Skinner, psychologia


Skinner „Zachowanie się organizmów”, PWN, W-wa 1995

  1. Burrhus Skinner:

- amerykański psycholog i filozof społeczny, jeden z głównych przedstawicieli klasycznego behawioryzmu;

- twórca teorii motywacji (1938, 1953) i uczenia się (1950), współtwórca koncepcji nauczania programowego;

- w latach 70. wystąpił z koncepcją modyfikacji zachowania człowieka za pomocą środków chirurgicznych, ingerujących w funkcjonowanie mózgu;

- wystąpił przeciw neobehawioryzmowi;

- twórca tzw. trzeciego paradygmatu w badaniach nad warunkowaniem (?)

- pojęcie odruchu, jakie znalazł u Pawłowa i Watsona, nie przystawało jego zdaniem do wszystkich zachowań ludzi i zwierząt, dlatego że: ich reakcje były przeważnie odpowiedziami organizmu, a nie izolowanych narządów, pojęcie odruchu zakładało, iż zachowaniem kierują dające się wyraźnie wyodrębnić bodźce, co jest prawdziwe tylko w dobrze kontrolowanych sytuacjach eksperymentalnych

- elementem wyjściowym badań uczynił reakcję i następujące po niej wzmocnienia (nagroda lub kara), nie zaś zewnętrzne lub wewnętrzne bodźce popychające organizm do reagowania

- pod wpływem neopozytywistycznego Koła Wiedeńskiego - postulat uwolnienia nauki od metafizyki poprzez ograniczenie się do twierdzeń opartych wyłącznie na pojęciach obserwacyjnych

- w eksperymentach: podawanie wzmocnień, bodźców i zapisywanie reakcji jest zautomatyzowane - badacz może pracować z kilkoma zwierzętami jednocześnie

- do wyjaśnienia zmian w zachowaniu wystarcza precyzyjny opis fizycznego środowiska, które dostarcza organizmowi nagród i kar - aby zrozumieć zachowanie, trzeba wiedzieć jakie są te wzmocnienia, gdzie, kiedy i z jaką częstotliwością się pojawiają (wnikliwa obserwacja, a nie teoria)

- spóźnił się nieco ze swoją wizją ścisłości nauki - zdawał się nie dostrzegać stopniowego rozluźniania się metodologicznych rygorów, które towarzyszyło jej rozwojowi w XX wieku

- zarzut: dot. deklarowanej przez S. zbędności teorii; a jednak kierował się pewnymi założeniami behawiorystycznymi - dot. determinizmu i zewnątrzsterowności zachowania

- reflex reserve - potencjał, miara siły odruchu, termin ten odwołuje się do potencjalnej aktywności, którą organizm może wyemitować w określonej sytuacji - konsekwencją używania tego terminu - przedstawianie wyników badań w postaci tzw. krzywych kumulacyjnych, uwzględniających cechy reakcji w chwili dokonywania pomiaru wraz z potencjałem powstałym w wyniku poprzednich reakcji

- korelacja - współzmienność pewnych zjawisk

- bodziec - to nie czynnik popychający organizm do reagowania, lecz zmiana w środowisku, której po wytworzeniu odruchów towarzyszy zmiana w zachowaniu

[Przedmowa - Maria Materska, W-wa 1991]

  1. Rozdział I - Teoria zachowania

- zachowanie = rodzaj danych naukowych

- Po pierwsze, chodzi mi o stworzenie takiej teorii zachowania, która umożliwi naukową prezentację danych o zachowaniu. Po drugie, pragnę poddać próbom eksperymentalnym ważniejsze punkty owej teorii.

- zachowanie: częścią ogólnej aktywności organizmu; jest tym, co inne organizmy mogą obserwować, że dany organizm robi, oddziaływanie organizmu na świat zewnętrzny

zachowanie to część ogólnego funkcjonowania organizmu, oddziałująca na świat zewnętrzny lub nawiązująca z nim kontakt

zachowanie to po prostu poruszanie się organizmu lub jego części w obrębie pewnego układu odniesienia wyznaczonego przez ten organizm lub przez rozmaite przedmioty zewnętrzne czy pola sił

- chodzi o przewidywanie cech ilościowych reprezentatywnych odruchów

- bodziec i reakcja mają wymiar: przestrzenny, intensywności i czasu

  1. prawo progu: Aby wywołać reakcję, intensywność bodźca musi osiągnąć lub przekroczyć określoną wartość krytyczną (zwaną progiem)

  2. prawo latencji: Między momentem zadziałania bodźca a chwilą rozpoczęcia reakcji upływa pewien okres zwany latencją - im silniejszy bodziec, tym krótsza latencja

  3. prawo wielkości reakcji: Wielkość reakcji jest funkcją intensywności bodźca - stosunek tych dwóch wielkości oznacza się symbolem R/S

np. Lekki wstrząs zaaplikowany w nogę wywołuje np. Zwykły skurcz, podczas gdy wstrząs silniejszy wywołuje gwałtowne i coraz dalej idące zmiany postawy

  1. prawo inercji reakcji: Reakcja może trwać przez pewien czas po ustaniu działania bodźca - inercja jest tym silniejsza, im intensywniejszy był bodziec

  2. prawo sumowania w czasie: Wydłużenie czasu działania bodźca lub ponawianie jego działania z wyznaczoną częstotliwością pozwala uzyskać taki sam efekt, jak zwiększenie jego intensywności - wielkość reakcji i inercja zależą i od czasu działania bodźca, i od jego intensywności
    np. Dotknięcie małżowiny usznej śpiącego psa powoduje poruszenie ucha; przy kilkakrotnym powtarzaniu tej czynności zwierzę poruszy się i zmieni pozycję

- statyczne właściwości odruchu: latencja, progi inercji, R/S - wyznaczamy je podając bodziec o różnych intensywnościach i czasie trwania i obserwując moment wystąpienia reakcji, czas jej trwania oraz wielkość

W kolejnych próbach pomiary właściwości statycznych rzadko kiedy dają te same rezultaty. Pewne działania, jakim poddajemy organizm,a także upływ czasu, powodują istotne zmiany tych właściwości

  1. prawo wyczerpania odruchu: Jeśli wywołujemy odruch kilkakrotnie z określoną szybkością, to wzrasta jego wartość progowa i latencja, zaś R/S oraz inercja maleją; wartość siły odruchu -określana na podstawie wartości jego właściwości statycznych i nigdy niemierzona bezpośrednio;
    wielkość reakcji zależy od intensywności bodźca, a siła odruchu nie ma z nią nic wspólnego

  2. prawo fazy refrakcji: Siła niektórych odruchów tuż po ich wywołaniu utrzymuje się na poziomie niskim lub wręcz zerowym. Powraca ona do uprzedniego stanu podczas następującego później okresu braku aktywności; to specjalny mechanizm wytwarzania i podtrzymywania rytmiczności oraz reakcji, które, by spełnić swoje zadanie. Muszą zanikać i ponownie się pojawiać (np. Odruch drapania się u psa lub mrugania powieką u człowieka)

  3. prawo wyczerpania odruchu: Siła odruchu maleje podczas kolejnych wywołań, a jego uprzednia wartość powraca w okresie następującej po tym bezczynności; proces adaptacji: gdy siła odruchu wyczerpuje się szybko, zaś odnowa następuje powoli

  4. prawo facylitacji: Siłę odruchu można zwiększać podając drugi bodziec, który sam nie wywołuje reakcji

  5. prawo hamowania: Siłę odruchu można zmniejszyć wprowadzając drugi bodziec, nie pozostający w żadnej innej zależności z danym efektorem

    hamowanie odnosi się do negatywnej zmiany siły, wywoływanej działaniem, które w innych okolicznościach spowodowałoby zmianę pozytywna (facylitację)

  1. prawo warunkowania typu S: Równoczesna lub prawie równoczesna prezentacja dwóch bodźców, z których jeden (wzmacniający) należy do odruchu występującego w danej chwili z pewną określoną siłą, może spowodować zwiększenie siły odruchu trzeciego, na który składa się reakcja odruchu wzmacniającego i ten drugi bodziec

  2. prawo wygaszania typu S: Jeżeli odruch otrzymujący uprzednio wzmocnienie w wyniku warunkowania typu S zostanie wywołany bez wzmocnienia, to siła tego odruchu maleje
    prawa 6. i 7. odnoszą się do odruchów warunkowych Pawłowa


warunkowanie: podawanie bodźca wzmacniającego przy równoczesnym działaniu innego bodźca

1. prawo warunkowania typu R: Jeżeli po wystąpieniu jednostki zachowania sprawczego podany zostanie bodziec wzmacniający, to siła odruchu wzrośnie.

2. prawo wygaszania typu R: Jeżeli po wystąpieniu jednostki zachowania sprawczego, uprzednio wzmacnianej przez warunkowanie, nie nastąpi podanie bodźca wzmacniającego, to siła odruchu maleje.

→ w odróżnieniu od warunkowania typu S, proces ten wpływa na formę reakcji; decydujące znaczenie ma tu uzależnienie reakcji od bodźca wzmacniającego występującego po niej

→ rozróżnienie między zachowaniem sprawczym a reaktywnym wykracza poza różnice między warunkowaniem typu S i R, ponieważ odnosi się również do zachowania bezwarunkowego


operacje, które powodują największe zmiany siły: zmiana popędu, emocji, warunkowanie

Jednakże przy zachowaniu ścisłej kontroli wszystkich istotnych operacji, również zachowanie sprawcze można uznać za odruchowe

● operacja zmieniająca siłę odruchu zawsze polega na jego wywoływaniu

● potencjalna aktywność: wyczerpuje się w trakcie procesu wywołań, jednocześnie wpływa na zmianę siły odruchu; to potencjał odruchu - pozwala wyrazić szczególną zależność występującą między aktywnością odruchu a jego późniejszą siłą; siła odruchu w danym momencie jest proporcjonalna do jego potencjału, którego cechy unaoczniają się w procesie wyczerpywania


Odruch warunkowy różni się od bezwarunkowego między innymi tym, że w przypadku tego drugiego potencjał, jeżeli nie przybrał wartości maksymalnej, wciąż samoistnie się odnawia

● potencjał odruchów warunkowych: powstaje dzięki wzmacnianiu, wygaszanie - proces wyczerpywania, który można porównać ze zmęczeniem

● siłę odruchu można zmienić na dwa sposoby: 1. zmieniając wielkość potencjału,
2. zmieniając proporcję między potencjałem a siłą odruchu

1. prawo kompatybilności: Dwie, lub więcej niż dwie, reakcje, przestrzennie nienakładające się, mogą występować równocześnie zakłócając się wzajemnie; takie reakcje mogą być wywołane przez różne bodźce bądź przez jeden bodziec, np. porażenie prądem ręki wywołuje odruch jej zginania, zwężenie naczyń krwionośnych, zaburzenie oddychania itp.
2. prawo dominacji: Przy przestrzennym nakładaniu się dwóch odruchów, gdy reakcje są nie do pogodzenia, jedna z nich może wyeliminować drugą.

3. prawo algebraicznego sumowania: Równoczesne wywołanie dwóch reakcji wykorzystujących w przeciwnym kierunku jeden efektor, pozwala uzyskać reakcję o wielkości będącej ich sumą algebraiczną

np. wiewiórka zbliżająca się do nieznanego sobie przedmiotu: Obserwujemy dwie reakcje - jedną skierowaną do przedmiotu, a drugą w kierunku przeciwnym. Zwierzę albo podchodzi do przedmiotu, albo od niego ucieka - w zależności od tego, która reakcja okaże się silniejsza. Jeżeli silniejsza jest reakcja zbliżania się, ale reakcja ucieczki też ma pewną wartość, to zwierzę podchodzi wolno. Jeśli reakcje te są równoważne - obserwujemy gwałtowne wahania.

4. prawo zlewania się: Dwie reakcje, częściowo nakładające się przestrzennie, można wywoływać razem, ale ich postać musi być zmieniona.

np. podczas gry na fortepianie czy balansowaniu kieliszkiem na odwróconej dłoni, zwykle odruchy palców zmieniają się pod wpływem zachowania równoważącego

5. prawo sumowania przestrzennego: Jeżeli dwa odruchy mają tę samą postać reakcji, to siła reakcji na obydwa bodźce łącznie jest większa, a okres latencji krótszy
(powodem - interakcja odruchów)

np. sam ruch ręki przed oczami dziecka, ani cichy dźwięk, nie wywołuje mrugania, ale może ono zostać wywołane, gdy połączymy oba te bodźce - reakcja na łączny bodziec jest silniejsza niż na każdy z tych bodźców osobno

6. prawo reakcji łańcuchowej: Reakcja danego odruchu może być bodźcem dyskryminacyjnym dla innej reakcji lub powodować inną reakcję

7. prawo indukcji: Dynamicznej zmianie sił odruchu towarzyszy podobna, lecz mnie rozległa zmiana odruchu pokrewnego, przy czym pokrewieństwo to wynika ze wspólnych właściwości bodźca lub reakcji - zmiany dynamiczne = wpływające na potencjał odruchów

np. wyczerpanie odruchu skurczu w jednym polu stymulacji w wyniku powtarzanego wywoływania odruchu w innym miejscu

  1. Rozdział III - Zakres badań i stosowane metody

- kierunek badań:

Jest to teoria pozytywistyczna, dla której właściwe jest badanie faktów. Ogranicza się ona raczej do opisywania, a nie zajmuje się wyjaśnianiem. Korzysta z pojęć definiowanych na podstawie bezpośrednich obserwacji, nie lokalizując ich, ani nie przypisując im właściwości fizjologicznych.

- dynamiczne właściwości zachowania sprawczego można badać na przykładzie pojedynczego odruchu

(....) w niniejszej pracy opieramy badania na pojedynczym odruchu - którym jest zachowanie polegające na naciskaniu ku dołowi poziomej poprzeczki czy dźwigni.

- problemem w badaniach nad zachowaniem - ustalenie praw rządzących siłą odruchu

- zmienne, wywierające wpływ na siłę odruchu: wiek, cykle płciowe, stan zdrowia
(należy unikać takich zmiennych jak środki farmakologiczne czy zabiegi chirurgiczne),
popęd i warunkowanie (czynniki główne)

- organizm badany: biały szczur - organizm podobny do człowieka, jego popędy i czynności życiowe można łatwo kontrolować eksperymentalnie

(...) szczur ma jeszcze dodatkowe zalety: mało kosztuje i jest tani w utrzymaniu, w laboratorium zajmuje niewielką przestrzeń, jest zadziwiająco „cierpliwy” podczas długotrwałych i uciążliwych badań. ☺

- jednostką zachowania sprawczego - naciskanie ku dołowi małej dźwigni

-wzmocnienie automatyczne: na tackę umieszczoną bezpośrednio pod dźwignią wypadały z pojemnika kulki pokarmu o jednakowej wielkości

- bezwarunkowe jednostki zachowania reaktywnego: naciskanie dźwigni, zjadanie pokarmu

- bodziec dyskryminacyjny: dźwięk płynący z pojemnika z pokarmem → szczur uczy się reagować na tackę, gdy rozlegnie się dźwięk z pojemnika (naciskanie dźwigni wywołuje dźwięk z pojemnika);

wzmocniony odruch:

sSD: tacka. SD: dźwięk. R: zbliżanie się.

SD - bodziec dyskryminacyjny skorelowany ze wzmocnieniem

sS - siła bodźca (?)

R - reakcja

S - bodziec
pełen łańcuch odruchów:

sSD: spostrzeganie dźwigni.
R: podnoszenie → sSD: dotykanie dźwigni.
R: naciskanie → sSD: tacka SD : dźwięk z pojemnika.

R: zbliżanie się do tacki → S: pokarm. R: chwytanie

- potrzeba stworzenia warunków niemal maksymalnej izolacji eksperymentu poprzez - ciemną, dźwiękoszczelną skrzynkę o gładkich ścianach i dobrej wentylacji, w której ma się przeprowadzać eksperyment

- popędem - głód

- pozbycie się bodźców zewnętrznych - pozwala wyeliminować większość źródeł zmian emocjonalnych

- głównym pomiarem siły zachowania sprawczego - szybkość reagowania

- ruch dźwigni - rejestrowany elektrycznie w postaci wykresu przedstawiającego całkowitą liczbę reakcji w funkcji czasu - otrzymujemy linię skokową, której nachylenie jest proporcjonalne do szybkości reagowania (działanie rejestratora - sterowane ruchem dźwigni)

  1. Rozdział III - Warunkowanie i wygaszanie

- Pawłow - odruch warunkowy: odnosi się do klasy odruchów uzależnionych od pewnego oddziaływania na organizm (od wzmocnienia) - w przeciwieństwie do odruchu bezwarunkowego może wystąpić przed podaniem wzmocnienia

- badając proces warunkowania - nie zajmujemy się odruchem, lecz działaniem wzmacniania i jego wpływem na siłę odruchu

- wzmocnienie: działanie polegające na podawaniu określonego bodźca skorelowanego czasowo z innym bodźcem lub reakcją; bodziec wzmacniający - zdolny wywołać pożądaną zmianę, posiada tą zdolność już przy pierwszym podaniu (bodziec dla bezwarunkowego zachowania reaktywnego) lub nabywa ją w efekcie warunkowania

- warunkowanie typu S:

0x08 graphic
S0 (R0)

S1 R1



S0 - bodziec wywołujący nieistotną reakcję R0, a w normalnych warunkach nie wywołuje R1
(gdyż reakcja ta występuje dopiero po warunkowaniu)

S1 - bodziec wzmacniający reakcję R1

S0 - dźwięk

S1 - włożenie pokarmu do pyska

R1 - ślinotok

* właściwości S0

[bodźce wywołujące silne odruchy zakłócają proces warunkowania, czego przyczyną mogą być powodowane przez nie zmiany emocjonalne]

* siła S1. R1 - musi być znaczna

* zależność czasowa między S0 a S1


- wygaszanie typu S: następuje przy podawaniu S0 bez S1 - uzyskujemy wtedy zmianę siły S1. R1, identyczną

jak przy warunkowaniu, lecz o przeciwnym znaku - mierzy się ją, posługując się R/S lub latencją;
na szybkość wygaszania wpływają także czynniki zewnętrzne - np. wstrzymywanie wzmocnienia;
czas potrzebny do wygaszenia odruchu zależy od:
uprzedniego warunkowania, popędu w danym momencie, szybkości wywoływania odruchu

- warunkowanie typu R: opiera się na korelacji bodźca wzmacniającego z reakcją i wygląda tak:

s. R0 → S1. R1

s. R0 - częścią bezwarunkowego zachowania sprawczego

S1 - bodziec wzmacniający

aby proces ten mógł wystąpić potrzebna jest znaczna siła S1. R1 oraz powiązanie wyrażone za pomocą →, w efekcie rośnie lub maleje siła [s. R0]

- procedura eksperymentalna:

* warunkowanie odruchu naciskania dźwigni

* u głodnego szczura - siła tej jednostki zachowania sprawczego, nie poddawanej uprzednio warunkowaniu, jest niewielka - zwierzę naciska dźwignię zaledwie kilka razy w ciągu godziny i to z nieregularną szybkością; jeżeli reakcję tę skorelujemy z bodźcem wzmacniającym w postaci dźwięku z pojemnika, z którego wypada pokarm - to szybkość ta powinna wzrosnąć

* warunkiem uzyskania maksymalnego wzmocnienia pierwszej reakcji na dźwignię - wykształcenie różnicującej reakcji na dźwięk z pojemnika z pokarmem - szczur uczy się reagować na tackę dopiero po usłyszeniu dźwięku, czyli uczy się rozróżniać tackę pustą od tacki pełnej, przy której występuje dźwięk

* czasami jedno wzmocnienie wystarcza do maksymalnego zwiększenia siły zachowania sprawczego - efekt ten zależy od siły odruchu bezwarunkowego

- wygaszanie odruchu warunkowego typu R: jeśli po reakcji przestaje występować bodziec wzmacniający - obserwujemy wtedy zmianę w postaci spadku [s. R]; typowa krzywa wygaszania jest falowa, długość fali nie jest regularna/stała, a szybkość wywoływania reakcji jest raz wysoka, raz niska;

interpretacja krzywej wygaszania:

1. spadek siły odruchu obserwowany podczas wygaszania wyraża się za pomocą krzywej zbliżonej do logarytmicznej

2. spełnienie zasadniczego warunku, jakim jest wygaszanie (przerwanie łańcucha), powoduje jednocześnie chwilową zmianę emocjonalną, wpływającą na obniżenie szybkości wywoływania reakcji

3. obniżenie szybkości następuje z pewnym opóźnieniem, co w połączeniu z kompensacyjnym zwiększeniem tej szybkości powoduje cykliczne fluktuacje

4. efekt zmniejszania szybkości może się adaptować

- warunkowanie II rzędu (typu S) - wg Pawłowa jest to proces, w trakcie którego dany bodziec staje się warunkowym, ponieważ towarzyszy on bodźcowi uprzednio uwarunkowanemu w sytuacjach, kiedy nie podaje się ostatniego wzmocnienia bezwarunkowego,

np. Przez 10 sek. pokazujemy psu czarny kwadrat; 15 sek. później słyszy on dźwięk metronomu, stanowiący bodziec warunkowy dla odruchu ślinienia się. Po 10 prezentacjach (bez podawania wzmocnienia) u psa na widok kwadratu pojawia się słaba reakcja wydzielania śliny.

- warunkowanie II rzędu (typu R) - polega na dodawaniu początkowego ogniwa do łańcucha odruchów, przy jednoczesnym niestosowaniu wzmocnienia tego łańcucha - w eksperymencie ze szczurami dźwięk z pojemnika nabiera właściwości wzmacniających dzięki korelacji ze wzmocnieniem końcowym (pokarmem)


- warunkowanie a potencjał odruchu:
(...) dzięki procesowi warunkowania uzyskujemy pewną liczbę potencjalnych reakcji, które później mogą pojawiać się bez wzmocnienia. Zapas ten wyczerpuje się w procesie wygaszania. Można założyć, że w dowolnym momencie szybkość reagowania jest niemal proporcjonalna do istniejącego zapasu. Na początku wygaszania zarówno potencjał odruchu, jak i szybkość reagowania są maksymalne. W miarę reagowania potencjał wyczerpuje się, a szybkość maleje.

- krzywa wygaszania - niesłusznie utożsamiana z „krzywymi zapominania” Ebbingausa

Zapominanie jest to spadek siły odruchu wywołany nie przez aktywne wygaszanie, lecz przez bierne poddanie się biegowi czasu (...) W tym przypadku ważne jest to, jak zmienia się siła w zależności od czasu, jeśli na organizm nie oddziałuje żaden czynnik wpływający na poziom uwarunkowania, ani inne zmienne, od których zleży siła odruchu.

- sam upływ czasu nie jest efektywnym czynnikiem obniżenia potencjału odruchu
- wygaszanie interpretowane jako odmiana hamowania (tłumienie aktywności - Pawłow) - nie zgadza się z systemem Skinnera

Tłumić można każdy czynnik wpływający na zmianę zależności między wielkością potencjału odruchu a szybkością reagowania w kierunku zmniejszenia tej ostatniej. W reakcji na drążek odruch zatem ulega stłumieniu, gdy: 1. szczur nie jest głodny, 2, jest przestraszony, lub 3. inny odruch ma nad nim przewagę. We wszystkich tych przypadkach obserwujemy późniejsze zwiększenie szybkości reagowania, aż do objawienia pełnej mocy potencjału odruchu. Z kolei, podczas wygaszania proporcja między szybkością reagowania a potencjałem nie ulega zmianie, ale zmienia się wielkość potencjału.

- krzywa wygaszania - interpretowana jako wyczerpywanie potencjału odruchu

- wygaszanie odruchów łańcuchowych: np. przez usunięcie drążka, odłączenie pojemnika lub opróżnienie go; przerwanie łańcucha odruchów powoduje wygaszenie wszystkich jego ogniw wcześniejszych, lecz nie późniejszych

prawo wygaszania odruchów łańcuchowych: Jeżeli łańcuch odruchów nie otrzymuje końcowego wzmocnienia, to wygaszeniu ulegają jedynie ogniwa faktycznie wywołane


- warunkowanie negatywne: w warunkowaniu typu R istnieje pewien typ bodźca wzmacniającego, który wyraźnie powoduje spadek siły jednostki zachowania sprawczego - jeżeli skorelujemy reakcję naciskania drążka np. z silnym wstrząsem, to w końcu reakcja ta całkowicie zaniknie; bodziec taki zmniejsza siłę odruchu przez redukcję potencjału odruchu;

reakcja emocjonalna na wstrząs - podlega warunkowaniu typu S (nie warunkowanie negatywne): sam drążek, lub początkowe ruchy naciskania go, stają się bodźcem warunkowym zdolnym do wywołania tej reakcji, ale osiągnięty stan emocjonalny przyczynia się do zmniejszenia jej siły - szczur nie dlatego nie reaguje na drążek, że potencjał odruchu jest wyczerpany, ale z powodu wywołanego obecnością drążka stanu emocjonalnego, który tłumi siłę odruchu


- warunkowanie typu S - jego istotą jest zastępowania jednego bodźca innymi; przy warunkowaniu typu R - niemożliwe jest zastępowanie bodźców

  1. Rozdział IX - Popęd

    -     jeżeli organizm pozbawi się na pewien czas pokarmu, następnie zaś pozwoli mu się najeść do syta, siła odruchu połykania spadnie z wartości wysokiej do niskiej

- wprowadzając do 24 - godzinnego harmonogramu żywienia przymusowe okresy postu, powodujemy „zagęszczenie” jedzenia w pozostałym czasie - na ogół tuż po poście; dy wydłużamy okres postu, w pozostałym okresie szczur zacznie jeść coraz bardziej równomiernie; podczas postu głód rośnie - wzrasta szybkość jedzenia

- zmiana siły odruchów jedzenia jest procesem uporządkowanym

- kompensacja - poprzez zwiększenie szybkości jedzenia

- podczas wydłużonych okresów postu szybkość jedzenia nie jest proporcjonalna do poziomu głodu

- popędy: pragnienie, głód, aktywność

Aktywność szczura w niewielkiej klatce zawierającej koło obrotowe odczytujemy z licznika umieszczonego na boku tego koła i jest nią przebyta odległość
(gdy szczur przebył określoną odległość - dostawał pokarm)

- popęd: stanem hipotetycznym, wstawionym pomiędzy oddziaływanie a zachowanie, który właściwie nie jest potrzebny w systemie opisowym; pojęcie przydatne dla wyrażenia złożonej między równymi oddziaływaniami a grupą współzmieniających się form zachowania

- W przypadku skrajnego głodu organizm spożywa prawie wszystko, chociaż nadal szybkość spożywania poszczególnych produktów będzie różna. Organizmy syte nie spożywają żadnego pokarmu.
W przypadkach pośrednich organizm spożywa wszystko, lecz tylko do pewnego momentu i w pierwszej kolejności pokarmy ulubione

- organizm łaknie soli - gdy siła odruchu jedzenia słonych pokarmów jest stosunkowo duża

- zachowanie sprawcze: popęd rządzący siłą zachowania wyznaczony jest przez wzmocnienie - gdy naciśnięcie drążka wzmacniano pokarmem, siła tego odruchu zmieniała się w zależności od poziomu głodu

- Dziecko, któremu zapowiedziano, że dostanie deser dopiero po zjedzeniu jarzyn, zje je, nie ze względu na ochotę, lecz na silny głód deseru. W takim przypadku jedzenie jarzyn jest typowym zachowaniem sprawczym.

- popęd nie jest bodźcem - jest stanem, a nie siłą celową

- zmiana popędu - często pociąga za sobą osłabienie odruchu; hamowanie odnosi się tylko do spadku sił odruchu

Poza kierunkiem zmiany, popęd ma niewiele wspólnego z wygaszaniem, emocją czy też jakimkolwiek czynnikiem wywołującym spadek siły odruchu

- każda reakcja organizmu podlega jakimś prawom

- popęd zaliczamy do najtrudniej uchwytnych zmiennych zachowania organizmu

Skinner „Poza wolnością i godnością”, PIW W-wa 1978

  1. Skinner:

- projektodawca „nowego wspaniałego świata”, jaki - jego zdaniem - niechybnie powstałby, gdyby ludzkość porzuciła wreszcie ideologiczne imponderabilia (a więc idee wolności i godności właśnie), na które traci czas od zarania dziejów

- skrajnie scjentystyczny, przeciwny metafizyce, spekulacji, transcendencji

- hipoteza, że człowiek nie jest wolny, jest podstawą zastosowania metody naukowej do badania zachowania się ludzkiego (B. Skinner)

- behawioryzm - negacja humanistyki; Skinner likwiduje pojęcie podmiotu świadomego (behawiorystyczne przekonanie/utopia: efektywne kierowanie ludźmi nie musi odwoływać się do ich świadomości → naukowa inżynieria społeczna? technologia zachowania?)

- zachowanie to reakcja na bodziec

- powrót do oświeceniowego sensualizmu, koncepcji człowieka jako tabula rasa, przekonania, że jednolitość warunków zapewnia jednolitość zachowań się ludzi, którzy znaleźli się w danym środowisku; nauka - może rozwiązać wszelkie problemy ludzkości

Człowiek jest istotą bez właściwości, która staje się kimś tylko jako wiązka reakcji na środowisko

- usunął poza granice nauk społecznych wszelkie pojęcia, które nie dają się zoperacjonalizować i wszelkie twierdzenia, które nie są tw. o faktach (np. wolność, godność, jaźń, odpowiedzialność)

- chciał kontrolować ludzkie zachowania się tak samo jak fizyk chce kontrolować inne zjawiska przyrodnicze i manipulować nimi

- w dobrze zorganizowanym społeczeństwie - pożądane są sposoby sterowania zachowaniami jednostek (zastąpienie kontroli społ. polegającej na karaniu tych, którzy opierają się ideologii - kontrolą polegającą na pozytywnym wzmacnianiu społecznie pożądanych reakcji oraz odpowiednie zmiany środowiska)

- zmieniać ludzi - poprzez zmianę warunków (idea manipulowania ludźmi - nagradzanie zachowań pożądanych)

- problem: * jakie zachowania należy uznać za pożądane? → jedyną wartością pozostaje przeżycie gatunku, przetrwanie kultury

* kto ma sprawować naukową kontrolę nad zachowaniami?

* w jaki sposób możliwe jest wyeliminowanie kar z życia społ.?

(przecież kary jednych ludzi mogą być nagrodami dla innych i odwrotnie)

- postulat zastąpienia społ. opartego na konkurencji - społ. opartym na współpracy

- jego koncepcja człowieka - koncepcją atomizmu społecznego → zakłada równość jednostek jako członków gatunku, ale wykazuje znikome zrozumienie dla ich nierówności związanej z przynależnością do społ. klas i warstw

[Przedmowa - Jerzy Szacki]

  1. Rozdział I - Technologia zachowania

- greckie teorie na temat ludzkiego zachowania zawiodły donikąd

- zachowanie - prawie w ogóle nie było badane w sposób naukowy

(brak myślenia przyczynowego)

- zachowanie ludzkie - niepoprawnie przypisuje się czynnikom wewnętrznym

(cechom charakteru, talentom)

- niechęć behawiorystów do pojęć takich jak: idee, uczucia, osobowość, siła woli

- myślenie naukowe - przyczynowe - oparte na materialnych faktach

- psychika człowieka: wypadkowa struktury genetycznej, rezultatu ewolucji gatunku i jego osobniczej historii

Na przykład (niematerialne) uczucie agresji, zrodzone w toku ewolucji z (fizycznego) współzawodnictwa, prowadzi do (fizycznych) aktów agresji


Zadaniem nauki jest wyjaśnienie, w jaki sposób zachowanie człowieka, jako systemu fizycznego, jest zależne od warunków ewolucji rodzaju ludzkiego i warunków, w których żyje on jako jednostka


Naukowe badania nad zachowaniem nie wymagają zrozumienia istoty osobowości


-środowisko: odpowiedzialne za fakt istnienia różnych gatunków, nie działa w sposób bezpośrednio dostrzegalny, dokonuje selekcji, odgrywa aktywną rolę w kształtowaniu i podtrzymywaniu zachowania (→ Kartezjusz)

- bodziec - łac. stimulus = kolec

- zachowanie - kształtowane i utrwalane przez własne skutki; zachowanie instrumentalne: oddziałujące na środowisko w określonym celu, można je badać tworząc warunki, w których oczekiwane skutki są od niego zależne; mylnie wiązane ze stanami świadomości, uczuciami, cechami charakteru, naturą ludzką itd.

- człowiek wolny: niezależny, jego zachowanie nie jest niczym uwarunkowane, odpowiedzialny za wszystko, co robi → trzeba zrewidować ten pogląd

- nauka o zachowaniu: zdaje się kwestionować pojęcie godności i wartości (nie tylko winę, ale równie i zasługi badania naukowe przypisują środowisku)

  1. Rozdział II - Wolność

- Jeśli pewnego rodzaju zachowanie pociąga za sobą określone skutki, wzrasta prawdopodobieństwo, że zachowanie to powtórzy się; skutek wywołujący to działanie nazywamy wzmocnieniem. Na przykład, pokarm jest wzmocnieniem dla głodnego, każde zachowanie, po którym następuje przyjęcie pokarmu, prawdopodobnie się powtórzy, kiedy tylko odczuje on głód. Niektóre bodźce nazywamy wzmocnieniem negatywnym. Jest prawdopodobne, że będzie się powtarzać każda odpowiedź, która redukuje siłę takiego bodźca lub powoduje ustanie jego działania. W ten sposób, gdy ktoś raz ucieknie w cień przed skwarem, prawdopodobnie zrobi to znów, gdy słońce będzie prażyć.

- Rodzice łają dziecko, dopóki nie wykona ono zadanej pracy. Wykonując zadanie dziecko unika łajania i wzmacnia zachowanie rodziców.

- celowa awersyjna kontrola - w większości form społ. współdziałania, np. w etyce, religii, administracji, gospodarce, oświacie, psychoterapii i życiu rodzinnym

- hipoteza: genetyczne wyposażenie człowieka sprzyja pewnej formie walki o tzw. wolność

Człowiek traktowany awersyjnie jest skłonny do agresji i uzyskuje wzmocnienie, widząc, iż jego agresja wyrządza szkody.

Żywa istota, boleśnie ukarana prądem elektrycznym, w miarę możliwości szuka dostępu do innej żywej istoty - przedmiotu agresji.

- system płac: ktoś otrzymuje zapłatę, jeśli postępuje w okr. sposób, z czego wynika, że nadal będzie on postępował tak samo (środki nieawersyjne)

Czyniąc pracę mniej awersyjną, np. przez skrócenie dniówki i poprawę warunków, można zmusić ludzi do pracy za mniejsze wynagrodzenie.

- lepiej jest nagradzać dziecko za dobre zachowanie, niż karać je za złe

- wynagrodzenie = wzmocnienie pozytywne

- Wolność jest kwestią okoliczności towarzyszących wzmocnieniu, a nie uczuć, które je wywołują

- więźniowie: zachęca się ich do brania udziału w niebezpiecznych doświadczeniach (np. z nowymi lekami) w zamian za lepsze warunki lub skrócenie wyroku → wywołałoby to powszechny protest, gdyby zmuszano ich do tych eksperymentów, ale czy mają oni rzeczywiście swobodę wyboru, jeśli otrzymują narzucone przez okoliczności wzmocnienie pozytywne (w postaci poprawy warunków lub skrócenia wyroku)?

- Trzeba ludzi uwolnić nie od władzy, ale od pewnych jej form.

- Walka człowieka o wolność nie jest spowodowana umiłowaniem wolności, jest po prostu pewnego rodzaju reakcją behawioralną, charakterystyczną dla ludzkiego organizmu, a polegającą głównie na unikaniu lub ucieczce od tak zwanych awersyjnych cech środowiska

  1. Rozdział III - Godność

pojęcie wolności - powstało w wyniku awersyjnych następstw zachowaniami

Gdy czyjeś zachowanie ma dla nas charakter wzmocnienia pozytywnego, prowokujemy powtórzenie tego zachowania, chwaląc go.

Nie cenimy tego, co zostało dokonane przez przypadek. Odmawiamy także swego uznania, jeśli udzielili go już inni, np. nie pochwalamy osób rozdających jałmużnę, jeśli przedtem rozgłaszają to na wszystkie strony, ponieważ w ten sposób uzyskały już swoją „nagrodę”.

  1. Rozdział IV - Kara

- wolność - określana często jako brak ograniczeń, umiaru; przymus behawioralny - narzucony przez okoliczności wzmocnienia - jest czymś innym niż zwykłe fizyczne ograniczenie wolności

- wolność i godność - najbardziej zagrożone wtedy, gdy człowieka dosięga kara; innymi słowy - człowiek ma najmniej wolności lub godności, gdy grozi mu kara

- ukarane zachowanie - może znów się powtórzyć - gdy ustaną okoliczności zw. z karą

- klasztor: przykład tłumienia karalnych zachowań przez stworzenie warunków, w których nie są one możliwe

W świecie, w którym dostępne jest tylko proste pożywienie (...), nikt nie podlega naturalnej karze niestrawności ani społecznej karze dezaprobaty, ani religijnej karze za obżarstwo jako grzech powszedni. Zachowanie heteroseksualne jest niewykonalne, gdy płci są rozdzielone, a zastępcze zachowanie seksualne, wywoływane przez pornografię, jest niemożliwe z braku materiałów pornograficznych.

- inne sposoby tłumienia karalnego zachowania:

* nie wzmacniać okoliczności karalnego zachowania

Napady złego humoru często znikają, gdy nie zwracać na nie uwagi; agresja słabnie, gdy w sposób oczywisty nie daje żadnych korzyści, a gorsza jakość potraw ogranicza obżarstwo.

* zmienić okoliczności kar, aby zachowanie mogło nie być karane

Święty Paweł polecał małżeństwo jako skuteczny środek na niewłaściwe formy zachowania seksualnego

* nagradzanie jakiegokolwiek innego zachowania, które zastąpi zachowanie karalne

Zorganizowany sport bywa popierany dlatego, że stwarza warunki, w których młodzi ludzie są zbyt zajęci, aby napytać sobie biedy.

- o odpowiedzialności: ”tylko wolny człowiek może być odpowiedzialny za swoje postępowanie”→ jeśli człowiek nie jest wolny w działaniu, to nie ponosi za nie odpowiedzialności

Jeśli chcemy podkreślić, że [ludzie] są wolni, musimy obarczyć ich odpowiedzialnością za postępowanie, podtrzymując okoliczności związane z karą.


Jakiekolwiek dążenie do stworzenia środowiska, w którym ludzie będą automatycznie dobrzy, zagraża pojęciu odpowiedzialności.


Ludzie prawdopodobnie wykazują różnice międzyosobnicze, podobnie jak istnieją różnice międzygatunkowe, dotyczące stopnia agresji i związanego z nią wzmocnienia, różnią się także stopniem angażowania się w zachowanie seksualne i stopniem płynącego zeń zadowolenia. Czy są oni zatem jednakowo odpowiedzialni za panowanie nad agresją lub zachowaniem seksualnym, czy jest uczciwe karać ich tak samo? Jeśli nie każemy nikogo za to, że ma koślawą stopę, czy powinniśmy karać za ro, że ktoś łatwo wpada w gniew lub że jest czuły na wzmocnienie seksualne? (...) Trzeba zmienić nie odpowiedzialność jednostki, ale warunki środowiskowe lub genetyczne, których wypadkową jest zachowanie człowieka.

  1. Rozdział V - Alternatywa kary

* postawa zezwalająca: wszelka kontrola przestaje istnieć; wolność - nie jest zagrożona; jednostka postępuje dobrze z wrodzonej dobroci, umie panować nad sobą, pełen cnót - nie potrzebuje kierownictwa;

zalety: zaoszczędza trudu zw. z nadzorem i wymierzaniem kar, nie wywołuje kontrataku, uwalnia od winy, gdy sprawy idą źle

Jeśli w świecie, w którym panuje postawa zezwalająca, ludzie są źli wobec siebie, to dlatego, że natura ludzka jest niedoskonała. Jeśli walczą ze sobą, gdy zabraknie nadzoru, który zabezpieczałby porządek, to dlatego że są agresywni. Jeśli dziecko popełni przestępstwo, gdy rodzice nie zadali sobie żadnego trudu, aby je nadzorować, to dlatego że znalazło sobie nieodpowiednie towarzystwo lub dlatego że ma złe skłonności.

Zaniechanie nadzoru to przyzwolenie, by zamiast człowieka, sprawowało go inne - społeczne lub naturalne środowisko.


* majeutyka: kształtowanie zachowań bez ujawniania nadzoru (Sokrates)

ktoś pomaga drugiemu człowiekowi w narodzinach zachowania;

stosowana w teoriach psychoterapeutycznych - rozwiązanie kłopotów pacjenta jest już w nim - musi być tylko wydobyte przy pomocy psychoterapeuty;

zalety: jednostka osiąga uznanie za to, że wie, zanim się jeszcze nauczy, za wewnętrzne ziarno zdrowego rozsądku; „położnik” - unika odpowiedzialności

* kierowanie: Zachowanie, któremu ktoś dał życie, rozrasta się i może być kierowane lub formowane (...); zachowanie można więc udoskonalać.

Freud: człowiek musi przejść przez kilka etapów rozwoju; jeśli tkwi na pewnym etapie - terapeuta pomaga mu wyrwać się i ruszyć naprzód;

zalety: ten, kto tylko ukierunkowuje, nie może być tak łatwo oskarżany o próbę stosowania przymusu; rozwój - sukcesem jednostki, świadczącym o jej wolności i wartości

Nauczyciel, który zaledwie wybiera, jakie wiadomości student ma sobie przyswoić, i terapeuta, który tylko podsuwa myśl o zmianie posady czy środowiska - wywierają przymus, choć może to być trudne do wykrycia

* tworzenie zależności od rzeczy: Jean-Jacques Rousseau: niebezpieczeństw stosowania przymusu społecznego można uniknąć dzięki uzależnieniu człowieka nie od innych ludzi, ale od rzeczy; „Emil” - dziecko może zdobywać wiedzę przez bezpośredni kontakt z rzeczywistością, a nie z książek;

dziecko, które nauczyło się reagować na zegar - zależne od rzeczy, stawia mniejsze wymagania rodzicom

* manipulowanie umysłami: podpowiadanie, sugerowanie toku działań, zmiany dotyczące przekonań, zamiarów, potrzeb, upodobań

Ponaglamy do działania tak, jak się popycha. Bodziec jest zazwyczaj łagodny, ale skuteczny, jeśli w przeszłości był skojarzony z silnie awersyjnymi skutkami. A więc ponaglamy guzdrałę, mówiąc: „Zobacz, która to już godzina”. Powiedzie się nam, jeśli uprzednie spóźnienia zostały ukarane.


Używamy perswazji, przypominając skojarzenie bodźca z pozytywnym wzmocnieniem.

Pogłębiamy czyjeś „zaufanie”, gdy zwiększamy prawdopodobieństwo działania wzmacniając zachowanie. Gdy chcemy, aby ktoś chodził po podłodze, wzbudzamy w nim wiarę w jej wytrzymałość.


manipulowanie umysłem = skomplikowane argumentowanie; korzystne opinie - tworzy się wzmacniając korzystne wypowiedzi

  1. Rozdział VI - Wartości

- naukowy punkt widzenia na człowieka: zachowanie człowieka jest uwarunkowane jego genetycznym wyposażeniem - zależnym od ewolucji gatunku - i czynnikami środowiskowymi → ale nie można udowodnić żadnego z tych poglądów

- możemy zmieniać środowisko (a także zachowanie) poprzez wiedzę z dziedziny fizyki
i biologii

- dobre rzeczy = wzmocnienia pozytywne

Sądzić o wartościach nazywając coś dobrym lub złym - to klasyfikować w kategoriach wzmocnienia.

- nauka o zachowaniu: zajmuje się wzmacniającym działaniem faktów, jest nauką o wartościach dopóty, dopóki zajmuje się warunkowaniem instrumentalnym

- odczuwa się nie uczucia, ale rzeczy - to szkło jest gładkie, a nie „uczucie gładkości”

Ludzie zgeneralizowali odczucia dobrych rzeczy i nazwali je przyjemnością, a także odczucia rzeczy złych - i nazwali je cierpieniem. Człowiek jednakże styka się nie z przyjemnością czy cierpieniem, ale z rzeczami, które odczuwa jako przyjemne lub przykre

→ etyka i moralność to zwyczaje danej społ.

Zachowanie określane jako dobre lub złe, właściwe lub niewłaściwe - nie jest wynikiem dobroci lub niegodziwości, czarnego czy kryształowego charakteru ani wiadomości złego i dobrego, ale wynikiem okoliczności dotyczących wielu bardzo różnorodnych wzmocnień, łącznie z takimi zgeneralizowanymi wzmocnieniami werbalnymi jak „dobrze!”, „źle!” oraz „właściwie!” i „niewłaściwie!”

  1. Rozdział VII - Ewolucja kultury

- kultura: okoliczności, tworzone przez ludzi

Okoliczności społeczne - względnie wytworzone przez nie zachowania - stanowią „idee” danej kultury, a wzmocnienia, pojawiające się w tych okolicznościach, są jej „wartościami”;

podobnie jak gatunek - podlega selekcji w procesie przystosowania do środowiska

- przekazywanie wielu cech biologicznych zależy od warunków kulturowych

- ewoluują obyczaje, które tworzą kulturę; większość z nich dotyczy zaspokojenia głodu i bezpieczeństwa

- Kultura ewoluuje, kiedy nowe obyczaje podtrzymują przetrwanie tych, którzy je realizują.

- Przetrwanie jest jedyną wartością, która pozwoli kiedyś kulturę ocenić, i każdy obyczaj, który ułatwia to przeżycie, ma dla tego przeżycia określoną wartość

- kultura skłania swoich członków do pracy na rzecz swego przetrwania

(na rzecz „dobra kultury”, a nie „dobra jednostki”)

- Środowisko społeczne jest tym, co nazywamy kulturą. Kształtuje ono i podtrzymuje zachowanie tych, którzy w nim żyją. Dana kultura podlega ewolucji, w miarę jak powstają nowe obyczaje, prawdopodobnie z przypadkowych powodów.

  1. Rozdział VIII - Projektowanie kultury

- niezadowolony, zniechęcony = rzadko wzmacniany, co w efekcie prowadzi do wygaszania;

sfrustrowany = wygaszaniu towarzyszą reakcje emocjonalne;

odczucie niepokoju i lęku = zachowanie wywołuje nieuniknione awersyjne następstwa;

brak radości z wykonanej dobrze pracy, brak wiary = brak wzmocnienia za wykonanie jakiejkolwiek rzeczy;

poczucie winy i wstyd = u osoby, która była dawniej karana za lenistwo i błędy, co teraz wywołuje reakcje emocjonalne;

rozczarowanie wobec samego siebie = brak wzmocnień w postaci podziwu innych;

to wszystko przeradza się w hipochondrię lub nerwicę i kryzysu tożsamości (osoba nie poznaje kogoś, kogo kiedyś nazywała „ja”)

- zachowanie można przekształcić zmieniając warunki, z których ono wynika

- Zarówno kultura jak i sytuacja eksperymentalna są zbiorem okoliczności wzmocnienia

- projekt nowego społeczeństwa: Lepszy świat będzie się podobał tym, którzy będą w nim żyli, ponieważ zostanie zaplanowany z myślą o tym, co jest - lub może być - najsilniejszym wzmocnieniem. Zupełne zerwanie z przeszłością jest niemożliwe.

- samokontrola władzy: Rząd i Kościół nadzorując obywateli i wiernych tworzą i narzucają sankcje zależnie od ich skuteczności.

- projektodawcy kultury powinni przestrzegać jednej zasady: przedstawiciel władzy jest członkiem społeczności, którą rządzi; celowo kształtują kulturę, z ukrytym założeniem, że należy kontrolować zachowanie → ta kontrola to niezbędny warunek dalszego rozwoju gatunku ludzkiego

- główne zadanie kultury: kontrola jednostki przez odległe następstwa własnego zachowania

- obyczaje rozwijają się dzięki temu, że ci, którzy je stosują, lepiej żyją

- o człowieku: Różni się on od innych zwierząt nie poczuciem moralności lub etyką, ale tym, że zdolny jest stworzyć etyczne czy też moralne środowisko społeczne.

- o czasie wolnym: stosunek do niego świadczy o stopniu, w jakim dana kultura dba o własna przyszłość; to w skrócie wolność

- życie, wolność, gonitwa za szczęściem - mają niewielkie znaczenie dla przetrwania kultury

- technologia zachowania: moralnie obojętna

  1. Rozdział IX - Czym jest człowiek?

- agresja, pracowitość, uwaga, percepcja i poznanie, myślenie abstrakcyjne - zależą od wpływów środowiska

- Prawa naukowe są opisem okoliczności wzmocnienia, a człowiek, który zna prawa naukowe, może działać skutecznie, mimo że nie zetknął się z okolicznościami, których ono dotyczy

- o świadomości: Gdyby nie wspólnota werbalna, żadne zachowanie nie byłoby świadome. Świadomość jest produktem społecznym.


Nikt nie musi uświadamiać sobie własnego zachowania lub warunkujących je czynników, aby zachowanie to było owocne czy też kończyło się porażką

- krytyka słownictwa introspekcji (dot. przeżyć wewnętrznych)

Samoobserwacja jest tylko wstępem do działania. Granice, w których człowiek powinien być świadom samego siebie, zależą od znaczenia samoobserwacji dla skutecznego działania

- o odwadze: Nazywamy człowieka odważnym ze względu na jego postępowanie, a zachowuje się on odważnie dlatego, że w danej sytuacji otrzymał dostateczną zachętę do takiego postępowania. Warunki nie zaszczepiły w nim jakiejś cechy charakteru czy cnoty, zmieniły po prostu jego zachowanie.

- o tożsamości: Tożsamość czyjegoś „ja” tworzą okoliczności odpowiedzialne za jego zachowanie. Różne sposoby zachowania, wywoływane przez różne okoliczności, stanowią o tym, że ten sam człowiek posiada różne oblicza: inne dla przyjaciół, a inne dla rodziny.

- o technice: Budujemy maszyny, które zmniejszają awersyjny charakter środowiska
(np. wyczerpującą pracę) i dostarczają więcej wzmocnień pozytywnych (...). Jeśli technika stworzona przez człowieka spowoduje, że będzie on w końcu niepotrzebny, stanie się tak wyłącznie przez przypadek (...).

- Naukowe badania nad zachowaniem pozwalają odrzucić pojęcie autonomicznego człowieka i zrozumieć, że sprawowaną przez niego rzekomo władzę w rzeczywistości dzierży środowisko.

- Człowiek może być kierowany przez środowisko, ale należy pamiętać, że środowisko jest prawie całkowicie ukształtowane przez niego.

- wprowadzanie nowych obyczajów - akt samokontroli

- człowiek - produktem kultury, ukształtowany przez dwa procesy ewolucyjne: ewolucję biologiczną i kultury

- obyczaje: tak jak cechy genetyczne, przekazywane są dopiero wtedy, kiedy przyczyniają się do przetrwania jednostek

- kultura pobudza jednostkę do działania, dostarcza jej wiedzy i umiejętności



Wyszukiwarka