Roboty ziemne - Wymagania ogólne
wg POLSKIEJ NORMY PN-B-06050:1999
2 Dokumentacja techniczna
2.1 Dokumentacja robót ziemnych
Dokumentacja robót ziemnych powinna obejmować:
dokumentację geotechniczną oraz, ewentualnie, geologiczno-inżynierską,
projekt robót ziemnych,
wyniki kontrolnych badań gruntów i materiałów użytych w robotach ziemnych,
wyniki badań laboratoryjnych i dokonane na ich podstawie zmiany technologii wykonywania robót,
dziennik budowy,
protokoły odbiorów częściowych i końcowych robót,
operaty geodezyjne.
książkę obmiarów.
2.2 Projekt robót ziemnych
Powinien być
Można nie sporządzać projektu
Projekt powinien rozwiązywać prawidłowe wykonanie, bezpieczeństwo, umożliwiać obmiar robót
W projekcie należy rozważyć takie zagadnienia, jak warunki odwodnienia, urabianie materiałów w złożu, transport i układanie materiałów w nasypie oraz transport i odkład gruntu z wykopów oraz bilans mas ziemnych.
2.3 Obliczanie mas ziemnych
należy obliczać według objętości gruntu w wykopie w stanie rodzimym.
3 Wymagania
3.1 Warunki geotechniczne
3.1.1 Warunki powinny być rozpoznane w stopniu umożliwiającym właściwe zaprojektowanie i bezpieczne wykonanie robót
3.1.3 Informacje dotyczące wód powierzchniowych i podziemnych powinny być wystarczające do zaprojektowania efektywnego systemu odprowadzenia wód powierzchniowych bądź regulacji cieków oraz systemu odwodnienia podłoża gruntowego.
3.1.4 rozpoznanie geotechniczne na terenie robót ziemnych i na terenach sąsiednich, które mogą podlegać oddziaływaniu tych robót powinno obejmować:
rodzaj i stan gruntów w podłożu,
uwarstwienie podłoża,
poziom wód gruntowych i powierzchniowych oraz ich okresowe wahania,
właściwości fizyko-mechaniczne gruntów i ich zmienność,
kategorie urabialności gruntów,
posadowienie istniejących konstrukcji.
3.1.6 Grunty o zbyt małej nośności powinny być usunięte i zastąpione lub wzmocnione zgodnie z projektem.
3.1.8 Przy wykonywaniu robót ziemnych, tak w wykopach, jak i w nasypach, należy uwzględniać zdolność niektórych rodzajów gruntów do tworzenia wysadzin. Gdy w podłożu, na którym ma być posadowiony obiekt budowlany, występują grunty wysadzinowe, a w projekcie nie przewidziano przykrycia ich warstwą zabezpieczającą przed przemarzaniem, należy je usunąć co najmniej do głębokości przemarzania gruntu.
3.1.9 Podłoże gruntowe, na którym ma być posadowiona konstrukcja, powinno być przedmiotem odbioru częściowego.
3.2 Roboty przygotowawcze i towarzyszące
3.2.1 Roboty geodezyjne
3.2.1.1 Roboty geodezyjne przed przystąpieniem do robót ziemnych powinny obejmować między innymi:
wytyczenie i stabilizację w terenie, w nawiązaniu do stałej osnowy, nowej lub uzupełnionej roboczej osnowy realizacyjnej, dostosowanej do kształtu obiektu i poszczególnych jego elementów, jeśli istniejąca osnowa geodezyjna nie jest wystarczająca lub wymaga zmian,
wytyczenie, w nawiązaniu do stałej lub realizacyjnej osnowy geodezyjnej, punktów głównych i punktów charakterystycznych obiektu, przebiegu osi, obrysów, krawędzi, załamań itp., w zakresie umożliwiającym wytyczenie zarówno konturów robót ziemnych, jak i elementów konstrukcji obiektu (np. ścian konstrukcyjnych),
wyznaczenie na terenie budowy i w bezpośrednim jej sąsiedztwie odpowiedniej liczby punktów wysokościowych (reperów), dowiązanych do geodezyjnej osnowy wysokościowej; repery należy wyznaczyć nie rzadziej niż co 250 m dla trasy robót liniowych, a także obok każdego projektowanego obiektu.
3.2.1.2 Poszczególne elementy geometryczne obiektu lub jego części powinny być wyznaczone w taki sposób, aby istniała możliwość pełnego korzystania z wyznaczonych punktów podczas wykonywania robót budowlanych.
3.2.1.3 Miejsca punktów wysokościowych należy lokalizować poza granicami projektowanego obiektu, a rzędne ich określić z dokładnością do 0,5 cm. Punkty wysokościowe powinny być wyznaczone na trwałym elemencie wkopanym w grunt w taki sposób, aby nie zmienił on swego położenia, i chronione przed działaniem czynników atmosferycznych.
3.2.1.5 Po zakończeniu robót (lub ich etapu albo odcinka) należy sporządzić powykonawczą dokumentację geodezyjną obejmującą: mapy, szkice i operaty obsługi realizacyjnej
3.2.1.6 Dokładność pomiarów geodezyjnych powinna być dostosowana do wymagań realizacyjnych obiektu w poszczególnych etapach czy fragmentach. Dokładność ta powinna być określona w projekcie.
3.2.2 Oczyszczenie i przygotowanie terenu
3.2.2.1 Oczyszczenie i przygotowanie terenu robót ziemnych powinno być wykonane na podstawie projektu, po dokładnym rozpoznaniu istniejących na terenie obiektów i związanych z nimi instalacji i urządzeń oraz roślinności, i powinno obejmować:
zabezpieczenie lub usunięcie istniejących w terenie obiektów i urządzeń (resztki konstrukcji, studnie, dreny, ' przewody rurowe, kable i inne),
usunięcie lub zabezpieczenie przed uszkodzeniem drzew i krzewów,
usunięcie rumowisk, wysypisk odpadów (jeśli projekt nie przewiduje inaczej) oraz gleby zanieczyszczonej związkami chemicznymi; czynności te powinny być wykonane z uwzględnieniem wymogów ochrony środowiska,
zabezpieczenie obiektów chronionych prawem (pomniki przyrody, pomniki kultury, wykopaliska archeologiczne),
zabezpieczenie rzek i kanałów przed zakłóceniem przepływu lub zanieczyszczeniem wód,
usunięcie wierzchniej warstwy gleby (humus).
Jeżeli położenie przewodów, kabli, drenów, oznaczeń granic terenu oraz innych urządzeń lub przeszkód nie może być ustalone przed rozpoczęciem robót, to należy je rozpoznać w trakcie robót
3.2.2.2 Drzewa i krzewy znajdujące się na terenie, na którym ma być wykonany nasyp lub wykop, należy przed rozpoczęciem robót przesadzić lub ściąć i pnie wykarczować.
Doły po karczowaniu pni powinny być wypełnione zagęszczonym gruntem tego samego rodzaju co grunt podłoża, a w odległości powyżej 1,0 m poza obrysem przykryte warstwą humusową.
3.2.2.3 Usuwanie wierzchniej warstwy gleby (humusu) należy przeprowadzić przed rozpoczęciem właściwych robót ziemnych.
Przy niwelacyjnych robotach ziemnych wykonywanych poza obiektem budowlanym darń i wierzch nią warstwę gleby można pozostawić w przypadkach, gdy nasyp ma mieć wysokość większą niż 1,0 m.
Usunięcie wierzchniej warstwy gleby należy wykonać na powierzchni odpowiadającej obrysowi zewnętrznemu konstrukcji lub budowli ziemnej, powiększonemu o około 0,5 m do 1,0 m z każdej strony.
3.2.4 Odwodnienie terenu
3.2.4.1 Wykonywane roboty ziemne i budowlane oraz obiekty budowlane należy zabezpieczyć przed destrukcyjnym działaniem wody. Należy wykonać ujęcia i odprowadzenie wód powierzchniowych napływających w miejsce wykonywanych robót oraz, jeśli to potrzebne, odwodnienie wgłębne podłoża gruntowego.
3.2.4.4 System odwodnienia powinien spełniać następujące warunki:
utrzymanie bez znaczących wahań poziomów wody i ciśnień w porach gruntu przewidzianych w projekcie;
zapewnienie stałego odpływu określonej ilości wody;
całkowite wydalenie wody usuwanej z wykopu poza obszar wykopów;
zapewnienie niezawodności odwodnienia.
3.2.4.5 Odwodnienie wgłębne podłoża gruntowego, tymczasowe lub stałe, powinno być wykonane na podstawie odrębnego projektu.
3.2.4.11 Odprowadzenie wód powierzchniowych powinno obejmować:
wykonanie rowów opaskowych lub podłużnych oraz, ewentualnie, rowów stokowych lub poprzecznych (w podłożu pod budowlą) o przekroju i spadku zapewniającym odprowadzenie wód przesączających się i wód opadowych,
nadanie spadku powierzchni podłoża w kierunku rowów (w granicach od O % do 1,0 %), zależnie od rodzaju gruntu; mniejszy spadek w przypadku gruntów bardziej przepuszczalnych,
w razie potrzeby - wypełnienie rowów poprzecznych pospółką lub drobnym żwirem,
ewentualne wykonanie zbiorczego odprowadzenia wód.
3.2.4.13 Odległość w planie między krawędzią dna rowu odwadniającego a krawędzią dna wykopu lub obiektu powinna być obliczona, lecz nie powinna być mniejsza niż 1,20 m.
3.2.4.14 Rowy stokowe, wykonywane w celu np. ochrony skarp wykopów lub stoków przed erozją spowodowaną przez wody powierzchniowe, uniknięcia nadmiernego zawilgocenia skarp oraz zapobiegania spływom gruntu, powinny być:
możliwie płytkie (głębokość rowów nie powinna przekraczać 40 cm),
dostosowane do przejmowania wód opadowych,
szczelne, w celu ograniczenia infiltracji wód przez dno i skarpy rowu,
odsunięte od korony skarpy wykopu lub nasypu o co najmniej 3,0 m w gruntach suchych i zwartych i o 4,0 m w gruntach wilgotnych i luźnych, lecz nie mniej niż o wysokość skarpy,
starannie wykonane i okresowo oczyszczane.
3.2.4.16 Odprowadzenie wody z rowów do studzienek zbiorczych w wykopie można wykonać tylko w miejscach odpowiednio zabezpieczonych przed rozmyciem.
3.2.4.17 Przy wykonywaniu rowów odwadniających należy sprawdzić, czy nie staną się one przyczyną niekorzystnego dla robót ziemnych nawodnienia gruntu w miejscach, w których występują grunty przepuszczalne nie nawodnione, albo czy nie spowodują powstania szkód na terenach sąsiednich.
3.2.4.18 Spadek podłużny dna rowu powinien być dostosowany do rodzaju gruntu lub umocnienia rowu oraz do chronionych robót ziemnych lub obiektów i nie powinien być mniejszy niż 0,2 %.
3.2.5 Kształtowanie terenu
3.2.5.1 Roboty związane z niwelacją terenu należy prowadzić w takiej kolejności, aby w każdej fazie robót był zapewniony łatwy odpływ powierzchniowy wód opadowych.
3.2.5.2 W przypadku, gdy w górnej części podłoża występują grunty o współczynniku filtracji 10-5 m/s powierzchnię podłoża należy ukształtować ze spadkami poprzecznymi od 3 % do 5 %. W razie potrzeby, od strony spadku terenu należy wykonać rowy ochronne zlokalizowane poza prawdopodobnym klinem odłamu skarpy wykopu.
3.2.5.3 W przypadku wykonywania nasypu na zboczu o nachyleniu większym niż 1:5, w celu zabezpieczenia nasypu przed zsuwaniem się należy wydąć w zboczu stopnie o wysokości od 0,5 m do 1,0 m i szerokości od 1 m do 2,5 m, ze spadkiem górnej powierzchni około 4 % w kierunku zgodnym ze spadkiem zbocza w gruntach mało przepuszczalnych lub przeciwnym do spadku zbocza w gruntach o dużej przepuszczalności (co najmniej piaskach średnioziarnistych).
3.4 Wykopy
3.4.1 Ogólne zasady wykonywania wykopów
3.4.1.2 sprawdzić poziom wody gruntowej w miejscu wykonywania robót i uwzględnić ciśnienie spływowe, które może powodować utrudnienie robót i naruszenie równowagi skarp wykopu lub zbocza.
3.4.1.3 Wykopy tymczasowe powinny być wykonywane bezpośrednio przed wykonaniem przewidzianych w nich robót i szybko zlikwidowane przez zasypanie.
3.4.1.4 Szczególną uwagę należy zwrócić na występowanie w podłożu gruntów ekspansywnych.
3.4.1.5 Źródła wody odsłonięte przy wykonywaniu wykopów należy ująć za pomocą rowów lub drenów i odprowadzić rowami poza teren robót.
3.4.1.6 Wykopy o głębokości powyżej 4,0 m należy wykonywać stopniami (piętrami) z tym, że z każdego stopnia powinien być urządzony wyjazd dla środków transportowych oraz przewidziane odprowadzenie wody uniemożliwiające spływanie jej na stopnie położone niżej.
3.4.1.8 Ściany wykopu nie mogą być podkopywane; powstałe nawisy, jak również odsłonięte przy wydobywaniu gruntu głazy narzutowe, resztki budowli, fragmenty nawierzchni dróg rtp., które mogą spaść lub ześlizgnąć się, należy niezwłocznie usunąć.
3.4.1.9 Sposób zabezpieczenia ścian wykopu należy ustalać w zależności od:
rodzaju gruntu,
głębokości wykopu,
wymiarów wykopu w planie,
przewidywanych niekorzystnych oddziaływań i obciążeń,
czasu trwania wykopu (tymczasowy, stały),
warunków miejscowych,
kalkulacji kosztów.
3.4.1.11 Jeśli przewiduje się ruch ludzi wzdłuż górnych krawędzi wykopów, należy ukształtować podłużne pasy o szerokości co najmniej 0,60 m, na których nie powinien znajdować się ukopany grunt ani inne przeszkody. W przypadku wykopów o głębokości do 0,80 m można wykonać taki pas tylko po jednej stronie.
3.4.1.13 W przypadku wykonywania wykopów fundamentowych dla dwóch lub kilku konstrukcji położonych blisko siebie należy rozpoczynać roboty ziemne od wykopów dla konstrukcji głębiej posadowionej.
3.4.1.14 W przypadku wykopów o głębokości większej niż 1,25 m należy w odstępach do 20 m zapewnić wyjścia z nich przy użyciu, np. drabin lub schodków.
3.4.1.15 W przypadku, gdy przewiduje się obniżenie zwierciadła wody gruntowej poniżej dna i wykop wykonywany pod wodą stanowi wstępną fazę robót, należy go wykonać do głębokości o ok. 50 cm mniejszej niż projektowana głębokość dna i dokończyć oraz wykonać ewentualne zabezpieczenia dopiero przy obniżonym zwierciadle wody gruntowej.
3.4.1.17 W przypadku wykonywania wykopów sprzętem przekazującym drgania na podłoże gruntowe należy ocenić wpływ tych drgań na istniejące konstrukcje.
3.4.1.18 Dno i skarpy lub ściany wykopów stałych należy trwale umocnić.
3.4.3 Wymiary wykopów
3.4.3.2 Szerokość przestrzeni roboczej w wykopach obudowanych nie powinna być mniejsza niż 0,50 m, a w przypadku gdy na ścianach konstrukcji ma być wykonywana izolacja.- nie mniejsza niż 0,80 m.
3.4.3.3 Minimalna szerokość dna wykopu dla przewodów podziemnych o głębokości od 1,0 m do 1,25 m bez przestrzeni roboczej powinna wynosić 0,60 m, a w przypadku układania rurociągów i drenaży co najmniej po 0,30 m z każdej strony.
3.4.2 Kategorie urabialności gruntów
Kategoria 1: Gleba
Wierzchnia warstwa gruntu zawierająca oprócz materiałów nieorganicznych: żwiru, piasku, pyłu, iłu, również części organiczne: próchnicę (humus) oraz organizmy żywe.
Kategoria 2: Grunty płynne
Grunty w stanie płynnym, trudno oddające wodę.
Kategoria 3: Grunty łatwo urabialne
a) grunty niespoiste i mało spoiste: grunty frakcji żwirowej tub piaskowej oraz ich mieszaniny, z domieszką do 15 % cząstek frakcji pyłowej i iłowej, zawierające mniej niż 30 % kamieni i głazów o objętości do 0,01 m3 (co odpowiada kuli o średnicy ok. 0,30 m),
grunty organiczne o małej zawartości wody, dobrze rozłożone, słabo skonsolidowane.
Kategoria 4: Grunty średnio urabialne
mieszaniny frakcji żwirowej, piaskowej, pyłowej i iłowej, zawierające więcej niż 15 % cząstek frakcji pyłowej i iłowej,
grunty spoiste o wskaźniku plastyczności lp <=15 %, w stanie od plastycznego do półzwartego, zawierające nie więcej niż 30 % kamieni i głazów o objętości do 0,01 m3,
grunty organiczne skonsolidowane ze szczątkami drzew.
Kategoria 5: Grunty trudno urabialne
grunty jak w kategorii 3 i 4, lecz zawierające więcej niż 30 % kamieni i głazów o objętości do 0,01 m3,
grunty niespoiste i spoiste zawierające mniej niż 30% głazów o objętości od 0,01 m3 do 0,1 m3 (objętość 0,1 m3 odpowiada kuli o średnicy ok. 0,60 m),
grunty bardzo spoiste (WL >= 70 %), w stanie od plastycznego do półzwartego (0,50 >= lL >= 0).
Kategoria 6: Skały łatwo urabialne i porównywalne rodzaje gruntu
skały mające wewnętrzną cementację ziarn, lecz mocno spękane, łamliwe, kruche, łupkowate, miękkie lub zwietrzałe,
porównywalne grunty zwięzłe lub zestalone (np. przez wyschnięcie, zamrożenie, związanie chemiczne), spoiste lub niespoiste,
grunty niespoiste i spoiste zawierające więcej niż 30 % głazów o objętości od 0,01 m3 do 0,1 m 3.
Kategoria 7: Skały trudno urabialne
skały mające wewnętrzną cementację ziarn i dużą wytrzymałość strukturalną lecz spękane lub zwietrzałe,
zwięzłe, nie zwietrzałe łupki ilaste, warstwy zlepieńców, hutnicze hałdy żużlowe itp.
głazy o objętości powyżej 0,1 m 3.
3.4.5 Wykopy nieobudowane
3.4.5.1 Wykopy nieobudowane o ścianach pionowych
Wykopy o ścianach pionowych albo ze skarpami o nachyleniu większym od bezpiecznego, bez podparcia lub rozparcia mogą być wykonywane w skałach i w gruntach nienawodnionych, z wyjątkiem ekspansywnych iłów, gdy teren nie jest osuwiskowy i gdy przy wykopie, w pasie o szerokości równej głębokości wykopu, naziom nie jest obciążony, a głębokość wykopu nie przekracza:
4,0 m - w skałach litych odspajanych mechanicznie,
1,0 m - w rumoszach, wietrzelinach, w skałach spękanych i w nienawodnionych piaskach,
1,25 m - w gruntach spoistych i w mieszaninach frakcji piaskowej z iłową i pyłową o lp < =10 % (mało spoistych, takich jak piaski gliniaste, pyły, lessy, gliny zwałowe).
3.4.5.2 Wykopy ze skarpami o bezpiecznym nachyleniu,
Jeżeli w projekcie nie ustalono inaczej, dopuszcza się stosowanie następujących bezpiecznych nachyleń skarp wykopów tymczasowych o głębokości do 4 m:
1 : 0,5 - w iłach i mieszaninach frakcji iłowej z piaskową! pyłową zawierających powyżej 10 % frakcji iłowej (zwięzłych i bardzo spoistych: iłach, glinach), w stanie co najmniej twardoplastycznym,
1 :1 - w skałach spękanych i rumoszach zwietrzelinowych,
1 : 1,25 - w mieszaninach frakcji piaskowej z iłową i pyłową o lp <= 10 % (mało spoistych, jak piaski gliniaste, pyły, lessy, gliny zwałowe) oraz w rumoszach zwietrzelinowych zawierających powyżej 2 % frakcji iłowej (gliniastych),
1 :1,5 - w gruntach niespoistych oraz w gruntach spoistych w stanie plastycznym. Nachylenie skarp wykopu o głębokości większej niż 4 m należy przyjmować na podstawie obliczeń stateczności skarpy. W przypadku wykopów ze skarpami o bezpiecznym nachyleniu powinny być spełnione następujące wymagania:
w pasie przylegającym do górnej krawędzi skarpy, o szerokości równej trzykrotnej głębokości wykopu, powierzchnia terenu powinna mieć spadki umożliwiające łatwy odpływ wody opadowej od krawędzi wykopu,
podnóże skarpy wykopów w gruntach spoistych powinno być zabezpieczone przed rozmoczeniem wodami opadowymi przez wykonanie w dnie wykopu, przy skarpie, spadku w kierunku środka wykopu,
naruszenie stanu naturalnego gruntu na powierzchni skarpy, np. rozmycie przez wody opadowe, powinno być usuwane z zachowaniem bezpiecznych nachyleń w każdym punkcie skarpy,
Nachylenie skarp wykopów stałych nie powinno być większe niż:
1:1,5- przy głębokości wykopu do 2 m,
1:1,75-przy głębokości wykopu od 2 m do 4 m,
1:2 - przy głębokości wykopu od 4 m do 6 m. Większe nachylenie skarp należy uzasadnić obliczeniami stateczności. Stateczność skarp i dna wykopu głębszego niż 6 m zawsze powinna być sprawdzona obliczeniowo.
3.4.7 Składowanie ukopanego gruntu
3.4.7.1 Ukopany grunt powinien być niezwtocznie przetransportowany na miejsce przeznaczenia lub na odkład przewidziany do zasypania wykopu po jego zabudowaniu.
3.4.7.2 Składowanie ukopanego gruntu bezpośrednio przy wykonywanym wykopie jest dozwolone tylko w przypadku wykopu obudowanego, gdy obudowa została obliczona na dodatkowe obciążenie odkładem gruntu.
3.4.7.3 Odkłady gruntu powinny być wykonywane o wysokości do 2 m o nachyleniu skarp 1:1,5 i spadku korony 2 do 5 %.
3.5 Nasypy
3.5.1 Ogólne zasady budowy nasypów
3.5.1.1 Materiał w nasypie należy układać i zagęszczać warstwami.
3.5.1.3 Warstwy materiału powinny być układane w zasadzie poziomo. Jednak w celu ułatwienia odprowadzenia wód opadowych warstwy z gruntów spoistych o małej przepuszczalności (k10 <= 10-5 m/s) powinny mieć nachylenie górnej powierzchni w kierunku podłużnym do 10 %, a w kierunku poprzecznym około 4 do 5 %.
3.5.1.4 Miąższość warstw nasypu należy ustalać w zależności od rodzaju materiału, od wymaganego zagęszczenia oraz od rodzaju sprzętu zagęszczającego, Każda wykonana warstwa nasypu musi być poddana procedurze odbioru częściowego.
3.5.1.6 W kształcie nasypu: nachyleniu i liniach skarp oraz szerokości i rzędnych korony, należy uwzględnić poprawki na osiadanie podłoża i korpusu nasypu.
3.5.1.8 Grunty spoiste na skarpach i na koronie nasypu powinny być przy kryte warstwą ochronną z gruntów sypkich o grubości nie mniejszej niż 0,5 m.
3.5.1.9 Jeżeli w układanym materiale znajdują się głazy, kamienie albo bryły gruntu, to należy je tak rozmieścić w nasypie, aby nie powodowały powstawania szkodliwych pustek.
3.5.1.10 Nasypy należy zagęszczać od zewnątrz ku środkowi.
3.5.1.12 Gdy po zagęszczeniu gruntów przy zastosowaniu walców gładkich, powierzchnię nasypu należy na krótko przed ułożeniem warstwy następnej spulchnić na głębokość około 5 cm i, ewentualnie, zrosić wodą w celu lepszego połączenie warstw.
3.5.1.15 Należy zapobiegać przedostawaniu się wody w głąb nasypu przez wykonanie np. rowów bocznych, oddzielonych od podnóża skarpy ochronną odsadzką gruntu, oraz przez odpowiednie ukształtowanie podłoża.
3.5.1.18 Jeżeli to konieczne, wierzchnią warstwę podłoża nasypu należy zagęścić według wymagań dla nasypu, a następnie powierzchniowo (na głębokość od 5 cm do 10 cm) spulchnić w celu lepszego związania z nasypem.
3.5.1.19 Grunty słabe (np. torfy, namuły organiczne itp.) i glebę, zalegające w podłożu nasypu, jeśli w projekcie nie ustalono inaczej, należy usunąć i zastąpić nasypem z odpowiedniego materiału.
3.5.1.24 W przypadku wbudowywania gruntów o bardzo zróżnicowanym uziarnieniu należy zapobiegać ich rozsegregowaniu się podczas wyładowywania ze środków transportowych. Rozsegregowany materiał nie może być wbudowany w strefy styku z innymi gruntami, z podłożem oraz konstrukcjami betonowymi.
3.5.2 Dobór materiałów na nasyp
3.5.2.1 Do budowy nasypów należy stosować materiały ziarniste o możliwie najbardziej zróżnicowanym uziarnieniu;
Można stosować:
grunty ziarniste,
grunty spoiste i organiczne,
materiały przemysłowe i odpadowe.
Bez ograniczeń można stosować grunty z twardych gatunków skał: głazy, kamienie oraz żwiry, piaski i piaski gliniaste. Grunty spoiste i organiczne oraz materiały przemysłowe, takie jak lekkie kruszywa, lub odpadowe, takie jak selekcjonowane odpady z kopalni węgla i sproszkowane popioły z elektrowni, można stosować w określonych warunkach, przy spełnieniu specjalnych wymagań ustanowionych dla tych materiałów.
3.5.2.4 Do wykonania nasypów nie należy stosować bez specjalnych zabiegów:
gruntów pęczniejących i rozpuszczalnych w wodzie,
Iłów i glin zwięzłych o granicy płynności wL powyżej 65 %,
gruntów z domieszkami rozpuszczalnymi w wodzie,
gruntów zanieczyszczonych (zawierających odpadki, gruz, części roślinne, karcze drzew, śnieg, lód lub torf itp.),
gruntów zamarzniętych.
3.5.4 Dobór technologii układania i zagęszczania nasypu
W celu opracowania właściwej procedury zagęszczania i ustalenia kryteriów kontroli należy wykonywać próbne zagęszczanie (próbny test polowy zagęszczania) z użyciem materiału, który ma być zastosowany, oraz sprzętu, którym materiał będzie zagęszczany w nasypie.
3.5.5 Zagęszczanie nasypów
każda warstwa materiału w nasypach lub zasypkach powinna być zagęszczona mechanicznie lub ręcznie;
ułożona warstwa powinna być równomiernie zagęszczona na całej szerokości nasypu, przy czym liczba przejazdów maszyn zagęszczających powinna zapewnić wymagane zagęszczenie; ślady przejazdu maszyny zagęszczającej powinny pokrywać na szerokości do 25 cm ślady poprzednie;
miąższość warstwy gruntu przy zagęszczaniu ręcznym nie więcej niż 15 cm;
zagęszczanie warstwy gruntu powinno być dokonywane możliwie szybko, tak aby nie nastąpiło nadmierne przesuszenie lub nawilgocenie gruntu;
czas pomiędzy zakończeniem procesu zagęszczania warstwy gruntu spoistego a ułożeniem warstwy następnej powinien być jak najkrótszy. Gdy ten warunek nie może być spełniony, zagęszczoną warstwę gruntu należy zabezpieczyć przed wpływami atmosferycznymi;
w czasie opadów atmosferycznych zagęszczanie gruntów należy przerwać.
3.5.5.4 Wskaźnik zagęszczenia nasypów, na których mają być posadowione fundamenty konstrukcji, nie powinien być mniejszy niż 0,97. Należy też wykluczyć wystąpienie nadmiernych różnic osiadań w obrębie nasypu.
3.6 Zabezpieczenie budowli ziemnych i robót
3.6.1 Budowle ziemne należy trwale zabezpieczyć. Skarpy oraz dno wykopu lub koronę nasypu należy umocnić bezpośrednio po wykonaniu. Umocnienie można wykonywać odcinkami.
3.6.2 W przypadku gdy trwałe zabezpieczenie nie jest od razu możliwe, do chwili wykonania właściwego umocnienia należy tymczasowo zabezpieczyć skarpy oraz dno wykopów lub koronę nasypów przed działaniem wpływów atmosferycznych oraz przed uszkodzeniami mechanicznymi. Dotyczy to również dłuższych przerw roboczych.
3.6.3 W przypadku uszkodzenia warstwy, gdy zabezpieczenia nie wykonano lub okazało się ono mało skuteczne, należy ją usunąć.
3.6.4 Po długiej przerwie roboczej przed wykonaniem umocnień konieczne jest sprawdzenie jakości nasypu i przywrócenie mu stanu i wymiarów zgodnych z projektem.
3.7 Roboty ziemne w okresie mrozów
3.7.1 W okresie mrozów można wykonywać tylko nasypy z gruntów niespoistych, przy zachowaniu warunków specjalnych, determinujących prawidłowe wykonanie nasypu o wymaganym zagęszczeniu.
3.7.2 W okresie mrozów grunt należy odspajać w sposób ciągły, aby nie przemarzał. W przypadkach dłuższych przerw (ponad 2 h) odsłonięte powierzchnie robocze powinny być przykryte odpowiednim materiałem ochronnym lub pozostawioną albo nasypaną warstwą spulchnionego gruntu.
3.7.3 Teren, na którym przewiduje się wykonanie wykopów w okresie mrozów, powinien być zabezpieczony przed przemarzaniem.
3.7.4 W okresie mrozów nie powinno być wykonywane wyrównanie skarp i dna wykopu w gruntach spoistych.
4 Tolerancje geometryczne
4.2 Jeśli projekt nie zawiera tego rodzaju danych, to odchylenia od wartości projektowanych nie powinny być większe niż:
±0,02% dla spadków terenu,
± 0,05 % dla spadków rowów odwadniających,
± 4 cm dla rzędnych w siatce kwadratów 40 m x 40 m,
± 5 cm dla rzędnych dna wykopu fundamentowego,
± 3 cm dla rzędnych dna wykopu dla rurociągów w gruntach spoistych,
± 5 cm dla rzędnych dna wykopu dla rurociągów w gruntach wymagających wzmocnienia,
± 2 + 5 cm dla rzędnych korony nasypu budowlanego,
± 5 cm dla wymiarów w planie wykopów rozpartych i dla pozostałych wykopów
o szerokości dna poniżej 1,5 m.
± 15 cm dla wymiarów w planie wykopów o szerokości dna większej niż 1,5 m,
± 5 cm dla odległości krawędzi dna od ustalonej w planie osi wykopów dla przewodów
podziemnych,
+ 10 cm dla wymiarów w pionie wykopów dla przewodów podziemnych.
±10% dla nachylenia skarp wykopów fundamentowych,
+ 5 % dla nachylenia skarp wykopów dla przewodów podziemnych,
+10% dla nachylenia skarp stałego odkładu,
± 5 cm dla szerokości korony nasypu budowlanego,
± 15 cm dla szerokości podstawy nasypu budowlanego.
5 Kontrola i badania robót ziemnych
5.2 Kontrola wykonania robót ziemnych
5.2.1 Sprawdzenie dokumentacji technicznej
Przed przystąpieniem do robót ziemnych należy sprawdzić dokumentację techniczną i stwierdzić, czy na jej podstawie można wykonać projektowane roboty ziemne lub budowlę ziemną.
5.2.2 Kontrola robót przygotowawczych
Przed przystąpieniem do robót ziemnych należy sprawdzić, czy prace przygotowawcze zostały wykonane zgodnie z projektem i wymaganiami podanymi w 3.2.
5.2.3 Kontrola wykonania wykopów i ukopów
Należy sprawdzić zgodność wykonania wykopów i ukopów z projektem i wymaganiami podanymi w 3.4, ze szczególnym zwróceniem uwagi na:
w dnie wykopu zabezpieczenie skarp wykopów,
obudowę ścian wykopów,
prawidłowość odwodnienia wykopu,
dokładność wykonania wykopu (usytuowanie, wykończenie, wymiary, rzędne, naruszenie naturalnej struktury gruntu w itp.).
W przypadku sprawdzania ukopu należy ocenić:
zgodność rodzaju gruntu w ukopie z dokumentacją geotechniczną,
stan równowagi skarp i zboczy,
stan odwodnienia,
uporządkowanie terenu wokół ukopu.
5.2.4 Kontrola materiałów w złożu
Przed przystąpieniem do budowy nasypu należy przeprowadzić kontrolne badania złóż, z których materiały mają być pobierane. Badania powinny być przeprowadzone co najmniej 1 raz w każdej partii materiału pochodzącej z nowego źródła i nie rzadziej niż raz na każde 1 000 m 3 objętości materiału. Próbki do badań należy wybierać na podstawie oceny wizualnej i analizy makroskopowej.
5.2.5 Kontrola wykonania nasypów
Należy sprawdzić zgodność wykonania nasypów z projektem i z wymaganiami podanymi w 3.5, a przede wszystkim:
jakość materiałów wbudowanych w nasyp i ich przydatność do wykonania nasypu,
prawidłowość rozmieszczenia poszczególnych gruntów w nasypie.
prawidłowość wykonania poszczególnych warstw gruntu: jakość i dokładność zagęszczania oraz odwodnienie poszczególnych warstw,
dokładność wykonania nasypu.
5.3 Odbiór robót ziemnych
5.3.1 Odbiór materiałów
5.3.1.1 Odbiór materiałów przeznaczonych do wykonania danego rodzaju robót ziemnych powinien być dokonany na podstawie wyników rozpoznania geotechnicznego lub geologiczno-inżynierskiego i badania kontrolnego przeprowadzonego przed rozpoczęciem eksploatacji złoża lub jego części, a najpóźniej przed ich wbudowaniem.
5.3.1.2 W przypadku gdy materiał złoża został uznany za nieprzydatny do wykonania danego rodzaju robót ziemnych, można go użyć tylko wówczas, gdy istnieje możliwość poprawienia jego właściwości zgodnie z wymaganiami.
5.3.2 Odbiór częściowy robót
Odbiór częściowy powinien być przeprowadzony w przypadku robót ulegających zakryciu (np. przygotowanie terenu, podłoże gruntowe pod fundamenty konstrukcji lub nasyp, zagęszczenie poszczególnych warstw gruntów w nasypie, urządzenia odwadniające znajdujące się w nasypie, itp.) przed przystąpieniem do następnej fazy (części) robót, uniemożliwiającej dokonanie odbioru robót poprzednio wykonanych w terminach późniejszych. Odbioru należy dokonać na podstawie wyników odpowiednich badań i kontroli.
5.3.3 Odbiór końcowy robót
Odbiór końcowy robót ziemnych powinien być przeprowadzony po ich zakończeniu i powinien być dokonywany na podstawie dokumentacji wymienionej w rozdz. 2, łącznie z protokołami z odbiorów częściowych i oceną aktualnego stanu wykonanych robót. W razie gdy to jest konieczne, przy odbiorze końcowym mogą być przeprowadzane dodatkowe badania. Należy sporządzić dokumentację powykonawczą.
5.3.4 Ocena wyników odbioru
5.3.4.1 Jeżeli wszystkie przewidziane w 5.1 i 5.2 badania, kontrole l odbiory częściowe robót oraz odbiór końcowy wykazują, że zostały spełnione wymagania określone w projekcie i w niniejszej normie, to wykonane roboty ziemne należy uznać za zgodne z wymaganiami.
5.3.4.2 W przypadku gdy choćby jedno badanie, jedna kontrola lub jeden z odbiorów dał wynik negatywny i nie zostały dokonane poprawki doprowadzające stan robót ziemnych do ustalonych wymagań oraz gdy dokonany odbiór końcowy robót jest negatywny, wykonane roboty należy uznać za niezgodne z wymaganiami.
5.3.4.3 Roboty uznane przy odbiorze za niezgodne z projektem i normami należy poprawić w ustalonym terminie.
Tablica A.1 - Przydatność gruntów i innych materiałów do budowy nasypów
Przeznacze-nie |
Przydatne bez zastrzeżeń |
Przydatne z zastrzeżeniami |
1 |
2 |
3 |
Na dolne warstwy nasypów poniżej głębokości przemarzania |
Grunty frakcji głazowej i kamienistej (zwietrzeliny, rumosze. otoczaki) Rozdrobnione skały twarde Grunty frakcji żwirowej i piaskowej oraz mieszaniny tych frakcji, naturalne lub łamane (żwiry, pospófki, piaski). Grunty frakcji żwirowej i piaskowej oraz mieszaniny tych frakcji, z domieszką do 10 % frakcji iłowej ( żwiry i pospófki gliniaste, piaski gliniaste, gliny piaszczyste). Mieszaniny frakcji piaskowej z frakcją pyłową i iłową, zawierające od 10 % do 20 % frakcji iłowej ( piaski gliniaste i gliny piaszczyste), z domieszką do 10 % żwiru, kamieni i głazów (morenowe). Żużle wielkopiecowe i inne metalurgiczne ze starych (powyżej 5 lat) zwałów. Iłołupki przywęglowe przepalone. Naturalne kruszywo łamane z domieszką do 2% frakcji iłowej. |
Grunty frakcji głazowej i kamienistej z domieszką do 2 % frakcji iłowej (zwietrzeliny i rumosze gliniaste), gdy są wbudowane w miejsca suche lub zabezpieczone od wód gruntowych i powierzchniowych. Rozdrobnione skały miękkie, gdy puste przestrzenie są wypełnione gruntem lub innym materiałem o wymiarze ziarn do 2 mm. Mieszaniny frakcji piaskowej z pyłową i iłową zawierające do 10 % frakcji iłowej ( piaski pylaste i gliniaste, pyły piaszczyste, pyty), gdy są wbudowane w miejsca suche lub zabezpieczone od wód gruntowych i powierzchniowych. Piaski z domieszką od 2 % do 5 % części organicznych ( piaski próchniczne z wyjątkiem pylastych piasków próchnicznych), gdy nasyp ma wysokość do 3 m i będzie zabezpieczony przed zawilgoceniem. Mieszaniny frakcji pyłowej i iłowej zawierające od 10 % do 20 % frakcji Howej ( gliny piaszczyste, gliny, gliny pylaste), gdy są wbudowane w miejscach suchych lub przejściowo zawilgoconych. Mieszaniny frakcji pyłowej i iłowej zawierające od 20 % do 30 % frakcji iłowej, o małej i średniej plastyczności (wl < 50 %) (gliny piaszczyste zwięzłe, gliny zwięzłe, gliny pylaste zwięzfe). gdy nasyp ma wysokość do 3 m i będzie zabezpieczony przed zawilgoceniem lub ulepszony spoiwami. Żużle wielkopiecowe i inne metalurgiczne z nowego (do 5 lat) studzenia, gdy mają ograniczoną podatność na rozpad (łączne straty masy do 5 %). Iłołupki przywęglowe nieprzepalone, gdy zawierają nie więcej niż 15 % części organicznych Naturalne kruszywo łamane z domieszką do 2 % frakcji iłowej, gdy zwierciadło wody gruntowej znajduje się na głębokości większej od kapilarności biernej ii gruntu. Mieszaniny popiołowo-żużlowe, gdy są wbudowane w miejscach suchych lub izolowane od wody. |
Na górne warstwy nasypów w strefie przemarzania |
Rozdrobnione skały twarde. Grunty frakcji żwirowej i piaskowej oraz mieszaniny tych frakcji, naturalne lub łamane (żwiry, pospóiki. piaski) Iłołupki przywęglowe przepalone zawierające poniżej 15 % ziarn mniejszych od 0,06 mm. Naturalne kruszywo łamane o uziarnieniu odpowiadającym żwirom.
|
Materiały:
pod warunkiem ulepszenia tych gruntów spoiwami takimi, jak cement, wapno, aktywne popioły itp. Żużle wielkopiecowe i inne metalurgiczne, gdy są drobnoziarniste i nierozpadowe (straty masy do 1 %). |
Tablica A.2 - Polowe charakterystyki gruntów i Innych materiałów stosowanych w robotach ziemnych
Rodzaj gruntu lub innego materiału |
Przepuszczalność gruntu |
Mrozoodporność |
Zdolność do skurczu lub |
Przydatność do budowy nasypu poniżej głębokości przemarzania |
Gęstość objętościowa gruntu suchego lub wilgotnego w złożu Mg/m3 |
Przyrost objętości po urobieniu w % |
|
1 |
2 |
3 |
4 |
5 |
6 |
7 |
8 |
Głazy, kamienie oraz inne materiały bardzo gruboziarni |
Piaski, bruk morenowy |
bardzo dobra |
pełna |
brak |
doskonała |
- |
- |
|
Kruszywo łamane ze skal twardych, gruz |
dobra |
pełna |
brak |
doskonała do bardzo dobrej |
- |
20 do 60 |
|
Kruszywo łamane ze skał miękkich, wapieni, kredy, zwietrzeliny |
dobra do praktycznie nieprzepuszczalnych |
średnia do małej |
brak lub słaba |
dobra |
1,10 do 2,00 |
40 |
Żwiry i pospółki |
Grunty różnoziarniste (Cu>6) frakcji żwirowej i/lub z domieszką frakcji piaszczystej nie zawierające frakcji pylastej i ilastej |
bardzo dobra |
pełna |
brak |
doskonała |
1,70 do 2,00 |
10 do 20 |
|
Grunty różnoziarniste jw. lecz z domieszką lepiszcza ilastego |
praktycznie nieprzepuszczalne |
średnia |
mała |
dobra |
2,00 do 2,20 |
|
|
Równoziarniste (C< 6) żwiry nie zawierające frakcji pylastej i ilastej |
bardzo dobra |
pełna |
brak |
bardzo dobra |
1,60 do 1,90 |
|
|
Grunty równoziarniste (Cu<6) frakcji żwirowej i piaskowej lub ich mieszaniny nie zawierające frakcji pylastej i ilastej |
bardzo dobra |
pełna |
brak |
dobra |
1,60 do 2,00 |
|
|
Grunty jw. lecz z domieszka do 10% frakcji ilastej (pospółkj zapylone i zaglinione) |
słaba do praktycznie i nieprzepuszczalnych |
średnia |
mała |
dobra |
1,80 do 2.10 |
|
Piaski i grunty piaszczyste |
Różnoziamiste piaski i piaski ze żwirem bez domieszek pylastych i ilastych
|
bardzo dobra
|
pełna |
brak |
doskonała |
1.60+1,90 |
5 do 15 |
|
Równoziarniste piaski bez domieszek pylastych i ilastych |
dobra lub słaba
|
pełna |
brak |
warunkowa |
1,60 do 1,80 |
|
|
Piaski zawierające domieszki frakcji pylastej i ilastej (piaski pylaste, piaski gliniaste, pyły piaszczyste) |
słaba do praktycznie nieprzepuszczalnych |
słaba |
możliwa |
warunkowa |
1,70 do 1,90 |
|
Grunty drobnoziarniste o małej ściśliwości |
Pyły (nieorganiczne) bardzo drobne, piaski, mączka skalna, drobne piaski pylaste o małej plastyczności (wL>35 %) |
słaba |
mała do bardzo małej |
słaba |
mała |
1,70 do 2,00 |
20 do 40 |
|
Grunty spoiste o zawartości frakcji pylastej 30 % i ilastej do 10 % (nieograniczne) o małej plastyczności (pyły i gliny pylaste) |
półprzepuszczalne do praktycznie nieprzepuszczalnych |
mała |
średnia |
mata |
1,90 |
|
|
Pyty organiczne o małej plastyczności ! |
praktycznie nieprzepuszczalne |
mała |
duża i średnia |
mała lub nieprzydatne |
1.45 |
|
Grunty drobnoziarniste |
Grunty spoiste i piaszczyste (nieorganiczne) o średniej plastyczności (35 % <wL<50 %) (gliny piaszczyste) |
słaba do praktycznie nieprzepuszczalnych |
średnia |
średnie do dużej |
niezła do małej |
2.00 |
|
|
Grunty spoiste (nieorganiczne) o średniej plastyczności (gliny, gliny pylaste, gliny piaszczyste zwięzłe) |
słaba do praktycznie nieprzepuszczalnych |
słaba |
duża |
mała |
2,00 |
|
|
Grunty spoiste z zawartością części organicznych o średniej plastyczności (namuły ilaste) |
praktycznie nieprzepuszczalne |
słaba |
duża |
mała |
1,40 |
|
Grunty drobnoziarniste o dużej ściśliwości |
Grunty spoiste zwięzłe (nieorganiczne) (gliny zwięzłe i iły) |
praktycznie nieprzepuszczalne |
bardzo słaba |
duża |
mała do bardzo małej |
1,90 |
|
|
Grunty spoiste zwięzłe z zawartością części organicznych (namuły ilaste, iły) |
praktycznie nieprzepuszczalne |
bardzo słaba |
duża |
bardzo mała lub nieprzydatne |
1,50+2 |
|
Grunty organiczne o bardzo dużej ściśliwości |
Torfy i inne grunty o dużej zawartości części organicznych |
słaba do nieprzepuszczalnych |
słaba |
bardzo duża |
ekstremalnie mała lub nieprzydatne |
0,9 do 1,3 |
|
Tablica B.1 - Orientacyjne miąższości zagęszczanych warstw (h) i liczba przejazdów (n) maszyny zagęszczającej
Rodzaj maszyn zagęszczających |
Rodzaj gruntu |
|||||
|
niespoiste |
spoiste |
gruboziarniste |
|||
|
h(m) |
n |
h{m) |
n |
h(m) |
n |
Walce wibracyjne gładkie |
0,4 do 0,7 |
4 do8 |
- |
- |
0,3 do 0,6 |
4 do 8 |
Walce wibracyjne okołkowane |
0,4 do 0,6 |
4 do 8 |
0.2 do 0,3 |
6 do 10 |
- |
- |
Walce ogumione |
0,2 do 0,3 |
6 do 8 |
0,2 do 0,3 |
6 do 10 |
- |
- |
Zagęszczarki wibracyjne |
0,3 do 0,6 |
4 do 8 |
- |
- |
0,3 do 0,6 |
4 do 8 |
Ubijaki o masie od 1 Mg do 10 Mg spadające z wysokości od 5 m do 10 m |
1 do 5 |
5 do 15 |
- |
- |
1 do 3 |
5 do 15 |
Tablica C.1 - Przedmiot kontroli i termin jej przeprowadzania
Lp. |
Przedmiot kontroli badań |
Sprawdzenie powinno być dokonane |
||
|
|
przed rozpoczęciem budowy |
w czasie budowy |
po zakończeniu budowy |
|
|
odbiory międzyoperacyjne albo częściowe |
odbiór końcowy |
|
1 |
Zgodność wykonania robót z projektem |
- |
+ |
+ |
2 |
Roboty pomiarowe |
+ |
- |
- |
3 |
Przygotowanie terenu |
+ |
- |
- |
4 |
Rodzaj i stan gruntów w podłożu, w złożu i po wbudowaniu w nasyp |
+ |
+ |
+ |
5 |
Odwodnienie wykopów i nasypów |
+ |
+ |
+ |
6 |
Wymiary wykopów i nasypów, nachylenia skarp |
- |
+ |
+ |
7 |
Wskaźnik lub stopień zagęszczenia gruntów w nasypie |
- |
+ |
+ |
8 |
Zabezpieczenie wykopów i nasypów |
- |
+ |
+ |
9 |
Wykończenie wykopów i nasypów oraz uporządkowanie terenu (niwelacja terenu) |
- |
- |
+ |
BIBLIOGRAFIA
PN-B-02479:1998 Geotechnika - Dokumentowanie geotechniczne
PN-86/B-02480 Grunty budowlane - Określenia, symbole, podział i opis gruntów
PN-B-02481:1998 Geotechnika - Terminologia podstawowa, symbole literowe t jednostki miar
PN-81/B-03020 Grunty budowlane - Posadowienie bezpośrednie budowli - Obliczenia statyczne i projektowanie
PN-74/B-04452 Grunty budowlane - Badania polowe
PN-88/B-04481 Grunty budowlane - Badania próbek gruntu
BS 6031 Code ofpractice for Earthworks, 1981
ĆSN 73 3050 Zemne prace. Vśeobecne ustanovenia. 1987
DIN 4124 Baugruben und Graben; Bóschungen, Arbeitsraumbreiten, Verbau, 1981
DlN 18 300 VOB Verdingungsordnung fur Bauleistungen, Teil C: Allgemeine Technische Yertragsbedingungen fOr Bauleistungen (ATV): Erdarbeiten. 1992
Eurocode 1 Basis ofdesign and actions on structures. Part 1: Basis ofdesign (Final yersion of ENV 1991-1:1994) Eurocode 7 Geotechnical design:
Part 1: Geotechnical design. Generał rules (Finał yersion ofENV 1997-1:1994)
Part 2: Geotechnical design assisted by laboratory tests (Second Draft ofENV 1997-2:1996)
Part 3: Geotechnical design assisted by fieid tests. (Finał yersion of ENV 1997-3:1997) Draft
ISO/DIS 14688 Geotechnics in civil engineering. Identification and ciassification ofsoil. 1996
Roboty ziemne. Warunki techniczne wykonania i odbioru. Ministerstwo Ochrony Środowiska, Zasobów naturalnych i Leśnictwa, Warszawa 1994
Warunki techniczne wykonania i odbioru robót budowlano-montażowych; Tom l: Budownictwo ogólne; Rozdział 4:
Roboty ziemne, Ministerstwo Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa, Wydawnictwo Arkady, wydanie 4, Warszawa 1989.