SZKOŁA GŁÓWNA HANDLOWA
Aneta Kun 20366
Marcin Wudarczyk 23974
KORAN
Praca napisana w ramach zajęć
ze Świata Islamu.
Warszawa, styczeń 2003
Spis treści
Wstęp
Wyznawcy Allacha głęboko wierzą, że Koran jest słowem skierowanym przez samego Allacha do Mahometa, przekazanym podczas objawień w ciągu 23 lat życia Proroka aż do jego śmierci. Wiara, że słowo to przetrwało od VI wieku do dzisiaj w niezmienionej formie, jest jednym z głównych fundamentów Islamu jako religii.
W pracy tej przestawimy, jak, według wyznawców Islamu, tekst Koranu był objawiony i przechowywany do dzisiejszych czasów. Pokażemy dowody przemawiające za autentycznością księgi, jak i też wyniki badań, które zaprzeczają jednoznacznemu pochodzeniu Koranu od Mahometa.
Koran według Islamu
Koran jest dla Islamu tym samym, kim Chrystus dla chrześcijaństwa. Tak jak Chrystus jest Słowem, które stało się ciałem, tak Koran jest Słowem Boga, które stało się tekstem. Analfabetyzm Mahometa pełni te sama role, co dziewictwo Maryi - podkreśla objawiony charakter Słowa. Forma i treść Koranu są jakby odpowiednikiem ciała Chrystusa - świętością i pokarmem dla wiernych.
W tej części opiszemy poglądy samych wyznawców Islamu co do pochodzenia i historii księgi. W przypisach podajemy fragmenty tekstów źródłowych po angielsku, aby czytelnik mógł samemu przekonać się co do ich treści i wiarygodności.
Objawienie Koranu
Prorok Mahomet urodził się w roku 570 naszej ery w Mekce. Gdy miał 40 lat, rozpoczęła się seria objawień od Allacha poprzez Archanioła Gabriela. Objawienia te trwały przez 22 i pół roku, skończyły się na kilka dni przed śmiercią Proroka. Muzułmanie wierzą, że Mahomet w cudowny sposób zapamiętywał tekst objawień i przekazywał go swoim uczniom. Archanioł Gabriel co roku odświeżał pamięć Proroka, powtarzając z nim cały Koran.
Informacje powyższe pochodzą z księgi Sahih Al-Bukhari, która jest zbiorem opisującym życie i dzieła Proroka. Jej autor, Bukhari (pełne nazwisko (Abu Abdullah Muhammad bin Ismail bin Ibrahim bin al-Mughira al-Ja'fai), żył dwa wieki po Mahomecie, i dokładał wszelkich starań, aby jego dzieło było zgodne z prawdą. Każda informacja przed jej zamieszczeniem w księdze była weryfikowana co do zgodności z Koranem; szczegółowo ustalany był łańcuch informatorów, od których pochodziła dana wiadomość. Księga ta jest uznawana przez przytłaczającą większość świata islamskiego jako autentyczna i uważana w świecie islamskim jako zapis tradycji muzułmańskiej.
Przekazy pamięciowe
Pierwszym ogniwem w łańcuchu ludzi, którzy uczyli się tekstu Koranu na pamięć, byli uczniowie Proroka. On sam zachęcał ich do zapamiętywania tekstu, do nauczania innych oraz przysłuchiwał się recytacji swych uczniów. W rezultacie, już za życia Proroka wielu ludzi poznało Koran na pamięć.
Po śmierci Proroka zostały założone Szkoły Koraniczne, w których dzieci pobierały nauki i uczyły się treści księgi na pamięć. W trakcie całej historii Islamu powstało tysiące takich szkół. Aktualnie w wielu muzułmańskich i nie-muzułmańskich krajach dziesiątki tysięcy studentów opanowują Koran na pamięć.
Przekazy pisemne
Mahomet jak najbardziej popierał ideę zapisu Koranu w formie pisemnej. Niestety, sam nie umiał czytać ani pisać. Dlatego też zgromadził grupę pisarzy, których wzywał w celu zapisu kolejnego objawienia. Dlatego też kompletny Koran w formie pisemnej istniał jeszcze za życia Proroka. Wielu z jego uczniów miało też fragmenty Koranu na swój użytek.
Jednak Koran nie istniał wtedy jeszcze w postaci jednej książki, była to raczej kolekcja zapisów pojedynczych objawień, gdyż one trwały aż do śmierci Proroka. Zadanie zebrania i uporządkowania tych zapisów przypadło Abu Bakrze, pierwszemu następcy Proroka. Zajął się on tym po bitwie pod Yamamą, podczas której zginęło wielu uczniów, którzy znali na pamięć Koran. Obawiano się utraty części z objawień, i postanowiono sporządzić ujednoliconą pisemną wersję. Uformowano komitet, na którego czele stanął Zaid bin Thabit, jeden z pisarzy Proroka. Jego członkowie przyjęli bardzo ostre kryteria przy doborze materiałów do oficjalnej wersji:
Objawienie musiało być spisane na żywo w obecności Proroka. Żadne późniejsze zapisy na podstawie pamięci nie były brane pod uwagę.
Tekst musiał być potwierdzony przez dwóch naocznych, godnych zaufania świadków.
Gotowy zapis Koranu w formie przedstawionej przez ten komitet został przyjęty przez cały ówczesny muzułmański świat, a więc tysiące ludzi, które znały Koran na pamięć, potwierdziły jego poprawność.
Koran nie ustrzegł się jednak przed problemami niejednoznaczności. Za czasów Kalifa Uthmana, drugiego następcy Proroka, powstało siedem różnych wersji, wynikających z różnic pomiędzy dialektami języka arabskiego używanego przez różne plemiona. Wkrótce rozpoczęły się dysputy i spory pomiędzy nimi, która z wersji jest poprawna. Zaalarmowany tym kalif powołał komisję, która wyjaśniła spory, jako podstawę przyjmując wersję Zaid bin Thabita, zapisaną w dialekcie, w którym oryginalnie dokonały się objawienia. Niejasności znowu wyjaśniano na podstawie relacji naocznych świadków objawień.
Po ukończeniu pracy, kalif wysłał po kopii księgi do największych miast muzułmańskich tego okresu: Mekki, Damaszku, Basry i Medyny. Pozostałe kopie, niezgodne z wersją przedstawioną przez kalifa, spalono. Wersja Uthmana zyskała aprobatę Zaid ibn Thabita, poprzedniego edytora Koranu, wielu bliskich Proroka oraz jego uczniów.
Z kopii, które zostały wykonane przez kalifa, dwie istnieją do dzisiejszego dnia. Jedna znajduje się w Taszkencie w Uzbekistanie, druga z nich w Istambule.
Kopia, którą Uthman wysłał do Medyny została przeniesiona przez Turków do Istambułu, skąd trafiła do Berlina podczas I Wojny Światowej. Traktat Wersalski w artykule 246 postanowił o zwrocie księgi władzom tureckim. Druga kopia, znajdująca się w Uzbekistanie, może być egzemplarzem, który był wynikiem prac komitetu kalifa, lub też jedną z pozostałych kopii. Została ona skopiowana w Rosji w 1905 roku w około 50 egzemplarzach. Jeden z nich znajduje się obecnie w Bibliotece Uniwersytetu Columbia w USA.
Dowód pochodzenia
Można się spotkać z tzw. Challenge of the Quran, dowodem na to, że Koran pochodzi bezpośrednio od Allacha i jest słowem bożym. Przytoczymy go tutaj pokrótce.
Dowód opiera się na wykluczaniu kolejnych możliwych autorów księgi. Rozpatruje się nie-arabów, arabów, Mahometa oraz Allacha. Przebiega on jak następuje:
Księga nie może być napisana przez kogoś, kto nie jest Arabem, ponieważ jest napisana w języku arabskim. Jeżyk ten jest bardzo trudny do opanowania z powodu jego skomplikowania, zaś styl, w jakim został napisany Koran, jest niepowtarzalnie piękny.
Księga nie mogła być też napisana przez Arabów z tego samego powodu - jest to najpiękniejsze i doskonałe dzieło napisane w języku arabskim. Żaden arab nie potrafiłby stworzyć tak wspaniałej księgi bez pomocy sił wyższych. Sam Koran zawiera wyzywanie do dokonania tego, któremu to wyzwaniu żaden Arab nie sprostał.
Księga tez nie mogła pochodzić od Mahometa, ponieważ on sam był Arabem.
Zatem nie ma innej możliwości i księga może pochodzić tylko od Allacha
Wartość merytoryczna tego dowodu jest bardzo wątpliwa, natomiast daje to niejakie pojęcie o tym, jak rozumują Muzułmanie i jakie znaczenie ma dla nich czystość Koranu.
Naukowe podejście do Koranu
Źródła
Głównym problemem badaczy religii muzułmańskiej jest brak źródeł pochodzących z pierwszych kilku wieków od czasów Mahometa. Najstarsze pisane źródła na temat życia proroka, który zmarł w 632 roku, pochodzą z drugiej połowy VIII i początków IX wieku. Najstarsze pisma dotyczące życia Mahometa, jakie znamy, powstały około 200 lat po jego śmierci.
Wiedza o Mahomecie była przez wieki przekazywana ustnie. A taka sytuacja rodzi prawdopodobieństwo zmian i przekształceń. Ciekawy jest fakt, iż jeśli spojrzy się na pewne wydarzenia, np. okoliczności śmierci ojca Mahometa, to więcej szczegółów podają biografowie dziewiętnastowieczni niż ich poprzednicy 50 lat wcześniej.
Wątpliwości
Pewni naukowcy stwierdzili, iż tekst Koranu powstał później niż się powszechnie uważa, a Mekka nie była od początku głównym sanktuarium islamu, wyznawcy Allaha nie nazywali siebie Muzułmanami, a mit hidżry, czyli wędrówki Mahometa z Mekki do Medyny pojawił się dopiero po śmierci proroka. Autorzy tej koncepcji odrzucili źródła muzułmańskie, powstałe dwa wieki po Mahomecie. Uznali je za niemiarodajne. Skoncentrowali się na źródłach niemuzułmańskich lecz współczesnych Prorokowi.
Hagaryzm spotkał się na całym świecie nie tylko z atakiem teologów muzułmańskich, co jest w pełni zrozumiałe, ale także z krytyką wielu zachodnich uczonych.
Jednak naukowcy nie mogą swobodnie zajmować się krytycznym podejściem do Koranu. Grozi im za to oskarżenie o bluźnierstwo. Innym aspektem jest kwestia finansowa. Wiele instytucji badawczych na Zachodzie powstało i rozwija się dzięki pomocy krajów muzułmańskich. Większość specjalistów może prowadzić badania dzięki stypendiom, dotacjom czy grantom z państw arabskich. Dlatego też publiczne podważenie ortodoksji muzułmańskiej mogłoby oznaczać znaczne utrudnienia w pracy naukowej danego eksperta.
W jeszcze gorszej sytuacji są naukowcy z państw muzułmańskich. Jeśli ich prace nie są w stu procentach zgodne z tradycyjnymi poglądami islamskimi, grożą im różnorodne sankcje.
Mekka
Ciekawa wydaję się być kwestia związana ze słynną Mekką. Nie ma bowiem żadnych historycznych dowodów na istnienie tego miasta w VII wieku. W świetle źródeł niemuzułmańskich to Jerozolima, a nie Mekka, odgrywa dla wyznawców islamu pierwszorzędną rolę. Mahomet planował podobno wysłanie ekspedycji na rzymskie terytorium Palestyny. Prorok uzasadniał prawo Arabów do Palestyny tym, że jako potomkowie Izmaela - syna Abrahama maja również prawo do ziemi, którą Bóg obiecał Patriarsze i jego potomstwu.
Kolejne wątpliwości nasuwają się podczas czytania Koranu. Ani razu bowiem nie występuje tu słowo Mekka. Zaledwie raz wymieniona jest Bakka, o której tradycja (spisana ok. 200 lat po Mahomecie) mówi, że to wcześniejsza nazwa Mekki.
Manuskrypty z Sanaa
W 1972 roku, w Wielkim Meczecie w Sanaa - stolicy Jemenu, odnaleziono wielką ilość starych manuskryptów. Okazały się one być wczesnymi kodyfikacjami Koranu, pochodzącymi z VII-IX wieku. Są to kluczowe wieki, w których kształtował się islam. Rękopisy te w znacznym stopniu powiększyły więc bazę tekstów źródłowych dla współczesnych badań nad Koranem.
Jak już wcześniej zostało wspomniane, Muzułmanie wierzą, iż Koran został objawiony w całości Mahometowi i od tamtego czasu nie uległ żadnej modyfikacji. Słowo Boga jest wieczne i niezmienne.
Jednakże już pierwszy z badaczy, który został dopuszczony do rękopisów z Sanaa - niemiecki profesor Gerd Rüdiger Puin z Uniwersytetu Kraju Saary w Saarbrücken stwierdził, iż tekst Koranu ewoluował w czasie, nie powstał w całości za jednym razem. Inni profesorowie stwierdzili, że na podstawie tych źródeł teza ta jest nie do obalenia.
Poglądy te są sprzeczne ze stanowiskiem Muzułmanów, którzy nie pozwalają na żadną krytyczną lekturę Koranu. Uważają to za zbezczeszczenie świętej księgi. Za bluźnierców uważani są ci, naukowcy, którzy próbują badać Koran wykorzystując osiągnięcia hermeneutyki, metody krytycznej czy historycznej interpretacji tekstów. Takie podejście do świętej księgi jest w świecie islamskim równoznaczne z profanacją i świętokradztwem, ponieważ niedopuszczalne jest zgłębianie myśli Boga przez historyczna i spekulatywną myśl człowieka.
Z tego też powodu informacje na temat badań nad manuskryptami podawane były jedynie na łamach specjalistycznych czasopism naukowych. Bano się bowiem rozgłosu i związanego z tym niechybnie cofnięcia zezwolenia na badania przez władze Jemeńskie.
Profesor Puin wydał ocenę dotyczącą manuskryptów, która jest druzgocąca dla obowiązującej w Islamie tradycji. Twierdzi on, iż Koran stanowi mieszankę różnego rodzaju tekstów, z których najstarsze powstały nawet 100 lat przed Mahometem. Z jego badań wynika też, iż Koran podlegał zmianom od czasów kodyfikacji za czasów kalifa Uthmana.
Jego tezę zdaje się potwierdzać wcześniejsza teoria profesora Cooka. Podaje on jako przykład opowieść o Józefie i żonie Putyfara. Bez znajomości tradycji żydowskiej historia ta jest zupełnie bezsensowna. W Koranie znajduje się opis, jak żona Putyfara zaprasza na ucztę swoje przyjaciółki, każdej z nich daje nóż, a kiedy zjawia się Józef, wszystkie one kaleczą sobie ręce. Czytając żydowskie Pismo dowiadujemy się, iż kobiety kroiły owoce i plotkowały. Gdy zobaczyły Józefa, tak się w niego zapatrzyły, iż nie przestały kroić owoców i pokaleczyły się. Według uczonego na materiale koranicznym bardzo silnie odbiła się tradycja judaistyczna.
Puin tłumaczy też, w jaki sposób powstało w Koranie wiele niekonsekwencji i sprzeczności. Otóż w pierwotnej wersji zapis koraniczny, w którym brakuje samogłosek i znaków diakrytycznych, mógł być rozumiany w pełni jedynie przez tych, którzy dobrze rozumieli tradycję ustną. Z czasem jednak odczytanie Koranu stało się niejasne, gdyż - w miarę upływu czasu i rozprzestrzeniania się islamu - malała liczba osób znających tradycję oralną. Nastąpiła więc standaryzacja tekstu, która - zdaniem profesora - zakończyła się ostatecznie w IX a nie w VII stuleciu.
Niemiecki uczony podaje też, iż Koran nie został napisany w najczystszym języku arabskim. W księdze znalazło się wiele wyrazów obcego pochodzenia.
Konkludując, Puin stwierdza, iż jedna piąta Koranu musi dziś zostać odczytana na nowo.
Zakończenie
Badacze zajmujący się Koranem nie maja zamiaru niszczyć czy podważać zasadność religii islamskiej. Ich zadaniem jest jedynie dostarczenie rzetelnej informacji na temat jego świętej księgi.
Jednakże wielu fundamentalistów islamskich odbiera te badania jako atak na własną religię. Nic dziwnego. Jeśli rolę Koranu w islamie przyrównać do roli Chrystusa w chrześcijaństwie, to odkrycia z Sanaa mogą wywołać w świecie muzułmańskim trzęsienie podobne do tego, jakie powstałoby w świecie chrześcijańskim, gdyby odkryto grób Jezusa z Jego ciałem w środku.
Bibliografia
Denffer, Ahmad von An Introduction to the Sciences of the Qur'an, http://www.uh.edu/campus/msa/qurhad/excel/uloom1.html
Compilation of the Quran, http://www.shu.ac.uk/students/union/socs/Islamic/proof.htm
Muadoodi Syed Abul 'Aala History of the Quran http://www.witness-pioneer.org/vil/Articles/quran/scriptq.htm
Ahmed Sabeel, Proof of The Preservation of the Quran, http://ireland.iol.ie/~afifi/BICNews/Sabeel/sabeel3.htm
Olschovsky Stephan, Rękopis znaleziony w meczecie, w: Fronda, nr 27/28.
Wszystkie cytaty w tej części pracy podane za: Ahmed Sabeel, Proof of The Preservation of the Quran, http://ireland.iol.ie/~afifi/BICNews/Sabeel/sabeel3.htm
'Gabriel used to repeat the recitation of the Qur'an with the Prophet (S) once a year, but he repeated it twice with him in the year he (Prophet) died', Sahih Al-Bukhari, 6.520
Wstęp do angielskiego tłumaczenia Sahih Al.-Bukhari, http://www.usc.edu/dept/MSA/fundamentals/hadithsunnah/bukhari/sbtintro.html
'The most superior among you (Muslims) are those who learn the Qur'an and teach it', Sahih Al-Bukhari, 6.546; Jalal al-Din Suyuti, Al-Itqan fi-ulum al-Quran, Vol. I, s. 124
'Allah Apostle said to me (Abdullah bin Mas'ud): "Recite (of the Quran) to me". I said: "Shall I recite it to you although it had been revealed to you?!" He Said: "I like to hear (the Quran) from others". So I recited Sura-an-Nisa' till I reached: "How (will it be) then when We bring from each nation a witness and We bring you (O Muhammad) as a witness against these people?"' (4:41) 'Then he said: "Stop!" Behold, his eyes were shedding tears then', Sahih Al-Bukhari, 6.106
'At the battle of Yamama, many memorizers of the Quran were martyred', Sahih Al-Bukhari, 6.201
Labib as-Said, The Recited Koran, tr. Bernard Weiss, M.A.Rauf, and Morroe Berger, The Darwon Press, Princton, New Jersey, 1975, s. 58
`There was revealed 'Not equal are those believers who sit (home) and those who strive and fight in the cause of Allah' (4:95). The Prophet said: 'Call Zaid for me and let him bring the board, the ink pot and scapula bone.' Then he (Prophet) said: 'Write: Not equal are those believers…', Sahih Al-Bukhari, 6.512
'A list of Companions of whom it is related that they had their own written collections included the following: Ibn Mas'ud, Ubay bin Ka'b, Ali, Ibn Abbas, Abu Musa, Hafsa, Anas bin Malik, Umar, Zaid bin Thabit, Ibn Al-Zubair, Abdullah ibn Amr, Aisha, Salim, Umm Salama, Ubaid bin Umar', Suyuti Itqan, I, s. 62
`Abu Bakr sent for me after the casualties among the warriors (of the battle) of Yamama (where a great number of Qurra (memorizers of the Quran, were killed). Umar was present with Abu Bakr who said: "Umar has come to me and said, the people have suffered heavy casualties on the day of (the battle) of Yamama, and I am afraid that there will be some casualties among the Qurra at other places, whereby a large part of the Quran may be lost, unless you collect it (in one manuscript, or book)…so Abu Bakr said to me (Zaid bin Thabit): You are a wise young man and we do not suspect you (of telling lies or of forgetfulness) and you used to write the Divine Inspiration for Allah's Apostle. Therefore, look for the Qur'an and collect it (in one manuscript)'…So I started locating the Quranic material and collecting it from parchments, scapula, leafstalks of date palms and from the memories of men (who know it by heart)…', Sahih Al-Bukhari, 6.201
`Hudhaifa bin Al-Yaman came to Uthman at the time when the people of Sham (Syria) and the people of Iraq were waging war to conquer Armenia and Azherbijan. Hudhaifa was afraid of their differences in the recitation of the Quran, so he said to Uthman, 'O chief of the Believers! Save this nation before they differ about the Book (Quran) as Jews and Christians did before'. So Uthman sent a message to Hafsa saying, 'Send us the manuscripts of the Quran so that we may compile the Quranic materials in perfect copies and return the manuscripts to you'. Hafsa sent it to Uthman. 'Uthman then ordered Zaid bin Thabit, 'Abdullah bin Az-Zubair, Said bin Al-As and Abdur Rahman bin Harith bin Hisham to rewrite the manuscripts in perfect copies. Uthman said to the three Quraishi men, 'In case you disagree with Zaid bin Thabit on any point in the Quran, then write it in their (Quraishi) tongue'. They did so, and when they had written many copies, Uthman sent to every Muslim province one copy of what they had copied and ordered that all the other Quranic materials whether written in fragmentary manuscripts or whole copies, be burnt…', Sahih Al-Bukhari, 6.510
Naysaburi, al-Nizam al-Din al-Hasan ibn Muhammad, Ghara'ib al-Quran wa-ragha'ib al-furqan, 4 vols., Cairo, 1962.
Ibn Abi Dawud, s. 12.
Zarkashi, al-Badr al-Din, Al-Burhan fi-ulum al-Quran, Cairo, 1957, vol. I, s. 240
`Article 246: Within six months from the coming into force of the present Treaty, Germany will restore to His Majesty, King of Hedjaz, the original Koran of Caliph Othman, which was removed from Madina by the Turkish authorities and is stated to have been presented to the ex-Emperor William II'. Fred L. Israel Major Peace Treaties of Modern History, New York, Chelsea House Pub, Vol. II, s. 1418.
Ahmad Von Denffer Ulum Al-Qur'an, revised ed., Islamic Foundation, 1994, s. 63.
The Muslim World, vol. 30 (1940), s. 357-8.
Patricia Crone i Michael Cook opublikowali w 1977 roku swoje badania w książce „Hagaryzm. Powstanie świata islamskiego”. Tytuł ten nawiązuje do Hagar - biblijnej niewolnicy, z którą Abraham miał syna Izmaela. Od niego to wywodzili swój ród Arabowie (Izmaelici).
Olschovsky Stephan, Rękopis znaleziony w meczecie, w: Fronda, nr 27/28, s. 26.
Na przykład egipski teolog Abu Zaid za rzekome odstąpienie od słusznej linii Islamu został w 1996 roku zmuszony do rozwodu. Przyczyną było przekonanie, iż muzułmańska kobieta nie może pozostawać w związku małżeńskim z niewiernym. W obawie o życie musiał on wyemigrować do Holandii.
Vidal de la Blanche, wybitny kartograf i specjalista w dziedzinie wielkich szlaków handlowych starożytności, opierając się na przedislamskich mapach świata, wykazał, że w VII wieku Mekka nie istniała.
Drugi naukowiec, który otrzymał pozwolenie na bliższe zaznajomienie się z manuskryptami to profesor Hans-Caspar Graf von Bothmer, z uniwersytetu w Saarbrücken.
Wiele z rękopisów okazało się palimpsestami, tzn. zawierały wersje ajatów koranicznych napisane na wersjach wcześniejszych, częściowo usuniętych lub wyblakłych. Pojawiły się także niekonwencjonalne iluminacje wersetów, częste odmienności pod kanonicznego tekstu, rzadko występujący wczesny typ pisma arabskiego, tzw. hijazi, czy też niespotykane często odmiany ortografii.
Np. prof. Andrew Rippin z Uniwersytetu w Calgary. Podobną koncepcję podaje brytyjski profesor John Wansbrough. Według niego Koran ewoluował stopniowo od VII do VIII wieku. Był to okres, gdy na Półwyspie Arabskim żydowskie i chrześcijańskie sekty toczyły ze sobą teologiczne spory. Koran zawiera ślady owych kontrowersji.
Puin cytuje tu zdanie Hajjja bin Jusufa, panującego w Iraku w latach 694-714, który był dumny z tego, iż dodał do Koranu ponad tysiąc alifów. Alif to pierwsza litera alfabetu. Panują poglądy, iż Hajjaj miał znacznie większy wpływ na ostateczny kształt Koranu niż kolegium redaktorskie powołane wcześniej przez Kalifa Uthmana.
http://www.uni-saarland.de/verwalt/presse/campus/1999/4/10-Koran.html
Olschovsky Stephan, Rękopis..., s. 33.
"Etwa ein Fünftel des heute maßgeblichen Koran muss neu gelesen werden",
Olschovsky Stephan, Rękopis..., s. 16.
1
1
Ryc. 2 Dr. Gerd-Rüdiger Puin
Ryc. 1 Meczet w Sanaa
Wyszukiwarka