E. Cziomer & L. Zyblikiewicz

„Zarys współczesnych stosunków międzynarodowych”

Za datę narodzin nauki o stosunkach międzynarodowych powszechnie przyjmuje się rok 1919.

Wcześniej, bo w starożytności, Tukidydes („Wojna peloponeska”) poszukiwał prawidłowości pozwalające przewidywać. U podstaw przewidywalności leży, jego zdaniem, „natura” ludzka, będąca niezmienną, nakazująca zarówno jednostkom, jak i partiom politycznym i państwom kierować się własną korzyścią. W odróżnieniu jednak od współczesnego realizmu, Tukidydes dostrzegał wielość motywów, a więc nie tylko racje, lecz i emocje. O ile instytucje i prawa „naturę” tę „trzymają w karbach”, o tyle w pełni ujawnia ją wojna. Splatają się u niego ściśle polityka zewnętrzna i polityka wewnętrzna.

Sun Dzu z Chin, któremu przypisuje się „Sztukę wojny”, podkreśla ścisłe związki między względami politycznymi a polityką militarną.

Obserwacja rodzących się państw narodowych dały podstawy do zapoczątkowania nowożytnej analizy władzy i systemu państw. Tak zrodziła się koncepcja „racji stanu”. Jej współczesnym odpowiednikiem jest koncepcja „interesów narodowych”.

Hugo Grocjusz, uważany za „ojca” prawa międzynarodowego publicznego, traktuje wojnę jako naturalny uprawniony instrument polityki państwa.

Rousseau pozostawił nie tylko dylemat bezpieczeństwa ale i wątpliwości czy wzrastająca współzależność rzeczywiście sprzyja ładowi i pokojowi międzynarodowemu.

Kant - wizja „wiecznego pokoju” i społeczności międzynarodowej, tworzonej przez jednostki, z ich indywidualnymi prawami.

Przedstawiciele szkoły manchesterskiej, zwłaszcza Richard Cobden, głosili i wcielali w życie przekonanie Monteskiusza, iż „pokój jest naturalnym skutkiem handlu”.

„Ojciec” nowożytnej ekonomii, Adam Smith, którego „Bogactwo narodów” wydane w 1776 r. dziwnym trafem wyprzedziło rzeczywistość rewolucji przemysłowej.

„Wielka wojna” stała się pierwszą wojną o charakterze równocześnie globalnym i totalnym.

Rewolucyjne idee rodziły się głównie w dwu krajach, czerpiąc wprawdzie z dziedzictwa europejskiego, lecz przetwarzając go dogłębnie. Wyzwanie tradycyjnemu myśleniu i praktyce polityki międzynarodowej rzucili niemal równocześnie prezydent USA - Woodrow Wilson i przywódca bolszewików w Rosji - Włodzimierz Lenin.

Gdy USA przystąpiły do wojny, Woodrow Wilson stanowczo odrzucił myśl uzasadniania tego kroku narodowymi interesami. Wojna miała być prowadzona, by położyć kres wojnom w ogóle, by uczynić świat bezpiecznym dla demokracji; by stworzyć zupełnie nowy ład międzynarodowy. Proponowano system zbiorowego bezpieczeństwa, wspierany przez dobrze poinformowaną i zaangażowaną, masową, opinię publiczną oraz prawo do narodowego samookreślenia.

Program polityczny o takim charakterze stwarzał potężne bodźce do narodzin odrębnej dyscypliny naukowej. W istocie rzeczy rola badaczy miała się sprowadzać do pomocy w konkretyzacji, istniejącego już przecież, ogólnego projektu oraz do kształtowania światowej opinii publicznej w sposób, który sprzyjały jego pomyślnej realizacji. Dyplomata i wybitny badacz brytyjski Edward H. Carra postawił zarzut, iż dyscyplinie narzucono charakter teleologiczny. Celowi zostały podporządkowane wysiłki badaczy.

Początkiem instytucjonalizacji dyscypliny było utworzenie w kwietniu 1919 r. Katedry Polityki Międzynarodowej w Uniwersytecie Walii w Aberystwyth (powierzona ją Alfredowi Zimmernowi). Później powstały katedry w Londynie i w Oksfordzie. Poza uniwersytetami, powstały wówczas Royal Institute of International Affairs i Council on Foreign Relations w Nowym Jorku. W okresie międzywojennym, poza światem anglosaskim pozostawał jedynie Institut Universitaire des Hautes Etudes Intenationales w Genewie. Pojawiły się w tym czasie dwa czasopisma w USA - „Foreign Affairs” i w Wielkiej Brytanii - „International Affairs”.

Od początku pole wysiłków naukowych zdominował idealizm (zwany też utopizmem). G. Lowes Dickinson w pracy Causes of International Wars pisał, iż celem owej dyscypliny jest „upowszechniać wiedzę o faktach dotyczących stosunków międzynarodowych i wpajać międzynarodowy raczej niż nacjonalistyczny sposób ich traktowania… jako że świat nie może być ocalony przez rządy i klasy rządzące. Może on być ocalony przez stworzenie, wśród ludów świata, takiej opinii publicznej, której nie będzie można ogłupić rzez fałszywe przedstawienie bądź poprowadzić w fałszywym kierunku z pomocą namiętności”.

Parker T. Moon w Sylabus on International Relations wyodrębnił jako części składowe dyscypliny:

1. nacjonalizm i terytorialne konflikty oraz wojny,

2. imperializm i politykę światową,

3. militaryzm i zbrojenia,

4. historię stosunków międzynarodowych (do i po 1914 r.),

5. przegląd polityki siedmiu wielkich mocarstw,

6. ekonomiczne problemy w stosunkach międzynarodowych,

7. problemy dyplomacji,

8. organizacje międzynarodowe, Ligę Narodów i Sąd Światowy.

Sir Norman Angell, brytyjski internacjonalista i ekonomista, w The Great Illusion przekonywał, iż wspólne interesy ekonomiczne czynią (czy też powinny czynić) wojnę domową.

Okres międzywojenny to czas dominacji idealizmu, a także odkrywania zalążków pluralizmu. Nowy ład, z ucieleśnieniem w Lidze Narodów, w perspektywie obejmować miał i rząd światowy. Międzynarodowa moralność, międzynarodowy sposób myślenia, międzynarodowe prawo głoszono bardzo usilnie. Prowadzono badania poświęcone wojnie, jej przyczynom i kosztom, jej aspektom socjologicznym i psychologicznym. Dzięki zaangażowaniu się w te badania przedstawicieli innych nauk społecznych zapoczątkowano „podejście behawioralne”.

Zwycięski realizm

Przedstawiciele realizmu, którzy szczególnie przyczynili się do stworzenia tego nurtu w USA to Georg F. Kenzan, Alfred Wolfers, henry A. Kissinger, Robert Strausz-Hupe. Z Europy wymienić należy Raymonda Arona i Hedleya Bulla. Za „ojca” całego nurtu uznaje się Hansa J. Morgenthaua.

Klasycznym dziełem realizmu pozostaje, wydana po raz pierwszy w 1948 r. praca Morgenthaua , Politics Among Nations. The Struggle for Power and Peace, zawierająca sześć zasad teorii realistycznej.

1. Stosunkami politycznymi rządzą obiektywne prawa, zakorzenione w ludzkiej naturze.

2. Politycy „myślą i działają, używając pojęcia interesu, który rozumie ją jako władzę (Power).

3. Za najważniejsze uznaje samo przeżycie, przetrwanie jako cel minimalny.

4. „Uniwersalne normy moralne nie mogą być stosowane w działaniach państw w ich abstrakcyjnym, uniwersalnym określeniu, lecz muszą one być przefiltrowane poprzez konkretne okoliczności czasu i miejsca”. (czyli moralność państw różni się od moralności jednostek).

5. Przeciwstawiając się utożsamianiu „moralnych roszczeń konkretnego narodu z moralnymi prawami, które rządzą uniwersum” polemizował z tymi, którzy głosili „wyjątkowość” Stanów Zjednoczonych.

6. Morgenthau broni autonomii sfery politycznej, nalegając aby działania polityczne oceniać za pomocą jedynie kryteriów politycznych. Sprzeciw jego budziło wprowadzenie racji religijnych czy ideologicznych.

Modernizm przeciw tradycjonalizmowi

Realiści, wkrótce po zwycięstwie nad idealistami, sami stali się przedmiotem krytyki. Połowa lat 50. zapoczątkowała drugą wielka debatę, w której przeciw „tradycjonalistom” wystąpili zwolennicy wprowadzenia zasadniczych zmian w sposobie uprawiania dyscypliny. Przyczyny były bardzo różne, np. „odwilż” w polityce światowej. Potężnym bodźcem była gorzka świadomość pozostawania daleko w tyle za naukami ścisłymi i technicznymi. Postanowiono czerpać z ich dorobku. Licznie pojawili się w obrębie dyscypliny przedstawiciele nauk ścisłych i technicznych, a także innych nauk społecznych. Siegano zarówno po metody, jaki i techniki badawcze. Pewne koncepcje i twierdzenia innych dyscyplin wprowadzono wprost do stosunków międzynarodowych.

Charles A. McClelland w 1963 r. scharakteryzował dziedzinę jako „niesforna zbieraninę przedsięwzięć”. Norman D. Palmer (Słowo wstępne) aby wprowadzić jakiś ład zaproponował cztery dychotomie:

1. polityka międzynarodowa przeciwstawiana porównawczej,

2. metody naukowe przeciwstawiane klasycznym metodom,

3. badania podstawowe przeciwstawiane badaniom stosowanym

4. badania generalne (globalne) przeciwstawiane regionalnym.

Chadwick F. Alger w International Encyclopedia of the Social Sciences (1967) podzielił badania na siedem grup:

1. proces podejmowania decyzji,

2. analiza systemowa,

3. studia o integracji,

4. symulacja,

5. strategia militarna,

6. rozbrojenie,

7. badania pokoju.

Bruce M. Russett stworzył obraz bardziej złożony i niepokojący (za sprawa zastosowania metod kwantytatywnych). Wyodrębnione zostały nurty:

1. „Yale” - integracja międzynarodowa,

2. przetarg i negocjacje,

3. organizacja międzynarodowa,

4. interes narodowy,

5. „Stanford”

6. Symulacja - „Northwestern”

7. Systemy międzynarodowe,

8. System międzynarodowy,

9. „S.A.I.S” (John Hopkins School of International Studies),

10. Polityka zagraniczna,

11. “Cambridge” (Harvard I Brandeis)

12. Bezpieczeństwo narodowe.

W 1966 r. doszło do debaty zapoczątkowanej przez Hedleya Bulla, opowiadającego się na rzecz “klasycznego podejścia”. Na łamach dwu czasopism „Works Politics” i „International Studies Quarterly” zderzyły się zupełnie odmienne podejścia. Przeciwstawiano sobie tradycje i naukę. Apelowano o „budowanie mostów” w stosunkach międzynarodowych”, lecz bez większego skutku.

William C. Olson z Columbia University przedstawiając rozwój dyscypliny posunął się do prognozy o możliwości podziału na dwie odrębne dyscypliny, których przedstawiciele będą zajmować się tymi samymi zjawiskami, lecz w sposób tak różny I używając odmiennego języka, iż nie będą oni mieli sobie wzajemnie nic do powiedzenia.

(neo)realizm, pluralizm, strukturalizm

Podczas trzeciej „wielkiej debaty” doszło do wyodrębnienia się trzech wyraźnie i trwale dominujących, zasadniczych nurtów.

Thomas S. Kuhn (Struktury rewolucji naukowych) - pojecie paradygmatu.

Jeden paradygmat nie wypierał wcale - co stanowi wyraźną odmienność stosunków międzynarodowych - innego paradygmatu. Paradygmaty współistniały i współistnieć miały w ramach stosunków międzynarodowych równocześnie obok siebie.

Trwale konkurencyjnymi wobec „neoliberalizmu” (zwolennicy powiązania go z podejściem neoliberalnego instytucjonalizmu wolą nazywać go „strukturalnym realizmem”), najlepiej wyrażonego przez Kennetha N. Waliza w 1979 r. w Theory of International Politics, miały się odtąd stać dwa zróżnicowane wewnętrznie i zmienne nurty: pluralizm związany ściśle z liberalizmem i stąd w wielu przypadkach nazywany (neo)liberalnym instytucjonalizmem oraz strukturalizmem, mniej lub bardziej (neo)marksistowski. W tej debacie dużo mniej uwagi poświecono metodologii, zajmując się głównie ontologicznymi i politycznymi aspektami. Podział ten trwa nadal.

Racjonalistyczny konsensus i jego radykalni przeciwnicy

Doszło do dającego się dostrzec zbliżenia pozwalającego na mówienie o powstaniu racjonalistycznego konsensusu. Tworzą go obecnie przede wszystkim neorealizm i neoliberalizm. W przypadku marksizmu, zwłaszcza szkoły „systemów światowych” Immanuela Wallersteina, dialog toczy się owocnie z realistyczną szkołą „długich cykli”.

Katzenstein, Keohane i Krasner w przeglądzie rozwoju badań po II wojnie światowej wymieniają osobno takie ogólne orientacje teoretyczne: realizm, marksizm, liberalizm, etatyzm, pluralizm, historyczny instytucjonalizm, instytucjonalizm racjonalnego wyboru i konstruktywizm. Wszystkie te nurty mieszczą się we „wspólnym domu” racjonalizmu, z dodaniem konstruktywizmu, który świeżo uznany został za pełnoprawnego partnera. „Wspólny dom” atakowany jest natomiast przez postmodernistów.

Według neoliberalnych instytucjonalistów dla realizmu znaczenie mają cztery twierdzenia:

1. państwa są kluczowymi aktorami w polityce światowej,

2. państwa mogą być traktowane jako homogeniczne jednostki, działające zgodnie z własnym interesem,

3. analiza może być dokonywana na podstawie założenia, iż państwa działają tak, jak gdyby były one racjonalne i

4. anarchiczna struktura - nie chaos, lecz brak jakiejkolwiek uprawnionej władzy w systemie międzynarodowym - powoduje, iż konflikt między państwami niesie ze sobą niebezpieczeństwo wojny i możliwości zastosowania przymusu.

Stanowisko współczesnego realizmu wyraża w latach 90. John J. Mearsheimer (artykuł The False Promise of International Institutions) - spośród trzech krytykowanych tam przez niego szkół, “liberalnego instytucjonalizmu”, “zbiorowego bezpieczeństwa” i “teorii krytycznej” najmniej dzieli go od tej pierwszej. Neoliberalni instytucjonaliści przyjmują już, że państwa działają kierując się własnych interesem. Mearsheimer krytykuje liberalnych instytucjonalistów przede wszystkim za to, iż błędnie postrzegają relacje miedzy współpracą we wszystkich innych sferach a kwestią bezpieczeństwa, zupełnie odrębną i egzystencjalną dla państw. Jego zdaniem nie uwzględnia się dostatecznie tego, jak skrajnie różne są „koszty zdrady”, zostania oszukanym w sferze ekonomicznej (i innych) z jednej strony, z drugiej zaś w sferze militarnej. Ważniejsze jest błędne, zdaniem Mearsheimera, skupienie nadmiernej uwagi na korzyściach absolutnych, o których maksymalizacji, dzięki współpracy wzajemnej między państwami, tak wiele mówią liberałowie, pomijając kwestie korzyści względnych, którymi w dużo większym stopniu kierują się najważniejsi aktorzy polityki międzynarodowej.

Spory w dyscyplinie nie słabną. Alternatywny podział w samej filozofii wiedzy:

1. naukowy realizm,

2. hermeneutyka,

3. teoria krytyczna,

4. feministyczna epistemologia,

5. postmodernistyczna epistemologia.

Pozytywizm

Steve Smith (Positivism and beyond) w połowie lat 90. stwierdził, że przez ostatnie czterdzieści lat dominował pozytywizm. Dominacja opierała się na założeniu jednolitości nauki i imperatywie.

Istnieją trzy podstawowe warianty pozytywizmu. Pierwszy można przypisać Augustowi Comte'owi. Nauka o społeczeństwie, oparta na metodach nauk przyrodniczych, miała odkrywać „ewolucyjne prawa przyczynowe” wyjaśniające obserwowalne zjawiska.

Drugim wariantem był pozytywizm logiczny (empiryzm logiczny). Uznawał on naukę za jedyną prawdziwą formę wiedzy. Dlatego też twierdzenia moralne wyrażają jedynie preferencje lub uczucia i emocje, lecz nie są one wiedzą.

Wariant trzeci to złagodzona pochodna wariantu drugiego. Zdaniem Christopchera Lloyda określają go cztery następujące cechy:

1. logicyzm, według którego obiektywne potwierdzenie teorii naukowej winno być zgodne z kanonami logiki dedukcyjnej,

2. empiryczny weryfikacjonizm, według którego naukowy charakter posiadają jedynie twierdzenia empiryczne weryfikowane lub falsyfikowane (syntetyczne) bądź też twierdzenia prawdziwe z definicji (analityczne),

3. ścisłe rozdzielenie teorii od obserwacji (teoretycznie neutralnych)

4. teoria przyczynowości Hume'a sprowadzająca stosunek przyczyny-skutku do niezmiennego czasowego związku między obserwowalnymi wydarzeniami.

Głównymi protagonistami ostatniego wariantu stali się Rudolf Carnap, Thomas Nagle, Carl G. Hempel i Karl R. Popper.

Smith przeformułował koncepcję Lloyda w odniesieniu do stosunków międzynarodowych. Przypisuje współcześnie pozytywizmowi w nich cztery założenia:

1. jedność nauki, epistemologiczna i metodologiczna,

2. rozróżnienie między „faktami”, teoretycznie neutralnymi, a wartościami,

3. potężne przekonanie o istnieniu prawidłowości, regularności i

4. bardzo mocne przekonanie, iż empiryczne potwierdzenie lub falsyfikacja stanowią znamię „prawdziwego” badania.

Pozytywizm i empiryzm stały się powszechnie pojęciami używanymi wymiennie.

Smith nalega na odrębne, od ontologii i epistemologii, postrzeganie metodologii, jak również pozytywizmu i empiryzmu. Odrzuca on równanie empiryzm = pozytywizm = epistemologia + metodologia. Pojmuje on pozytywizm jako stanowisko metodologiczne opierające się na empirycznej epistemologii, zgodni z którą naszą wiedzę o świecie czerpiemy z doświadczenia.

Współczesne alternatywy pozytywizmu w filozofii wiedzy

Smith wyodrębnia pięć głównych, przeciwstawnych pozytywizmowi, współczesnych nurtów w filozofii wiedzy: krytyczny/transcendentalny realizm, hermeneutykę, teorię krytyczną, feministyczną epistemologię i postmodernistyczną epistemologię.

Krytyczny/transcendentny realizm dokonuje rozróżnienia między

1. rzeczywistym czyli bytami i mechanizmami tworzącymi świat,

2. faktycznymi, bieżącymi, czyli wydarzeniami i

3. empirycznym, czyli tym czego doświadczyliśmy.

Krytyczny realizm jest próbą opisania i wyjaśnienia rzeczywistych struktur procesów, które istnieją niezależnie od naszego postrzegania.

Hermeneutyka oznacza sposób ustalania sensów polegający na uzgodnieniu ujęć obiektywnych z subiektywnymi za pomocą myślenia paradoksalnego, z pominięciem zasady niesprzeczności. Podstawową tezą przedstawicieli tego nurtu jest antynaturalizm - uznanie, że świat społeczny jest nie poddaje się takiemu traktowaniu, jak empiryzm, a zwłaszcza pozytywizm.

Teoria krytyczna. Przedstawiciele tej szkoły, nawiązując do Kanta, Hegla i Marksa, dążyli do stworzenia takiego marksizmu, który nie byłby skażony pozytywizmem i materializmem. Idąc śladami Kanta, zajmowali się możliwościami rozumu i wiedzy, w ślad zaś za Heglem podkreślali historyczne uwarunkowania myśli. Cechował ich sceptycyzm wobec panujących ideologii, będących, ich zdaniem, zniekształceniami myśli, wynikającymi z nierówności społecznych i równocześnie je ukrywającymi. Przedmiotem ich poszukiwań były sprzeczności w stosunkach społecznych, które oznaczają, iż pewnych grup nigdy nie dopuszcza się do władzy bądź nie daje się im swobodnego dostępu do informacji, pozwalających na racjonalna dyskusję.

Habermas wyróżnia trzy rodzaje wiedzy:

1. empiryczno-analityczna (nauki przyrodnicze), zainteresowanie poznawaniem i kontrolą otaczającego nas świata,

2. historyczno-hermeneutyczna, zainteresowanie zrozumieniem siebie nawzajem i podejmowaniem wspólnych działań i

3. nauki krytyczne, dające emancypację poprzez uwolnienie się od błędów w naszej koncepcji samych siebie.

Feminizm. Dla feminizmu podstawowe znaczenie ma przeświadczenie o podporządkowaniu kobiety i lekceważeniu jej szczególnego doświadczenia. Feminizm to nurt niejednolity. Sandra Harding (Science Question In Feminism) wyróżnia:

- feministyczny empiryzm,

- feministyczny punkt widzenia,

- feministyczny postmodernizm.

Postmodernizm stał się jednym z najczęściej używanych określeń. Według Simona Blackurna „postmodernizm uważa się zwykle za prąd reaktywny, za sprzeciw wobec naiwnej i gorliwej wiary w postęp oraz wobec zaufania do prawdy obiektywnej czy naukowej. (…) W aspekcie poststrukturalistycznym postmodernizm wiąże się m.in. z odrzuceniem jakiegokolwiek stałego znaczenia czy jakiejkolwiek odpowiedzialności miedzy językiem a światem, jakiejkolwiek stałej rzeczywistości, prawdy, bądź faktów, które miałyby być przedmiotem badania”.

Poststrukturalizm, będący francuską odmianą postmodernizmu, reprezentują Michel Foucault i Jacques Derrika. Foucaulta interesuje wykorzystywanie nauki i rozumu jako instrumentów władzy i ogólniej, ścisłe wzajemne związki miedzy wiedzą a strukturami władzy. Dochodzi on do postulatu prawdy jako narzędzia służącego opieraniu się władzy.

Richard Rorty rozwija amerykański nurt postmodernizmu. Proponuje by filozofowie, zamiast poszukiwać prawdy, już jako „liberalni ironiści”, zaczęli bronić wartości.

Państwa

Państwa nadal należą do czołowych uczestników stosunków międzynarodowych.

Państwo jest jednym z wielu uczestników stosunków międzynarodowych, który charakteryzuje się znacznym stopniem świadomości podmiotowej oraz zdolności do trwałego oddziaływania na innych uczestników.

Pierwsze zalążki organizacji państwowych pojawiły się już kilka tysięcy lat przed naszą era (np. Babilon, Egipt i Chiny).

Można przyjąć, że niezbędnymi elementami ukształtowania się organizacji państwowej są: terytorium, ludność i wykrystalizowanie się władzy publicznej, która potrafi sprawować kontrolę oraz egzekwować posłuszeństwo ze strony podwładnych.

Ważnym atrybutem władzy państwowej jest suwerenne, niezależne, podejmowanie decyzji we wszystkich sprawach wewnętrznych i zewnętrznych.

Państwo jest najwyżej zorganizowaną grupą społeczną, której podlegają wszystkie inne grupy i organizacje, a także osoby fizyczne.

Państwo jest najbardziej dynamicznym uczestnikiem stosunków międzynarodowych.

Postępujący wzrost współzależności państw oraz globalizacji stosunków międzynarodowych może ograniczyć w niektórych zakresach suwerenność poszczególnych państw, ale najczęściej dzieje się to za ich wyraźnym przyzwoleniem oraz z korzyścią dla nich.

Powstanie i upadek państw wiąże się generalnie z fazami i warunkami jego rozwoju wewnętrznego. Czynniki wewnętrzne przesądzają o kształcie terytorialnym, strukturze prawnej, charakterze i formach władzy państwowej. Nie bez znaczenia są również uwarunkowania i okoliczności międzynarodowe powstania i upadku państw, a przede wszystkim ich uznanie międzynarodowe. Państwo powstaje najczęściej poprzez:

1. secesję

Secesja to oderwanie się części terytorium i utworzenie nowego państwa, np. oderwanie się kolonii od metropolii i powstanie niepodległych państw.

2. rozpad

Rozpad wiąże się z reguły z powstaniem na dawnym terytorium kilku innych państw, np. powstanie niepodległych państw po rozpadzie ZSRR i Jugosławii.

3. połączenie

Połączenie oznacza utworzenie z dwóch lub więcej państw jednego, nowego państwa, np. powstanie ZEA (1971) oraz zjednoczenie Niemiec (1990).

Prawo międzynarodowe zakazuje aneksji, czyli zajęcia lub przyłączenia z zastosowaniem siły zbrojnej lub innych środków przymusu, całości lub części terytorium innego państwa. Artykuł 2 p. 4 Karty NZ zakazuje użycia siły i groźby jej użycia zarówno przeciwko integralności terytorialnej, jaki i politycznej niepodległości państwa. Potwierdza to konwencja genewska ONZ z 1949 r. oraz deklaracja zasad prawa międzynarodowego dotycząca przyjaznych stosunków i współpracy między państwami ONZ z 24 października 1970 r. W Europie - Akt końcowy KBWE z 1 sierpnia 1975 r. Najgłośniejszym przykładem aneksji ostatnich lat było zajęcie Kuwejtu przez Irak.

Ważnym aktem życia międzynarodowego jest uznanie nowego państwa przez inne państwa. Istnieją trzy rodzaje uznania międzynarodowego państw: teoria konstytutywna, teoria deklaratywna i teoria deklaratywno-konstytutywna.

Według pierwszej, państwo staje się podmiotem prawa międzynarodowego przez akt uznania go przez inne państwa. Natomiast druga kładzie nacisk na moment samego powstania państwa, a jego uznanie spełnia tylko funkcję deklaratywną w odniesieniu do nawiązania stosunków dyplomatycznych. Zgodnie z teorią trzecią podmiot uznawany ma tylko charakter deklaratywny, gdyż i tak istniał wcześniej. Dla podmiotu zaś uznającego akt uznania posiada charakter konstytutywny, ponieważ dopiero z chwilą powstania powstaje dla niego niejako podmiot państwowy. Najpełniejsza wydaje się teoria deklaratywno-konstytutywna, ponieważ stwarza zarówno dla uznającego oraz uznawanego państwa całkowicie nową sytuację międzynarodową.

Uznanie międzynarodowe posiada ogromne znaczenie prawne i polityczne. W ten sposób państwo zostaje przyjęte do społeczności międzynarodowej. W praktyce międzynarodowej niektórych państw nie uznawano bądź też częściowo izolowano przez całe dziesięciolecia (jak np. Chiny Ludowe 2949-71, ze względu na kontrowersje z Republiką Chin dotyczącą jej istnienia i kwestii reprezentacji międzynarodowej, czy też NRD - 1949-72) z powodu kontrowersji między ZSRR a mocarstwami zachodnimi i RFN wokół podziału Niemiec po 1945).

Ważną cechą jest odpowiedzialność. Wiąże się ona przede wszystkim z momentem powstania tzw. deliktu międzynarodowego, czyli czynu popełnianego przez dane państwo i naruszającego prawo międzynarodowe w sposób świadomy, którego skutkiem jest wyrządzenie szkody innemu państwu. Należy przy tym rozróżniać delikt materialny od moralnego. W pierwszym przypadku państwu poszkodowanemu należy się określona forma restytucji (np. zwrotu majątku), odszkodowanie (pełna lub częściowa rekompensata finansowa, jeśli restytucja nie jest możliwa) oraz wyrażenie ubolewania lub przeprosin z powodu szkód moralnych. Często w praktyce występują obie formy deliktu międzynarodowego. Skomplikowany charakter wielu deliktów międzynarodowych prowadzi w praktyce do przewlekłych sporów międzynarodowych między państwami a stronami, wymagając z upływem czasu rozwiązań kompromisowych, które w istocie dalekie są od doskonałości. Rodzi to w konkretnych sytuacjach kolejne napięcia, spory, a nawet konflikty międzynarodowe.

Pierwszoplanowym zadaniem działalności międzynarodowej państw jest współpraca z innymi państwami lub uczestnikami stosunków międzynarodowych. Z punktu widzenia liczby podmiotów uczestniczących we współpracy można ją rozpatrywać w aspekcie dwu- lub wielostronnej. Natomiast pod względem rodzaju współpraca obejmuje różne płaszczyzny, m.in. polityczną, prawną, gospodarczą, militarną, społeczną, kulturalną. Istnieje wyraźna tendencja do rozbudowy i łączenia płaszczyzn oraz rodzajów współpracy międzypaństwowej, które obejmują praktycznie wszystkie dziedziny życia społeczno-gospodarczego i politycznego.

Państwa utrzymują oficjalne kontakty prawnopolityczne, głównie dzięki pomocy dyplomacji - utrzymywanie stałych oraz zinstytucjonalizowanych więzi przez suwerenne państwa za pośrednictwem swych przedstawicieli.

Początki dyplomacji sięgają antyku (słowo „diploma” oznaczało tabliczki wręczane w starożytnej Grecji posłańcom).

Pod względem praktycznym istotę dyplomacji można sprowadzić do dwóch zasadniczych zadań:

1. prowadzenia systematycznych rozmów i rokowań między państwami w celu zawarcia określonych traktatów, umów, porozumień oraz innych regulacji prawnych,

2. sztuki umiejętnego prowadzenia rokowań poprzez dobór odpowiednich środków i metod.

Kształtowanie się form i metod dyplomacji:

• Pojawienie się w celu rozwiązywania określonych zadań doraźnych misji dyplomatycznych, które stopniowo pod koniec średniowiecza przekształciły się w misje stałe.

• Rozwój misji stałych w kierunku dyplomacji konferencyjnej w czasach nowożytnych.

• Uzupełnienie kontaktów bilateralnych oraz dyplomacji konferencyjnej w czasach współczesnych tworzeniem stałych organizacji międzynarodowych w celu rozwiązywania konkretnych oraz często wyspecjalizowanych spraw.

• Nasilenie się u schyłku XX stulecia tzw. spotkań na szczycie jako metody szybkiego podejmowania trudnych decyzji kierunkowych dla zainteresowanych państw, regionu lub nawet w skali globalnej.

Misje doraźne powoływano już u zarania państw w celu rozwiązywania konkretnych, często jednostkowych zadań (poselstwa, delegacje, itp.).

Misje stałe pojawiły się najwcześniej w Watykanie oraz państwach-miastach włoskich, upowszechniając się następnie od poł. XVII w. całej Europie. Miały one siedzibę przy dworach panujących sąsiednich, a czasem także bardziej odległych państw. Były one potrzebne do prowadzenia negocjacji, rozwiązywania wielu problemów praktycznych w zakresie gospodarki i handlu, itp. Zakres podejmowanych spraw wykraczał jednak często poza interesy dwóch państw, zmuszając do organizowania stałych spotkań i negocjacji, co spowodowało pojawienie się konferencji międzynarodowych. Jedną z pierwszych wielkich konferencji międzynarodowych był kongres westfalski z 1648 r., który zakończył wojnę 30-letnią i wprowadził nowy porządek europejski. Później konferencje międzynarodowe ulegały doskonaleniu równolegle do polityki zagranicznej państw. Pojawili się ministrowie spraw zagranicznych, a po kongresie wiedeńskim z 1814-15 r. rozbudowano i uzgodniono zasady funkcjonowania służby dyplomatycznej państw. Konferencje międzynarodowe stały się ważnym forum uzgodniania współpracy oraz rozwiązywania sporów i zawierania porozumień pokojowych (np. kongres berliński - 1878, kończący wojnę mocarstw europejskich z Turcją).

W XIX i XX w. pojawiła się nowa tendencja, zmierzająca do przekształcenia konferencji w stałe organizacje międzynarodowe, które zostały powołane do systematycznego zajmowania się określonymi zagadnieniami międzynarodowymi. Pojawienie się organizacji międzynarodowych wynikało zarówno ze zwiększenia się liczby państw oraz innych uczestników stosunków międzynarodowych oraz komplikowania się współpracy międzynarodowej. Wymagało to dużej wiedzy specjalistycznej oraz utrzymania ciągłych kontaktów i prowadzenia negocjacji przez wielu uczestników stosunków międzynarodowych równocześnie. Spowodowało to m.in. powołanie do życia Ligi Narodów (1919) oraz Organizacji Narodów Zjednoczonych (1945).

Charakterystyczną cechą dyplomacji po 1945 r. jest dynamiczny oraz elastyczny rozwój różnych form współpracy międzynarodowej.

W ramach stosunków dwu- i wielostronnych coraz większego znaczenia nabrały tzw. spotkania na szczycie. Odbywały się one już wcześniej w formie zjazdów monarchów (np. cara Aleksandra I i cesarza Francuzów Napoleona w Tylży - 1807), ale znaczenie ogólnoświatowe osiągnęły podczas II wojny światowej spotkania na szczycie między USA, Wielką Brytanią i ZSRR (Teheran - 1943, Jałta i Poczdam - 1945), które wpływały na strategię i taktykę koalicji antyhitlerowskiej wobec III Rzeszy i kształt nowego ładu międzynarodowego w Europie po 1945 r. Spotkania na szczycie są z reguły starannie przygotowane oraz poprzedzane konsultacjami na różnych szczeblach politycznych i dyplomatycznych. Po 1945 r. największą rangę miały spotkania na szczycie między USA a ZSRR jako supermocarstwami.

Spotkania na szczycie można rozpatrywać z jednej strony jako pewnego rodzaju racjonalizację podejmowania skomplikowanych decyzji, a z drugiej, jako dążące do oddziaływania na własną i międzynarodową opinię publiczną. Spotkania takie są nagłaśniane przez media i przysparzają przywódcom prestiżu, co nie jest dla nich obojętne w rywalizacji wewnętrznej o władzę oraz realizacji interesów polityki zagranicznej poszczególnych państw.

Ważną współpracy państw były tradycyjnie wizyty oficjalne i robocze, podczas których na różnych szczeblach (prezydenci, szefowie rządów, ministrowie, itd.) rozwiązywano problemy istotne w stosunkach bilateralnych.

Wizyty często posiadają wymiar protokolarny i wymagają przestrzegania zasad ceremoniału dyplomatycznego.

Tzw. regularne konsultacje międzyrządowe na różnych szczeblach są regulowane w specjalnych umowach lub porozumieniach międzynarodowych, które precyzują formę i zakres oraz częstotliwość konsultacji. Przykładem najbardziej rozbudowanych konsultacji są konsultacje między Francją a RFN toczone w duchu układu elizejskiego z 22 stycznia 1963 r.

W latach 90. konsultacje międzyrządowe objęły współpracę między krajami Europy zachodniej oraz Europy Środkowo-Wschodniej. Zacieśnianie kontakty międzynarodowych następuje poprzez instytucjonalizację współpracy międzyrządowej.

Konferencje na najwyższym szczeblu służą przede wszystkim uzgadnianiu wspólnych stanowisk wobec istotnych problemów międzynarodowych. Uczestniczą w nich z reguły przywódcy, a więc najczęściej prezydenci lub szefowie rządów poszczególnych państw. Przykładem mogą być coroczne spotkania na najwyższym szczeblu najbardziej uprzemysłowionych i wpływowych państw zachodnich (USA, Francji, Wielkiej Brytanii, Niemiec, Japonii, Włoch oraz Kanady), tzw. G-7. Od 1991 r. na spotkania te w części politycznej zapraszani są także przywódcy ZSRR, a następnie Rosji. Taka strategia ma zachęcić Rosję do zacieśniania współpracy z Zachodem po przezwyciężeniu konfliktu Wschód-Zachód.

Inny charakter posiadają konferencje na szczycie państw członkowskich UE - Rady Europejskiej. Zasiadający w niej szefowie rządów lub państw posiadają liczne kompetencje i uprawnienia formalne z prawem weta włącznie. Rada Europejska jest bowiem najwyższym organem decyzyjnym UE.

Innym przykładem konferencji na najwyższym szczeblu jest Trójkąt Weimarski (Francja, Niemcy, Polska od 1991 r.), który co dwa lata na szczeblu przywódców dokonuje przeglądu najważniejszych problemów trójstronnych.

Zadania dyplomacji każdego państwa współcześnie można sprowadzić do dwóch zasadniczych celów:

1. prezentowania w kraju pobytu polityki własnego rządu i pozyskiwania dla niego zrozumienia w łonie elit oraz społeczeństwa,

2. informowania własnego rządu o sytuacji w kraju pobytu, uczestniczenia przy podejmowaniu określonych decyzji lub działań.

Realizacja tych celów następuje za pomocą określonych metod i środków, z których najistotniejsze znaczenie posiadają:

1. przekazywanie regularnych sprawozdań w formie depesz, notatek, szyfrogramów, itp. Relacji w zależności od wagi i charakteru sprawy,

2. reprezentowanie interesów własnego państwa,

3. prowadzenie działalności publicznej w kraju oraz dla kraju pobytu (składanie wizyt w różnych miejscowościach i grupach społeczno-zawodowych, oddziaływanie na środowiska opiniotwórcze, upowszechnianie informacji o osiągnięciach własnego kraju, włączanie się do różnych imprez, obchodów, itp.),

4. pielęgnacja różnych form kontaktów gospodarczych, naukowych, kulturalnych itp.,

5. rozwiązywanie problemów prawnych, wojskowych oraz w zakresie bezpieczeństwa,

6. opieka nad wizytami oficjalnymi lub prywatnymi w zależności od interesów, potrzeb oraz zaleceń i instrukcji z kraju delegującego.

Przedstawicielstwa lub misje dyplomatyczne rozpoczynają swoja działalność po nawiązaniu lub wznowieniu stosunków dyplomatycznych, co wiąże się z wymogiem akceptacji (agreement) szefa misji lub przedstawicielstwa przez państwo przyjmujące oraz założenia u głowy tegoż państwa listów uwierzytelniających. Rozróżnia się następujące klasy szefów misji dyplomatycznych:

- ambasadorowie i nuncjusze (w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- posłowie lub internuncjusze (także w odniesieniu do Stolicy Apostolskiej), akredytowani przy głowie państwa,

- charge d'affaires akredytowani przy ministrze spraw zagranicznych.

Personel dyplomatyczny korzysta z różnych przywilejów przyznawanych na zasadach wzajemności (np. „eksterytorialność”, nietykalność osobista, przywileje skarbowe, sądowe). Poza personelem dyplomatycznym każda stała misja zatrudnia personel administracyjny i techniczny oraz służbę, którą czasem rekrutuje się w zależności od potrzeb z obywateli krajów urzędowania.

Poza misjami stałymi wyróżnia się misje specjalne oraz misje ad hoc. Mogą one mieć charakter tymczasowy i mogą być wysyłane do jednego lub kilku państw. Wyróżnia się też misje specjalne wysokiej rangi, którym z reguły przewodzą czołowi politycy lub upoważnieni przez głowę państwa wysokiej rangi dyplomaci. Mają one za zadanie rozwiązać szczególnie drażliwe lub skomplikowane problemy stosunków dwu- lub wielostronnych. Inne przedstawicielstwa zewnętrzne państwa (handlowe, gospodarcze, finansowe, instytuty kulturalno-naukowe, misje woskowe, itp.) nie posiadają zasadniczo statusu przedstawicielstwa dyplomatycznego, jeśli zainteresowane państwa nie uzgodnią inaczej.

Ważną rolę w kontaktach międzypaństwowych odgrywają także misje wojskowe, powoływane do oceny realizacji umów międzynarodowych bądź rozwiązywania innych zadań (pełnienie funkcji doradczych podczas rozmów, wymiana świadczeń, itp.). Zadania te muszą być ściśle sprecyzowane. Państwa akredytują także swoje stałe przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych (np. ONZ lub NATO i UE).

Na sesje i konferencje organizacji międzynarodowy państwa wysyłają oficjalne delegacje w składzie stosownym do ich rangi i znaczenia.

Wizyty głów państw w organizacjach międzynarodowych zwykło się także określać jako misje specjalne o tymczasowym charakterze.

Ważnym aspektem współpracy międzypaństwowej są także stosunki konsularne. Obejmują one określone zadania administracyjne w odniesieniu do ochrony interesów własnego państwa i obywateli na obszarze urzędowania. Tradycje konsulatów są bogate i sięgają wieków średnich. Wówczas to konsulowie reprezentowali interesy kupców cudzoziemskich przed władzami państwa ich pobytu. Nawiązanie stosunków konsularnych następuje za zgodą zainteresowanych państw, które udzielają zezwolenia (exequatur).

Konsulowie dzielą się ma honorowych i zawodowych. Pierwsi działają w ośrodkach miejskich lub na innych obszarach, gdzie nie opłaca się organizować konsulatu zawodowego.

Występują trzy klasy konsulów: konsulowie generalni, konsulowie i wicekonsulowie.

Funkcje urzędów konsularnych:

1. ochrona interesów własnego państwa oraz jego obywateli,

2. aktywizacja stosunków gospodarczo-handlowych, naukowych, kulturalnych, itp.,

3. udzielanie pomocy prawnej (sprawy spadkowe, sądowe, wydawanie wiz pobytowych oraz różnych zezwoleń, itp.).

Stosunki konsularne odzwierciedlają zawsze istniejący stan stosunków międzypaństwowych oraz uzupełniają oficjalne stosunki dyplomatyczne.

Narażenie się na zarzut działalności wywiadowczej może doprowadzić do uznania za osoby niepożądane (persona non grata) oraz wydalenia z kraju urzędowania.

Jedną z ważniejszych funkcji dyplomacji jest przygotowanie umów międzynarodowych. Umowy można podzielić z punktu widzenia różnych kryteriów, z których najistotniejsze posiadają:

1. liczbę stron (kontrahentów) - dwustronne (bilateralne) i wielostronne (multilateralne),

2. treść (prawne, polityczne, gospodarcze, wojskowe, kulturalne, itp.), która jest z reguły określona w nazwie (np. układ sojuszniczy, traktat graniczny, traktat o dobrym sąsiedztwie i współpracy),

3. skalę otwartości (otwarte lub zamknięte przy precyzyjnym określeniu charakteru otwarcia za lub bez zgody kontrahentów),

4. czasokres trwania (terminowe i bezterminowe),

5. rangę w odniesieniu do organów państwa: państwowe (traktaty pokoju, układy lub traktaty o dobrym sąsiedztwie i współpracy oraz inne wyraźnie sprecyzowane lub zawierające postanowienia odmienne od obowiązującego ustawodawstwa), rządowe (odnoszące się do dwóch lub więcej resortów i nieposiadające znamion umów państwowych), resortowe (odnoszące się do kompetencji jednego ministra oraz niestanowiące ani umów państwowych, ani tez rządowych).

W zależności od tradycji i ważności, umowy międzynarodowe mogą mieć różne nazwy: układ, traktat, pakt, deklaracja, protokół, konkordat (w odniesieniu do umów Stolicy Apostolskiej).

W średniowieczu umowy spisywano po łacinie, w czasach nowożytnych w języku francuskim, później niekiedy w angielskim, a współcześnie w językach obu kontrahentów, nie wykluczając możliwości doboru uzgodnionego języka. Uznanymi językami światowymi są obecnie: angielski, francuski, rosyjski, hiszpański, arabski i chiński. Umowa międzynarodowa nabiera ważności z chwilą ratyfikacji oraz wymiany dokumentów ratyfikacyjnych.

W rozwoju historycznym zmianom ulegała liczba państw jak i ich rola i pozycja w stosunkach międzynarodowych. Było to następstwem takich procesów dziejowych, jak: długofalowe kształtowanie się poszczególnych państw, pojawienie się kolonii i kolonializmu, zwłaszcza od XVI-XIX w., I i II wojna światowa, dekolonizacja po 1945 r. oraz przemiany w Europie Środkowo-Wschodniej w latach 90. XX w. W 1998 r. na mapie politycznej świata istniało 201 państw, w tym 196 państw stanowiły formalnie państwa suwerenne, a pozostałe to organizmy niesamodzielne lub słabe. Z punktu widzenia podmiotowości prawnomiędzynarodowej można jeszcze dodatkowo wyróżnić podmioty specyficzne (jak np. Stolica Apostolska będąca państwem i wielka organizacją kościelną współpracującą na podstawie umowy międzynarodowej z państwem włoskim), podmioty wtórne (np. Autonomia Palestyńska powstała na podstawie porozumienia z Izraelem - 1993) lub podmioty In statu nascendi, a więc głównie narody walczące o utworzenie własnego państwa (np. OWP po 1967).

Formalna równość wszystkich państw z punktu wiedzenia prawa międzynarodowego nie zmienia faktu, iż są one poważnie zróżnicowane pod względem wielkości terytorium, liczby ludności, wielkości zasobów materialnych i potencjałów gospodarczych, ustroju politycznego, sprawności organizacyjnej, siły zbrojnej i wielu innych czynników, które stwarzają dla nich bardzo zróżnicowane możliwości zajmowania określonej pozycji i roli w stosunkach międzynarodowych.

Zdolność do odgrywania aktywnej roli w stosunkach międzynarodowych wymaga od każdego państwa umiejętnego wykorzystania posiadanych potencjałów oraz stosowania różnych metod i środków, zwłaszcza dyplomatycznych. Państwa można uszeregować według kryteriów prawnych, politycznych, ekonomicznych, militarnych w następujących kategoriach:

1. mocarstwa uniwersalne, zdolne do działań międzynarodowych we wszystkich dziedzinach i zakresach w skali globalnej,

2. mocarstwa regionalne oraz sektorowe, zdolne do oddziaływań w poszczególnych regionach geograficznych lub też sferach współpracy międzynarodowej (np. gospodarczej),

3. państwa średniej wielkości, zdolne do działań transgranicznych i regionalnych,

4. państwa małe (minipaństwa), które nie są zdolne do działań samodzielnych oraz często zmuszane są do ścisłej kooperacji z sąsiadami lub innymi państwami,

5. państwa „upadłe” względnie „rozpadające się”, znajdujące się w stadium rozkładu wewnętrznego o licznych zagrożeniach i implikacjach międzynarodowych.

Ważną rolę odgrywają mocarstwa, które zasadniczo dążą do narzucenia innym państwom swojej woli oraz kształtowania korzystnego dla siebie układu stosunków międzynarodowych poprzez zawieranie umów, tworzenie koalicji lub sojuszy polityczno-militarnych, itp. Powstawanie i ewolucja mocarstw wiąże się z instytucjonalizacją stosunków międzynarodowych i przejawia się w trzech płaszczyznach:

1. zmiany ładu międzynarodowego, a więc warunków otoczenia zewnętrznego dla demonstrowania mocarstwowości,

2. ewolucji znaczenia poszczególnych przesłanek mocarstwowości,

3. ewolucji podmiotów mocarstwowości, czyli państw i ugrupowań.

Prowadzi to współcześnie do coraz większych aspiracji poszczególnych państw do odgrywania roli mocarstw, a w kategorii państw średnich roli liderów. Ważnym kryterium mocarstwowości jest obecnie przede wszystkim fakt produkcji broni nuklearnej oraz posiadanie odpowiednich środków jej przenoszenia. W tym aspekcie do mocarstw można by zaliczyć: USA, ZSRR/Rosję, Wielka Brytanię, Francję, Chiny Ludowe oraz od 1998 r. Indie, Pakistan. Iran (???).

Do kategorii mocarstw globalnych należą Stany Zjednoczone i należał Związek radziecki. Po rozpadzie ZSRR w 1991 r., Rosja jako sukcesor ZSRR przejęła cały arsenał nuklearny i aspiruje do odgrywania roli mocarstwa globalnego, co budzi wiele zastrzeżeń ze względu na wewnętrzny ostry i długotrwały kryzys polityczny i społeczno-gospodarczy, obniżający poważnie swobodę jej działania międzynarodowego. Do mocarstw sektorowych można zaliczyć Japonie i Niemcy ze względu na ich duży potencjał ekonomiczny, a przede wszystkim znaczny udział w handlu światowym. Mocarstwa nuklearne, takie jak USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania i Chiny Ludowe (od 1971) posiadają formalny status mocarstwowy jako stali członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ. Japonia i Niemcy zabiegają o taki status. Wielka Brytania i Francja należą do tradycyjnych mocarstw światowych, ale po utracie kolonii spełniają faktycznie rolę mocarstw regionalnych w Europie. Po zakończeniu „zimnej wojny” jedynym uniwersalnym mocarstwem pozostały tylko Stany Zjednoczone. Poza Europą do mocarstw regionalnych można zaliczyć: Chiny Ludowe i Indie w Azji, Egipt i RPA w Afryce oraz Argentynę, Brazylię i meksyk w Ameryce Południowej i Środkowej.

Zdecydowana większość państw to państwa średniej wielkości pod względem terytorium, ludności, potencjału gospodarczego. Za minipaństwa należy uznać państwa o ograniczonej zdolności do działań wewnętrznych i zewnętrznych, a w sprawach polityki zagranicznej z reguły zmuszone są one do ścisłego współdziałania z innymi państwami. Państwa takie występują na wszystkich kontynentach, np. w Europie są to m.in. Monako, Andora, San Marino i Lichtenstein.

Współcześnie, obok czynników militarnych, pierwszoplanowym wyznacznikiem roli i pozycji międzynarodowej państw jest potencjał gospodarczy i poziom technologiczny oraz sprawne zarządzanie. Klasyfikacje państw na podstawie wymienionych tu kryteriów są sporządzane przez różne organizacje międzynarodowe. Jednym z najbardziej reprezentacyjnych jest HDR (Human Development Report) wydawany dorocznie przez UNDP. Obejmuje on m.in. trzy różne klasyfikacje państw: według regionów, według poziomu rozwoju oraz według dochodu.

HDI - wskaźnik Rozwoju Ludzkiego (Human Development Index) ilustruje możliwość „życia długo i zdrowo, bycia wyedukowanym i posiadania przyzwoitego standardu życiowego”. Oblicza się dane o dochodzie, dostępność j jakość edukacji, długość życia, jakość opieki medycznej. Na pierwszym miejscu znajduje się Norwegia, zamyka ją Sierra Leone. Polska znajduje się na 37 miejscu.

Tylko państwa o wysokim PKB mogą aspirować do odgrywania roli mocarstwowej, co jednak nie zawsze wiąże się z siłą nabywczą dolara oraz poziomem życia społeczeństwa, np. słabnąca pozycja Rosji orz przybierające na sile znaczenie Chin Ludowych.

Do grona najbiedniejszych można zaliczyć ok. 130 państw rozwijających się i postkolonialnych. Wśród tej kategorii państw należy z kolei wyróżnić 13 krajów bogatych w ropę naftową oraz ok. 20 krajów rogowych, które w ostatnich 20 latach dokonały szybkiego skoku w rozwoju gospodarczym (m.in. Tajwan, Korea Południowa, Indonezja).

Ważnymi elementami oceny pozycji ekonomicznej państw jest ich rola w międzynarodowym podziale pracy.

U schyłku XX w. w rozwoju gospodarczym pogłębiła się dysproporcja miedzy krajami najbogatszymi a najbiedniejszymi. Kraje Europy Środkowo-Wschodniej szybko odrobiły zaległości chociaż przezwyciężenie dysproporcji rozwojowych wobec najbardziej rozwiniętych krajów zachodnich wymagać będzie jeszcze czasu.

Na początku Xxi w. niektóre kraje najbiedniejsze nie są w stanie w okresie przejściowym lub nawet w dłuższej perspektywie czasowej wypełnić podstawowych funkcji społecznych oraz państwowych. Jest to grupa ok. 60 państw, określanych jako upadłe (failing states), bądź tez jako rozpadające się (failed lub callapsed states), stanowiąc poważne ryzyko, zagrożenie i destabilizacji nie tylko w sferze wewnętrznej, ale także międzynarodowej. Niektóre z nich, jak np. Somalia czy Afganistan, stanowiły bazę dla terrorystów.

Status państwa w stosunkach międzynarodowych znajduje odzwierciedlenie w formalnym zapisie miejsca i funkcji państwa w konkretnym gremium międzynarodowym (np. stały członek Rady Bezpieczeństwa ONZ), posiadanie powszechnie uznanych atrybutów siły militarnej (mocarstwo nuklearne), przynależność do klubu dużych i bogatych państw zachodnich (np. G-7).

Rola międzynarodowa państw może być pasywna lub aktywna.

Narody i religie etniczne oraz wspólnoty religijne należą do najważniejszych uczestników współczesnych stosunków międzynarodowych.

Jednym z podstawowych pojęć stało się przed kilku wiekami, i pozostaje nadal, państwo narodowe.

Można wyodrębnić trzy podstawowe sposoby definiowania narodu. Określa się te podejścia jako pierwotne, modernistyczne i symbolistyczne.

Zwolennicy pierwszego widzą naród jako byt naturalny, pozaczasową zbiorowość, która posiada jedną bądź kilka wspólnych cech, takich jak pochodzenie, rasa, język religia i terytorium.

Moderniści uważają, że narody są konsekwencją przede wszystkim europejskiej rewolucji przemysłowej. Powstanie związane jest z rozwojem kapitalizmu, technologii, biurokracji i narodzinami nowożytnego państwa narodowego. Naród z kolei podtrzymywał tworzenie nowożytnego państwa i dostarczał mu legitymacji podczas jego konsolidacji. Uzasadnieniem państwa stało się reprezentowanie ludu.

Przedstawiciele symbolistycznej koncepcji wprawdzie uznają ciągłość miedzy przeszłością a epoka nowożytną, lecz podkreślają znaczenie zmian w definiowaniu narodu w czasach nowożytności. Dostrzegają centralna role mitów, pamięci, wartości i symboli w świadomym tworzeniu odgórnie tożsamości narodowej.

Często bezwiednie łączy się lub używa zamiennie pojęcia państwa i narodu.

Sam Gellner próbuje rozwiązać dylemat między „nacjonalizmem rzeczywistym a nacjonalizmami potencjonalnymi”.

Anthony David Smith dostrzega różnorodność genezy, jak i funkcjonowania narodów. Jego zdaniem „naród może być stworzony na różne sposoby, opierać się na różnych podstawach i powstawać z różnych warunkach”.

Rejai i Enole: Naród i państwo mogą istnieć niezależnie od siebie, naród może istnieć bez państwa, a państwo może istnieć bez narodu. Gdy występują łącznie, wynikiem jest państwo narodowe.

T. K. Oommen opowiada się za wyraźnym rozdzieleniem obu pojęć, państwa i narodu.

Zdaniem A. D. Smitha pojecie narodu posiada sześć podstawowych cech:

1. zbiorową nazwę,

2. wspólny mit, pochodzenia,

3. wspólną przeszłość,

4. odrębną wspólną kulturę,

5. związek ze specyficznym terytorium i

6. poczucie solidarności.

Oommen zauważa, iż zarówno naród jak i ethnie maja te same pi cech, a Wojtkiem jest terytorium, które jest jedynie cechą narodu. Ostatecznie definicja Oommena brzmi: „naród jest bytem terytorialnym, z którym lud ma związek emocjonalny i któremu przydaje moralne znaczenie; jest to ojczyzna, po przodkach lub adaptowana (…). Dla utrzymania narodu lud musi być zdolny do porozumiewania się miedzy sobą, to znaczy, należący do niego powinni mieć wspólny język (…). To właśnie połączenie, fuzja terytorium i języka tworzy naród; naród jest wspólnotą w porozumiewaniu się w swej ojczyźnie”.

Nacjonalizm stał się legitymizującą doktryną dla całego systemu międzynarodowego suwerennych państw. Wcześniej, do czasów nowożytnych, źródłem legitymizacji mogli być władcy, dynastie czy religie. W czasach nowożytnych uzasadnieniem dla państwa stało się stopniowo reprezentowanie ludu.

Nacjonalizm jest zarówno formą myśli politycznej, jak też ruchem społecznym i politycznym.

Za Smithem można wymienić siedem głównych tematów ideologii nacjonalizmu:

1. ludzkość jest w sposób naturalny podzielona na narody,

2. każdy naród ma swój szczególny charakter,

3. źródłem wszelkiej władzy politycznej jest naród, cała zbiorowość,

4. dla wolności i samorealizacji ludzie muszą utożsamić się z narodem,

5. narody mogą się spełnić jedynie w ich własnych państwach,

6. lojalność wobec państwa narodowego jest nadrzędna wobec wszelkich innych lojalności,

7. podstawowym warunkiem globalnej wolności i harmonii jest wzmocnienie państwa narodowego.

Gellner: „Nacjonalizm jest przede wszystkim zasadą polityczną, która głosi, że jednostki polityczne powinny pokrywać się z jednostkami narodowościowymi”.

Rozwój nacjonalizmu można podzielić na trzy, powiązane ze sobą, fazy:

1. podczas oświecenia pojawiła się idea samo rządzących się wspólnot, co później zostanie uzupełnione przez John Stuarta Milla ideą rządu przedstawicielskiego,

2. podczas Wielkiej Rewolucji Francuskiej przeciwstawiano monarsze naród, czyli wspólnotę wszystkich Francuzów „wolnych, równych i będących braćmi”, w Ameryce Północnej i Południowej zaś elity osadnicze, o podobnych etnicznych i językowych cechach, odrzucały panowanie odległej metropolii,

3. demokratyczna i polityczna koncepcja narodu została uzupełniona przez niemiecki romantyzm ideą ludu (Volk), wspólnoty o wspólnej historii, tradycji i kulturze.

Dla wielu nacjonalizm stwarza narody, a nie na odwrót.

I wojna światowa zapoczątkowała okres zasady samookreślenia narodowego, najpierw w rewolucyjnej formie, sformułowana już ostatecznie w 1917 r. przez Lenina w Rosji, i wkrótce potem, w 1918 r., w jej liberalnej formie, wyrażona przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Wilsona.

Wśród dotychczasowych skutków nacjonalizmu cztery wydaja się być najważniejsze:

1. nowy system legitymizacji, dopełniający tradycyjne dla systemu westfalskiego rozumienie suwerenności i nieingerencji: państwa reprezentują narody,

2. zasadniczy składnik budowania państwa i kształtowania wspólnej tożsamości i świadomości,

3. potężny bodziec dla wytyczania i ponownego wytyczania granic poprzez rozszczepianie i fuzję,

4. źródło konfliktu i często wojen.

Emil Durkheim: „religia jest ujednoliconym systemem wierzeń i praktyk, które jednoczą w jedną moralną wspólnotę zwaną kościołem”.

Religia i oddziaływanie na stabilność lub niestabilność systemów międzynarodowych, wpływ na konfliktowość stosunków międzynarodowych.

Samuel Huntington „Zderzenie cywilizacji” - możliwe jest starcie między głównymi cywilizacjami, kształtującymi się wokół wielkich religii.

Według ośrodka adherents.com:

1. chrześcijaństwo - 2 mld wyznawców,

2. islam - 1,3 mld,

3. hinduizm - 900 mln,

4. świeccy humaniści, niewierzący, agnostycy, ateiści - 850 mln,

5. buddyzm - 360 mln,

6. chińskie religie tradycyjne - 225 mln.

Chrześcijanie łącznie stanowią nieco mniej niż 1/3 ludzkości. Gdyby poszczególne wyznania chrześcijańskie potraktować odrębnie, to najliczniejszą religię stanowią muzułmanie, których jest już ponad 20% ludzkości.

Chrisopher Dawson: „wielkie cywilizacje świata nie produkują wielkich religii jako czegoś w rodzaju produktu ubocznego, w bardzo rzeczywistym sensie wielkie religie są fundamentami, na jakich opierają się wielkie cywilizacje”. Spośród pięciu „religii światowych” Maxa Webera, aż cztery - chrześcijaństwo, islam, hinduizm i konfucjanizm, SA związane ściśle z głównymi cywilizacjami.

Zdaniem Jamesa Kurtha istnieją obecnie trzy paradygmaty dotyczące religii:

1. modernistyczny - przemiany ku świeckiej filozofii; niekiedy reakcja przeciw nowoczesności, jak w wypadku rewolucji islamskiej w Iranie. U ich podstaw leżały nie sukcesy, lecz niepowodzenia modernizacji.

2. Postmodernistyczny - podobnie jak u modernistów, charakterystyczne odrzucenie tradycyjnych, premodernistycznych religii. Lecz również odrzucane są modernistyczne wartości racjonalizmu, empiryzmu i nauki, wraz ze strukturami kapitalizmu, biurokracji, a nawet liberalizmu. Podstawową wartością jest wyrazisty indywidualizm. Za ideał uchodzi ruch New Age.

3. Premodernistyczny - przednowoczesna wrażliwość (Jan Paweł II); nacisk na niepowodzenie wielkich świeckich ideologii, z kultem państwa; jedyna skuteczna opozycja wobec nich wierzących, skupionych we wspólnotach religijnych. Jeśli sekularyzacja, to w bardzo różnych odmianach.

Głównym źródłem oporu wobec globalizacji i „wielkiego projektu; USA stało się kilka wielkich religii. Szczególnie przeciwstawiającymi wydaja się wojujący islam i noekonfuncjanizm.

Organizacje międzynarodowe należą do ważnych uczestników stosunków międzynarodowych. Początki organizacji międzynarodowych sięgają starożytności. Większego znaczenia nabrały dopiero w XVIII, a zwłaszcza w XIX w. Wzrost współpracy gospodarczej i wymiany handlowej zmuszał państwa i sąsiadujące ze sobą regiony geograficzne do poszukiwania nowych form kooperacji międzynarodowej.

W uproszczeniu organizacje międzynarodowe można określić jako celowe zrzeszenie uczestników stosunków międzynarodowych, powstałe w wyniku zawartego między nimi porozumienia oraz wyposażone w stałe regiony. Członkami organizacji międzynarodowych mogą być co najmniej trzy państwa, organizacje i stowarzyszenia krajowe (tzw. osoby prawne) lub też osoby fizyczne. Generalnie organizacje międzynarodowe posiadają precyzyjne porozumienia, czyli tzw. statutu, zawierające dokładnie sformułowane cele, prawa i obowiązki członków, strukturę i kompetencje organów oraz mechanizm podejmowania decyzji i metody realizacji.

Organizacje międzynarodowe różnią się między sobą zakresem i charakterem realizowanych celów. Dla ich realizacji powołuje się odpowiednie organy, z reguły na czas nieokreślony, a więc mające charakter stały. Można dokonać podziału na organy główne i pomocnicze, a pod względem prawnym na międzynarodowe, międzyparlamentarne i administracyjne. Organy administracyjne mają charakter usługowo-techniczny.

Organizacje międzynarodowe wyrażają swoją wolę najczęściej w formie decyzji, które mogą mieć bardzo zróżnicowany charakter w zależności od typu oraz znaczenia. Najczęściej są to: uchwały, rezolucje, deklaracje, opinie, rozporządzenia, itp.

Organizacje międzynarodowe można klasyfikować według różnych kryteriów, z których najważniejsze to: status międzynarodowy członków, zasięg podmiotowy, kompetencja i kryterium przedmiotowe.

Ze względu na status międzynarodowy członków organizacje międzynarodowe można podzielić na trzy zasadnicze grupy:

1. międzynarodowe organizacje rządowe (International Government Organisations - IGOs),

2. międzynarodowe organizacje pozarządowe (International Non-Government Organisations - INGOs),

3. organizacje transnarodowe (Transnational Non-Government Organisations - TNOs).

IGOs powstają w wyniku porozumień co najmniej dwóch lub więcej państw, reprezentowanych przez ich rządy, w celu osiągnięcia zamierzonych zadań. Np. ONZ, NATO i UE.

Z punktu widzenia kryterium podmiotowego można z kolei podzielić na:

1. organizacje powszechne lub uniwersalne, obejmujące w działalności swoim zasięgiem świat, np. ONZ,

2. organizacje grupowe lub regionalne, OJP czy Rada Europy,

Według kryterium przedmiotowego organizacje międzynarodowe można podzielić z tytułu na charakter działalności:

1. organizacje polityczno-wojskowe, np. Liga Państw Arabskich, OPA, OJA, NATO, Unia Zachodnioeuropejska, Pakt Bezpieczeństwa Pacyfiku; rozwiązane: Organizacja Paktu Centralnego, Organizacja Paktu Azji Południowo-Wschodniej, Układ Warszawski,

2. organizacje gospodarcze, np. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, UE, NAFTA, Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, OPEC; rozwiązana RWPG,

3. organizacje kulturalne, np. UNESCO,

4. organizacje ochrony zdrowia, np. WHO.

Organizacje polityczno-wojskowe (a) i gospodarcze (b) można dodatkowo podzielić na:

• organizacje uprzemysłowionych państw zachodnich,

• organizacje krajów rozwijających się,

• organizacje byłych krajów socjalistycznych.

Organizacje kulturalne (c) i ochrony zdrowia (d) określa się jako wyspecjalizowane lub funkcjonalne. Można je też klasyfikować według kryterium kompetencyjnego.

Nietypową organizacją jest MCK, który zrzesza zarówno towarzystwa krajowe, jak też delegatów z poszczególnych państw, prowadząc szeroko zakrojoną w skali światowej działalność humanitarną.

INGOs powstają w wyniku porozumień osób fizycznych lub prawnych, a więc instytucji i stowarzyszeń o charakterze publicznym. Pod względem statusu zrzeszają one członków z różnych krajów, a więc w swej działalności wykraczają poza granice jednego państwa. Mogą wykonywać niektóre zadania bezpośrednio bądź też oddziaływać na rządy lub opinię publiczną. INGOs odnotowały w ostatnim dziesięcioleciu znaczny wzrost liczebności. Np. Greenpace, Amnesty International.

W wielu wypadkach INGOs pracują nad rozwiązaniami alternatywnymi, krytykują IGOs oraz mobilizują opinię publiczną poprzez spektakularne akcje.

TNOs różnią się zasadniczo od IGOs. Są one zjawiskiem nowym i trudnym do jednoznacznego zdefiniowania. Powstanie ich wiąże się przede wszystkim z postępującą globalizacją oraz instytucjonalizacją współczesnych stosunków międzynarodowych. Dzielą się na Korporacje Transnarodowe, Organizacje Transnarodowe oraz Transnarodowe Niezrzeszone Korporacje. Są to korporacje przemysłowe i handlowe, których działalność przekracza granice państw w wymiarze globalnym, regionalnym. Wywierają one coraz większy wpływ nie tylko na podział pracy w skali globalnej, ale także na politykę gospodarczo-finansową wielu państw.

Funkcje organizacji międzynarodowych:

1. funkcje regulacyjne zmierzają do kształtowania postępowania państw lub innych uczestników stosunków międzynarodowych odpowiednio do podjętych regulacji, np. kodyfikacja prawa międzynarodowego - Komisja Prawa Międzynarodowego ONZ.

2. Funkcje kontrolne polegają na ustalaniu stanu faktycznego stosunków międzynarodowych w odniesieniu do określonych norm lub wzorców postępowania. Rozróżnia się kontrole polityczną od sądowniczej, która zawsze musi opierać się na konkretnej podstawie prawnej.

3. Funkcje operacyjne sprowadzają się do świadczenia przez daną organizację różnych usług.

IGOs oraz INGOs można usystematyzować następująco:]

• przejmowanie licznych zadań dyplomacji i konferencji międzynarodowych w celu rozwiązywania problemów systematycznych i konkretnych o charakterze długofalowym,

• spełnianie roli wielostronnych i ponadnarodowych instytucji wczesnego ostrzegania różnorodnych interesów, wykraczających poza ramy i kompetencje suwerennych państw,

• pośredniczenie jako rozjemca w sytuacjach konfliktowych w celu załagodzenia lub przezwyciężenia danego konfliktu lub sporu międzynarodowego (ONZ, OBWE, UE, itp.),

• możliwość tworzenia forum dla koordynacji i współdziałania dla małych państw, które nie zawsze mogą efektywnie oddziaływać na rozwój stosunków międzynarodowych,

• możliwość dodatkowego i szerszego oddziaływania na opinię publiczną w sprawach globalnych i regionalnych (np. bezpieczeństwo, pokój, rozbrojenie, ochrona środowiska naturalnego).

ONZ jest jedyną organizacją o charakterze uniwersalnym. Spełnia ona wielorakie funkcje, śród których utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa światowego oraz rozwój przyjaznych stosunków i współpracy między wszystkimi państwami członkowskimi zajmuje nadrzędną rolę.

Prekursorem ONZ była Liga Narodów, którą powołano 28 czerwca 1919 r. wraz z podpisaniem traktatu wersalskiego. W okresie niespełna 20 lat działalności Liga mogła się poszczycić jedynie ograniczonymi sukcesami. Mimo podjęcia inicjatywy utworzenia, nie znalazły się wśród jej członków Stany Zjednoczone, a Związek Radziecki wstąpił do niej dopiero w 1034 r. po opuszczeniu jej przez Niemcy i Japonię (1933).

Nie odegrała ona większej roli w zażegnaniu II wojny światowej i wielu innych konfliktów międzynarodowych. Formalnie została rozwiązania 18 kwietnia 1946 r.

Inicjatywę powołania do życia ONZ podjęły Stany Zjednoczone. Wstępny projekt statutu ONZ opracowano już podczas specjalnej konferencji w Dumbarton Oaks (VIII-X 1944). Sprawa ONZ wzbudzała kontrowersje w koalicji antyhitlerowskiej odnośnie do porządku powojennego. Dopiero w Jałcie (3-11 luty 1945) Roosevelt, Churchill i Stalin doszli po porozumienia odnośnie wymogu jednomyślności głosowania między wielkimi mocarstwami w radzie Bezpieczeństwa.

Konferencja założycielska rozpoczęła się 25 kwietnia 1945 r., a Kartę NZ podpisali 26 czerwca 1945 r. przedstawiciele 50 państw, tzw. członków pierwotnych. Weszła ona w życie 24 października 1945 r. po ratyfikacji przez 51 państw. Polska nie uczestniczyła w konferencji założycielskiej ONZ, ale po utworzeniu pod koniec czerwca 1945 r. Tymczasowego Rządu RP podpisała Kartę NZ 16 października 1945 r. i tym samym znalazła się wśród członków pierwotnych.

Dodatkową koncesją na rzecz ZSRR było przyznanie członkostwa ONZ największym republikom związkowym - Białorusi, Rosji i Ukrainie.

Karta NZ obowiązuje wszystkich członków i propaguje następujące cele:

1. utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa międzynarodowego,

2. rozwijanie przyjaznych stosunków między państwami,

3. przywrócenie wiary w podstawowe prawa człowieka, godność i wartość bez względu na różnicę rasy, płci, języka lub wyznania,

4. wkład w rozwój praw człowieka,

5. uzgadnianie działalności między państwami dla osiągnięcia tych celów.

W skład ONZ przyjmowane są państwa, które, podobnie jak członkowie pierwotni, wyrażają gotowość realizacji celów i zadań zawartych w Karcie NZ. Są one przyjmowane przez Zgromadzenie Ogólne (większością 2/3 głosów) na zlecenie Rady Bezpieczeństwa. Wobec państw członkowskich, łamiących cele i zasady działania, Zgromadzenie Ogólne może na zlecenie Rady Bezpieczeństwa podjąć środki przymusu (np. w 1991 r. wobec Iraku ze względu na okupację Kuwejtu) lub też zawiesić w prawach członkowskich (np. w 1992 r. Nową Jugosławię).

Do głównych organów ONZ należą

1. Zgromadzenie Ogólne - tworzą je wszystkie państwa członkowskie (w 1999 r. - 188), które posiadają po jednym głosie. Zbiera się na rocznych sesjach zwyczajnych. Sesje nadzwyczajne - na wniosek Rady Bezpieczeństwa lub większości państw członkowskich. W ważnych sprawach uchwały zapadają większością 2/3 głosów.

2. Rada Bezpieczeństwa - składa się z 15 członków, w tym 5 stałych: USA, UK, Francja, Rosja (ZSRR do końca 1991 r.) i ChRL (od 1971 r., wcześniej Republika Chin na Tajwanie). Oraz 10 członków niestałych wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne co dwa lata według rozdielnika rotacyjnego dla poszczególnych kontynentów: Afryka - 3, Azja - 2, Ameryka Łacińska - 2, Europa Środkowo-Wschodnia - 1, Europa Zachodnia oraz reszta świata zachodniego - 2. Każdy z członków Rady ma jeden głos. Większość decyzji zapada kwalifikowaną większością 9 głosów. W sprawach merytorycznych wymóg jednomyślności 5 stałych członków. Rada może zastosować środki przymusu politycznego, ekonomicznego i militarnego wobec państw, które naruszają zasady współżycia międzynarodowego (agresja, łamanie praw człowieka, zagrożenie pokoju, itp.). W latach 1946-95 ze stałych członków prawo weta wobec uchwał zastosowali: ZSRR/Rosja - 124 razy, USA - 71, UK - 31, ChRL - 22, Francja - 18. Większość sprzeciwów odnosiła się przy tym do okresu „zimnej wojny”. Rada decyduje o przyjmowaniu, zawieszaniu lub wykluczaniu członków oraz w obsadzie ważnych stanowisk (powołanie Sekretarza Generalnego, wybór sędziów MTS, itp.).

3. Rada Gospodarczo-Społeczna - składa się z 54 członków, wybieranych przez Zgromadzenie Ogólne, i co roku zmienia 1/3 jej składu. Posiada liczne wyspecjalizowane organizacje, agendy i programy oraz komisje. Jej działalność obejmuje większość zagadnień społeczno-gospodarczo-kulturalnych oraz polityczne jak np. przestrzeganie praw człowieka. Współpracuje ściśle z komisjami regionalnymi:

1. Komisją Gospodarczą do spraw Europy (1947),

2. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji i Pacyfiku (1947),

3. Komisją Gospodarczą do spraw Ameryki Łacińskiej i Karaibów (1948),

4. Komisją Gospodarczą do spraw Afryki (1958),

5. Komisją Gospodarczo-Społeczną do spraw Azji Zachodniej (1973).

Struktury RGS współpracują z licznymi pozarządowymi organizacjami międzynarodowymi.

4. Rada Powiernicza została powołana w myśl art. 75 Karty NZ w celu przygotowania do niepodległości obszarów zależnych (kolonii, mandatów, itp.). Straciła poważanie na znaczeniu w wyniku postępującej dekolonizacji, od momentu uchwalenia specjalnej deklaracji Zgromadzenia z 14 grudnia 1960 r. w tym zakresie. Jej rozwiązanie nie dochodzi do skutku ze względu na przedłużenie się reformy ONZ.

5. Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości z siedzibą w Hadze został powołany do rozwiązywania sporów miedzy państwami członkowskimi. Nie zajmuje się sporami o charakterze politycznym. Słabość MTS polega na tym, iż nie posiada możliwości egzekwowania swoich orzeczeń.

6. Sekretariat stanowi personel administracyjny ONZ, na którego czele stoi Sekretarz Generalny, wybierany przez ZO na zlecenie RB na okres 5 lat.

16 organizacji wyspecjalizowanych, np. Międzynarodowy Związek Telekomunikacyjny - ITO, Międzynarodowa Organizacja Pracy - ILO, IMF, UNESCO, WHO. Muszą one składać sprawozdania ze swej działalności radzie Gospodarczo-Społecznej.

Dwie organizacje autonomiczne - Międzynarodowa Agencja ds. Energii Atomowej (IAEA) oraz WTO (wcześniej GATT).

Wydatki ONZ można podzielić na:

1. wydatki na finansowanie podstawowych funkcji ONZ - organy, które pochodzą z budżetu regularnego, czyli obowiązujących składek członkowskich.

2. Wydatki na operacje pokojowe, pokrywane z budżetów uchwalanych dla każdej operacji i pochodzących z regularnych składek obowiązujących poszczególne kraje członkowskie,

3. Wydatki na rozwój gospodarczy i pomoc humanitarną, pokrywane ze środków pozabudżetowych, wpłacanych dobrowolnie przez zainteresowane rządy krajów członkowskich, fundacje, firmy oraz osoby prywatne.

Wysokość wpłat poszczególnych państw następuje stosownie do wielkości PKB. Największy udział w budżecie regularnym ONZ posiadają - USA 25%, Japonia 12,45%, Niemcy 8,93%, Rosja 6,71%, Francja 6,00%, Wielka Brytania 5,02%, Włochy 4,29%.

Pojawiły się propozycje reform strukturalno-funkcjonalnych ONZ, np. „Plan dla Pokoju” (1992), „Plan dla Rozwoju” (1994). Propozycje reformy ONZ zmierzały w następujących kierunkach:

1. zmiany strukturalno-funkcjonalne,

2. przezwyciężenie kryzysu finansowego,

3. lepsze rozwiązywanie nowych wyzwań i problemów merytorycznych u schyłku XX wieku.

Odnośnie (a) większe prerogatywy miałoby uzyskać ZO, przejmując wiele funkcji koordynacyjnych. W miejsce RSG proponowano powołanie nowego ciała - Rady Rozwoju odpowiedzialnej za racjonalne koordynowanie działalności rozproszonych programów, komisji, komitetów i agend ONZ. Zainteresowanie prawami człowieka oraz sprawami ochrony środowiska naturalnego miały znaleźć odzwierciedlenie w powołaniu Rady Nadzoru Praw Człowieka oraz Rady Nadzoru Ekologicznego. Likwidacji ulec miałaby Rada Powiernicza. MTS poprzez współprace z RB ONZ miałby uzyskać prawo do obowiązkowego wdrażania swych orzeczeń.

Największe emocje budzi reforma samej Rady Bezpieczeństwa. Kraje uprzemysłowione i Rosja chcą przyjęcia do niej Niemiec i Japonii, krajów które wnoszą relatywnie duży wkład finansowy. Kraje rozwinięte opowiadają się za uwzględnieniem ich przedstawicieli z poszczególnych kontynentów. W rezultacie nie osiągnięto żadnej zgody w kwestii restrukturyzacji RB NZ.

Korporacje wielonarodowe należą również do najważniejszych aktorów międzynarodowych stosunków gospodarczych i politycznych. Bezsporna pozostaje siła ekonomiczna licznych korporacji, jaki i powiększające się pole ich manewru w erze globalizacji. Latem 1999 r. Microsoft stał się pierwszą korporacją, której wartość rynkowa przekroczyła 500 mld USD.

Zdaniem Roberta Hessena korporacja jest prawnym i umownym mechanizmem powołanym do tworzenia i prowadzenia biznesu dla zysku, używającym kapitał inwestorów.

John Marshall - korporacja jest bytem sztucznym, niewidzialnym, nienamacalnym, istniejącym jedynie w rozważaniu przez prawo.

Nadawanie osobowości prawnej przedsiębiorstwom zaczęło się w czasach Elżbiety I.

1600 r. - utworzenie Kompanii Wschodnioindyjskiej; nadano jej monopol.

1811 r. - w stanie Nowy Jork przyjęto ogólną ustawę o nadawaniu osobowości prawnej.

Po 1825 r. następowała stopniowa liberalizacja w rejestrowaniu nowych spółek.

Korporacje odgrywają dużą rolę zarówno w poszczególnych krajach oraz w sferze gospodarki światowej.

Największe korporacje w 1999 r.:

Nazwa Obroty (sprzedaż) w mld USD

General Motors 158,51

Daimlerchrysler 154,62

Ford Motor 144,42

Wal-Mart Stores 137,63

Zestaw argumentów przemawiających za pozytywną rolą korporacji:

1. powodując napływ kapitału, poprawiają bilans płatniczy,

2. wprowadzają zaawansowane technologie,

3. tworzą miejsca pracy,

4. oszczędzają nakłady na badania i wdrożenia,

5. podnoszą poziom umiejętności technicznych, produkcyjnych i organizacyjno-zarządzających miejscowych pracowników,

6. stale wpływają pozytywnie na bilans płatniczy.

Lista zarzutów;

1. są instrumentem neokolonializmu, kapitalizmu poszukującego tylko zysku,

2. zużywają więcej kapitału miejscowego niż go wwożą,

3. dokonują transferu już przestarzałych technologii,

4. wykorzystują tylko tanią, miejscową siłę roboczą,

5. wykorzystują różnice w obciążeniach podatkowych,

6. dużo importują zamiast dokonywać zakupów na miejscu,

7. manipulują różnicami cen, stóp oprocentowania.

Korporacje dysponują arsenałem silnych broni ekonomicznych:

1. posiadanie technologii,

2. dostęp do globalnych źródeł kapitału,

3. gotowy dostęp do wielkich rynków w Ameryce, Europie, często w Japonii.

Pojęcie systemowe stanowi współcześnie alternatywę wobec podejścia kładącego nacisk na poszczególnych aktorów z osobna, zwłaszcza na państwa i ich politykę zagraniczną.

System może oznaczać:

1. teoretyczne ramy kodowania danych o zjawiskach politycznych,

2. scalony zbiór stosunków oparty na hipotetycznym zbiorze politycznych zmiennych,

3. zbiór stosunków między politycznymi zmiennymi w systemie międzynarodowym,

4. zbiór zmiennych oddziaływujących na siebie.

Teoria systemów opiera się na „pojęciu systemu jako wyodrębnionej z otoczenia całości funkcjonalnej, składającej się ze wzajemnie sprzężonych elementów, przy czym struktura sprzężeń nadaje systemowi pewne cechy jakościowe, które niejednoznacznie wynikają z cech i charakterystyk jego elementów składowych”.

Dwa nurty badawcze teorii systemów:

• filozoficzno-metodologiczny

• aksjomatyczno-formalny.

Każdy system dąży do uzyskania, utrzymania lub odzyskania jakiejś równowagi. Równowaga może być stabilna lub niestabilna. Stabilna równowaga to zdolność do wchłaniania nowych części składowych przy zachowaniu normalnego funkcjonowania.

Morton Kaplan przekonuje, iż teoria systemów pozwala na scalenie zmiennych z różnych dyscyplin.

Stan systemu międzynarodowego lub jego podsystemów zostanie opisany, gdy zostaną przypisane wartości następujących zmiennym:

1. zasadnicze normy systemu,

2. normy transformacji,

3. klasyfikujące autora,

4. potencjału,

5. informacji.

Zasadnicze normy opisują stosunki między aktorami systemu i przypisują określone funkcje ról systemowych aktorom, niezależnie od ich nazw.

Normy transformacji łączą dane zbiory norm zasadniczych z wartościami parametrów lub funkcjami skokowymi, w zależności od poprzedniego stanu/ów systemu.

Zmienne klasyfikujące aktora to strukturalne charakterystyki aktorów.

Zmienne potencjału to fizyczne zdolności do wykonania określonych rodzajów działań w określonych warunkach.

Informacja obejmuje znajomość zarówno długoterminowych aspiracji, jak i doraźnych potrzeb.

Następnie przedmiotem szczegółowych rozważań staje się sześć, stworzonych deducyjnie, modeli:

• system równowagi,

• luźny system dwubiegunowy,

• ścisły system dwubiegunowy,

• system uniwersalny,

• system hierarchiczny,

• system veta jednostkowego.

Spiro wyróżnił cztery podstawowe cele, do których polityczne systemy, mniej lub bardziej świadome, zmierzają: stabilność, elastyczność, wydajność, zależna od stosunku między środkami a skutkami, i skuteczność, zdolność osiągania celów.

Modelski przekonywał, że narastające problemy globalne coraz mniej udaje się rozwiązywać za pomocą etnocentrycznego myślenia, odziedziczonego po wieku dziewiętnastym. Pilna była reorientacja ku geocentryczności w naukach politycznych.

Raymond Aron wyróżnia dwa rodzaje systemów międzynarodowych, homogeniczny i heterogeniczny. W systemie homogenicznym „państwa należą do tego samego typu, są posłuszne tej samej koncepcji polityki”. W systemie heterogenicznym „państwa są zorganizowane zgodnie z różnymi zasadami i odwołują się do sprzecznych wartości”.

Aron wylicza trzy rodzaje pokoju:

• równowaga,

• hegemonia,

• imperium.

Pokój jest „bardziej lub mniej trwałym zawieszeniem, opartych o przemoc, form rywalizacji między jednostkami politycznymi”. Dialektyka antagonizmu zaś składa się z odstraszania, perswazji i działań wywrotowych.

Hedley Bull - jeśli tylko mamy do czynienia ze wzajemnymi oddziaływaniami, to już możemy stwierdzić istnienie systemu międzynarodowego.

Międzynarodowa społeczność natomiast istnieje tylko wówczas, gdy grupa państw „pojmuje siebie jako związanych wspólnym zbiorem norm w ich wzajemnych stosunkach i bierze udział w działalności wspólnych instytucji... takich jak formy proceduralne prawa międzynarodowego, mechanizmy dyplomacji i ogólnej organizacji międzynarodowej, oraz zwyczaje i konwencje wojny”.

Karl W. Deutsch i J. David Singer stwierdzili stanowczo, iż wraz z oddalaniem się systemu od dwubiegunowości ku wielobiegunowości, można oczekiwać, iż częstotliwość i intensywność wojen będzie się zmniejszać”.

Wzrost liczby niezależnych aktorów pomniejsza możliwą uwagę zwracaną na każdego z osobna, i stąd „prawdopodobnie będzie mieć stabilizujący efekt dla systemu”.

Wielu autorów uważało jednaj, iż wraz ze wzrostem wielobiegunowości zwiększają się szanse na nieporozumienia i konflikty. Stanley Hoffman istnienie pięciu ośrodków władzy traktuje jako nie tylko niepożądane, lecz i niebezpieczne, gdyż zwiększa ono „równowagę niepewności”, i może prowadzić do wyścigu zbrojeń.

Hipoteza Deutscha i Singera nie znalazła potwierdzenia.

Zdecydowanie przeciwstawił się jej Kenneth Waltz widząc w systemie dwubiegunowym więcej skłonności do stabilności.

Rosecrane, krytyczny zarówno wobec zwolenników wielobiegunowości, jak i dwubiegunowości, opowiada się za stworzeniem systemu łączącego zalety obu, wraz z odrzuceniem ich wad. „Jeśli ład wielobiegunowy ogranicza skutki konfliktu gdzieś w systemie, to rzadko może zmniejszyć ich liczbę. Jeśli system dwubiegunowy obejmuje poważny konflikt między dwoma biegunami, to, co najmniej, pomniejsza lub eliminuje konflikt gdzieś w systemie”. W dwubiegunowości „dwa główne mocarstwa działałyby jako regulatorzy konfliktu na obszarach zewnętrznych; państwa wielobiegunowe działałyby jako pośrednicy i bufory w konflikcie między dwubiegunowymi mocarstwami. W żadnym przypadku konflikt nie byłby wyeliminowany, lecz mógłby być on utrzymywany pod kontrolą”. Swoisty system różnych hamulców i przeciwwag czyniłby wojnę mniej prawdopodobną niż w przypadku bądź ścisłej dwubiegunowości, bądź ścisłej wielobiegunowości.

Rosecrane rozpatrując warunki międzynarodowej stabilności, przyjmuje jako podstawowe elementy: wkład zakłócający, mechanizm regulacyjny, ograniczenia środowiskowe, i rezultaty.

Zakłóceniami są ideologie, niepokoje wewnętrzne, nierówności między państwami co do zasobów, sprzeczne interesy. Mechanizmy regulacyjne to Koncert Europy, Organizacja Narodów Zjednoczonych czy nieformalny kongres. Ograniczenia środowiskowe określały granice możliwych rezultatów. Systemy skłaniały się bądź do równowagi, bądź nierównowagi, zależnie od siły dwu pierwszych elementów.

Watson pisze o skrajnościach, w postaci z jednej strony systemu absolutnie niezależnych suwerennych państw, z drugiej zas imperium, „jako teoretycznych absolutnych, które nie zdarzają się w praktyce”. Między tymi skrajnościami wyodrębnia on hegemonię, suzerenność i dominium. Hegemonia oznacza stan, w którym kilka potężnych państw jest zdolnych do narzucania swej woli pozostałym uczestnikom systemu. Suzerenność to uznanie podporządkowanego politycznego statusu, rezygnacja z roszczenia do pełnego rządzenia się samym sobą. Dominium to stan, w którym państwo imperialne kontroluje niektóre aspekty polityki wewnętrznej innych członków systemu, choć te ostatnie utrzymują niezależną tożsamość.

System filadelfijski charakteryzuje stałe prawo stanów do posiadania milicji, podczas gdy rząd federacji miał niemal wyłącznie zapewnić obronę. Rozdzielenie uprawnień między egzekutywę i legislatywę, wreszcie zagwarantowanie jednostkom prawa do posiadania broni.

Dwa rodzaje anarchicznej struktury. Pierwsza, westfalska, przedstawiana przez Waltza, tworzona przez jednostki, z których każda posiada zagregowaną suwerenność i które są funkcjonalnie podobne do siebie oraz druga, złożona z funkcjonalnie zróżnicowanych jednostek (feudalizm, unia), gdzie suwerenność jest nie tylko podzielona na części, lecz i zdezagregowaną.

Trzy podstawowe typy zasad tożsamości jednostek:

• personalizm,

• nacjonalizm,

• imperializm.

Państwo realizuje swoje interesy i cele w środowisku międzynarodowym za pomocą polityki zagranicznej.

Polityka zagraniczna charakteryzuje się działaniem określonych podmiotów lub uczestników i tym różnią się od oddziaływania, właściwego stosunkom międzynarodowym. Działanie zewnętrzne jest systematycznie trwałe, przyczyniając się do powstania procesu sprzężeń, reakcji oraz oddziaływań wzajemnych. Polityka zagraniczna to proces formułowania i realizacji interesów narodowo-państwowych w stosunku do innych państw i uczestników systemu międzynarodowego.

Polityka zagraniczna jest ściśle powiązana z polityką wewnętrzną państwa. Organy państwa zabiegają o realizację określonych interesów i celów zewnętrznych. Muszą one jednak odzwierciedlać interesy narodowe, czyli określonych grup wewnątrzpaństwowych. Interesy narodowe to żywotne interesy ułożone hierarchicznie, według przyjętego systemu wartości.

Każde państwo posiada zmienne historycznie systemy wartości. Najważniejsze są często określane jako racja stanu. Racja stanu to wzgląd na dobro państwa, regułę postępowania politycznego, priorytet dla interesu państwowego, prymat interesu zbiorowego i państwowego nad normami prawnymi i politycznymi.

Mogą nim być: niepodległość, suwerenność, bezpieczeństwo, zachowanie tożsamości narodowej i tworzenie optymalnych warunków rozwoju.

Za racje stanu można też uważać metodę realizacji jej zewnętrznych i wewnętrznych interesów w sposób „bezkompromisowy”.

Zasadnicze zadanie polityki zagranicznej polega na formułowaniu strategii i taktyki oraz doborze środków i metod działania państwa w środowisku międzynarodowym. Strategia to formułowanie celów długofalowych. Taktyka to wytaczanie celów doraźnych i krótkofalowych. Taktyka wymaga środków działania zewnętrznego państwa, które można podzielić na dyplomatyczno-prawne, militarne, gospodarcze i inne, pozwalające na osiągnięcie celu w konkretnej sytuacji wewnętrznej i zewnętrznej. Metody działania to przede wszystkim sposoby posługiwania się środkami, polegające na perswazji, przymusie lub nacisku, bądź też nakłanianiu oraz różnych formach zachęty pod adresem drugiego państwa.

Trzy typy zachowania się państw: aktywne lub pasywne i kreatywne.

W ujęciu aktywistycznym interesy i cele państwa są traktowane jako zmienna niezależna oraz prosta funkcja „racji stanu” w polityce zagranicznej. W interpretacji pasywistycznej, której przyznaje się znaczenie nadrzędne i traktuje jako pewnego rodzaju zmienną polityki zagranicznej, większą wagę przykłada się do oddziaływania środowiska międzynarodowego. W interpretacji kreatywnej dochodzi do kształtowania równowagi między środowiskiem wewnętrznym i międzynarodowym.

Nie własna „racja stanu” państwa, lecz zmieniające się konstelacje międzynarodowe i naciski zewnętrzne, zmuszają państwo do określonych zachowań i uległości w realizacji polityki zagranicznej.

Wyznaczniki polityki zagranicznej

Wyznaczniki pojmowane są jako system wzajemnie warunkujących się przesłanek, powodujących określony skutek i wystarczających, aby dany skutek wystąpił.

Każde środowisko polityki zagranicznej musi być rozpatrywane w dwóch obszarach - wewnętrznym (krajowym) oraz zewnętrznym (międzynarodowym). Środowisko wewnętrzne to przede wszystkim bogactwo naturalne, czynniki ekonomiczne, społeczne i kulturowe, a międzynarodowe, to całokształt otoczenia zewnętrznego, a więc sąsiedzi, sojusze, itp.

Typologia wyznaczników polityki zagranicznej:

1. wewnętrzne - uwzględniające określone czynniki, interesy i przesłanki wewnętrzne państwa,

2. międzynarodowe - określające wpływ środowiska (otoczenia) zewnętrznego państwa na jego politykę zagraniczną

3. obiektywne - istniejące niezależnie od stanu działalności i wartościowania decydentów,

4. subiektywne - odzwierciedlające własne oceny i preferencje decydentów.

Wyznaczniki są ściśle ze sobą powiązane i muszą być przy analizie polityki zagranicznej każdego państwa, brane pod uwagę łącznie. Wyznaczniki obiektywne i subiektywne występują zarówno w aspekcie wewnętrznym, jak też międzynarodowym (zewnętrznym).

Wyznaczniki wewnętrzne przesądzają o formułowaniu strategii i doborze środków w polityce zagranicznej państwa. Do obiektywnych wyznaczników wewnętrznych polityki zagranicznej zaliczyć należy: środowisko geograficzne, potencjał demograficzny, potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny, system społeczno-polityczny, czynniki militarne.

Środowisko geograficzne obejmuje rzeźbę terenu, klimat, florę i faunę oraz zasoby naturalne. Są to wyznaczniki na tyle istotne, iż przez wieki determinowały strategię obronną państwa, która kształtowała się w zależności od tego czy granice były naturalne i trudno dostępne.

Posiadanie dużej ilości surowców, zwłaszcza energetycznych, wzbudza z reguły duże zainteresowanie zewnętrzne danym krajem lub regionem (np. Bliski Wschód, rejon Morza Kaspijskiego), doprowadzając do licznych nacisków oraz ofert ich udziału w eksploatacji. Rodzi to z kolei szereg napięć i konfliktów międzynarodowych.

Potencjał demograficzny - chodzi głównie o wskaźniki: liczba ludności, tempo przyrostu naturalnego, gęstość zaludnienia, struktura wiekowa, skład narodowościowy, poziom migracji. Z punktu widzenia polityki zagranicznej państwa istotne jest to, czy przyrost naturalny i struktura wiekowa zabezpieczają rynek pracy, czy też występuje deficyt siły roboczej. Deficyt siły roboczej doprowadził np. do masowego napływu na przełomie lat 50. i 60. Do Europy Zachodniej tzw. robotników cudzoziemskich, którzy stali się w wielu wypadkach elementem niepożądanym, którego nie zawsze można się pozbyć. Poważniejsze problemy są z tytułu obecności na terytorium państwa mniejszości narodowych i etnicznych, które z reguły posiadają silne związki z ojczyzna przodków, często znajdującą się w kraju sąsiedzkim.

Potencjał ekonomiczny i naukowo-techniczny przesądza o sile państwa, wyznacza jego pozycję i rolę międzynarodową. Posiadanie wysoko rozwiniętej gospodarki stanowi podstawę korzystnego rozwoju wewnętrznego. Daje to możliwości odbioru określonych środków ekonomicznych, finansowych, militarnych, technologicznych i pochodnych w polityce zagranicznej.

System społeczno-polityczny wyznacza układ sił społecznych (warstwy i grupy społeczno-zawodowe, grupy nacisku i inne) i politycznych, podział administracyjny kraju, prawa i obowiązki obywateli, funkcjonowanie mediów i opinii publicznej, itp. Istota zagadnienia polega na tym czy polityka zagraniczna jest kształtowana i realizowana przez wąskie elity i grupy rządzące, czy też podlega ona kontroli parlamentarnej oraz wpływowi określonych grup społecznych, w tym także opinii publicznej. System społeczno-polityczny przesądza o doborze środków i instrumentów realizacji polityki zagranicznej, zwłaszcza w płaszczyźnie prawno-dyplomatycznej.

Do subiektywnych wyznaczników wewnętrznych polityki zagranicznej można zaliczyć:

1. percepcję środowiska międzynarodowego przez elity i społeczeństwo,

2. formułowanie koncepcji, programów i wizji polityki zagranicznej,

3. rolę wybitnych jednostek oraz

4. jakość służby dyplomatycznej.

Percepcja środowiska (otoczenia) międzynarodowego to postrzeganie przez elity i grupy rządzące danego państwa innych uczestników stosunków międzynarodowych. Wynika to zarówno z tradycji historycznej, poziomu wykształcenia, kultury politycznej oraz dominujących w społeczeństwie ideologii, religii, poglądów oraz przekonań i świadomości politycznej. Obciążenia historyczne utrzymują się niezwykle długo i muszą być brane pod uwagę przy kształtowaniu każdej realistycznej polityki zagranicznej.

Formułowanie wizji, koncepcji i programów polityki zagranicznej należy do ekspertów, jak też polityków. Zadanie jest ważne dla organów państwowych (rządu oraz parlamentu), partii politycznych i wyspecjalizowanych instytucji naukowych. Muszą one zawierać ogólne i zhierarchizowane cele, wskazywać przy pomocy jakich metod, instrumentów i środków można je będzie zrealizować.

Wybitne jednostki - szefowie państw lub rządów, przywódcy czołowych partii politycznych, ministrowie spraw zagranicznych odgrywają ważną rolę w kształtowaniu i realizacji polityki zagranicznej państwa. Mieli oni silną pozycję w strukturach władzy państwowej i potrafili dla swych wizji zdobywać poparcie społeczne w dłuższej perspektywie czasowej. Ułatwia to zapewnienie ciągłości polityce zagranicznej ze strony ośrodka decyzyjnego. Nie bez znaczenia jest zaufanie do koncepcji i sposobu realizacji polityki zagranicznej przez wybitne jednostki.

Ważne znaczenie ma jakość służby dyplomatycznej, która na różnych szczeblach zajmuje się realizacją polityki zagranicznej. Poziom merytoryczny, predyspozycje indywidualne i kwalifikacje dyplomatów oraz ekspertów. Wyposażenia centrali i placówek w nowoczesny sprzęt i urządzenia.

Wyznaczniki zewnętrzne (międzynarodowe) dzielą się ma:

• obiektywne

1. ewolucja otoczenia zewnętrznego,

2. pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych,

3. charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych,

• subiektywne

1. percepcja (postrzeganie) międzynarodowe państwa,

2. koncepcje polityki zagranicznej i innych państw,

3. aktywność dyplomatyczna innych państw.

Ewolucja najbliższego otoczenia zewnętrznego następuje długofalowo i rzutuje szczególnie na polityką zagraniczną państw małych i słabych. Np. w Polsce nastąpiły znaczne zmiany orientacji wewnątrzpolitycznej w latach 1944/45 na proradziecką po dominacji ZSRR nad Europą Środkowo-Wschodnią oraz prozachodnią 1989/90 po jesieni Ludów.

Pozycja państwa w systemie stosunków i ról międzynarodowych zależy w dużym stopniu od obiektywnych wyznaczników wewnętrznych. Pozycja państwa może być centralna, kluczowa lub peryferyjna. Im wyższy jest poziom rozwoju społeczno-gospodarczego oraz wielkość państwa, tym bardziej atrakcyjnym staje się ono sojusznikiem polityczno-wojskowym oraz partnerem handlowym, gospodarczym, itp. Ważna też jest jego atrakcyjność społeczno-ustrojowa oraz zdolność adaptacyjna zmian.

Charakter umów i zobowiązań prawno-międzynarodowych, przestrzeganie ich zgodnie z normami prawa międzynarodowego. Wymaga to aktywnego uczestnictwa w licznych konferencjach, jak również działalności w organizacjach międzynarodowych oraz umiejętności wynegocjowania przez jego dyplomację korzystnych umów.

Z wyznaczników subiektywnych na czoło wysuwa się percepcja międzynarodowa państwa - sposób jego postrzegania przez rządy, parlamenty, obywateli, media innych państw, a w niektórych sytuacjach przez całą społeczność międzynarodową. Oceny wartościujące są subiektywne, nawiązują do uproszczeń, tradycji historycznej i nie zawsze są oparte na rzetelnej informacji. Są tendencyjne ze względu na odmienne preferencje ideologiczne, przecenianie własnej roli i pozycji międzynarodowej.

Poznanie koncepcji polityki zagranicznej innych państw jest wymogiem prawidłowego formułowania własnych interesów i celów politycznych.

Istotne znaczenie posiada także aktywność dyplomatyczna innych państw, która zmusza ośrodek decyzyjny i placówki zagraniczne danego państwa do wnikliwej obserwacji jej celów, kierunków, formy i treści. Dopiero weryfikacja nagromadzonych informacji i materiałów pozwala na lepszą ocenę deklarowanych i rzeczywistych zamiarów dyplomacji, poznania jego autorów i słabości danego państwa.

Cele polityki zagranicznej, to świadome i systematyczne działanie oraz dążenie oraz dążenia państw do adaptacji środowiska międzynarodowego dla własnych potrzeb i interesów.

Podmiotem polityki zagranicznej są organy państwa oraz jego reprezentanci, którzy formułują ściśle określone i zhierarchizowane zadania, adresowane do bliższego i dalszego środowiska międzynarodowego, w którym starają się realizować swoje potrzeby i interesy. Miedzy interesami i potrzebami a celami w polityce zagranicznej istnieje ścisła współzależność. G. Modelski wychodzi z założenia, iż interesy odzwierciedlają różnorodne potrzeby, dostarczając treści celom, które z kolei nadają kształt interesom. Istotnym elementem polityki zagranicznej państwa są systematycznie zachodzące relacje miedzy potrzebami, interesami i celami.

Interesy wyrażają oczekiwania wewnętrzne państwa. Cele związane są z jego działaniem w środowisku międzynarodowym. Cele polityki zagranicznej muszą być jasno i precyzyjnie sformułowane, zawierając także wskazówki odnośnie do sposobu ich realizacji. Podstawowym interesem każdego państwa jest interes narodowy.

Joseph Frankel wyodrębnia niejako trzy szczeble interesu narodowego: aspiracyjny, operacyjny i polemiczny, zakładając, iż aspiracyjny wyznacza określone cele i kierunki polityki zagranicznej.

Ośrodki kierownicze państw z reguły kształtują cele w polityce zagranicznej na podstawie czterostopniowej skali potrzeb i interesów:

1. nadrzędne cele i wartości, wynikające z żywotnych interesów (narodowych),

2. długofalowe cele i wartości społeczne, wynikające z celów w wartości nadrzędnych,

3. ważne cele społeczne, których hierarchię ustala zawsze ośrodek kierowniczy,

4. konkretne cele krótkofalowe, wynikające z długofalowych celów społecznych.

Inna typologię celów polityki zagranicznej przedstawił Józef Kukułka wyróżniając cele:

1. egzystencjalne - wartość podstawowa, zapewnia państwu przetrwanie, bezpieczeństwo, identyczność i rozwój;

2. koegzystencjalne - zaspokojenie potrzeb w zakresie przynależności, łączności, współżycia, współpracy, itp.;

3. funkcjonalne - wiążą się z uczestnictwem państwa w środowisku międzynarodowym, zmierzając miedzy innymi do zaspokojenia potrzeb w zakresie dostępu do informacji, dokonywania regulacji oraz optymalizacji decyzji w ścisłej korelacji z celami egzystencjalnymi i koegzystencjalnymi.

W nauce polskiej przyjęła się typologia zaproponowana przez Kukułkę w zakresie celów polityki zagraniczne państwa, do których zaliczył:

- zapewnienie bezpieczeństwa,

- wzrost jego siły,

- wzrost pozycji międzynarodowej.

Waga bezpieczeństwa zewnętrznego państwa jest tak duża, iż w różnych programach i koncepcjach traktuje się go jako autonomiczną część polityki zagranicznej.

Wzrost siły wiąże się nie tylko z wysiłkiem obronnym państwa, ale i ze zdolnością do wykorzystania wszelkich atutów wewnętrznych dla osiągnięcia korzystnych efektów w kontaktach politycznych, gospodarczych, społecznych.

Między celami a środkami ich realizacji musi istnieć określona spójność.

Problem wzrostu pozycji międzynarodowej państwa jest ściśle uzależniony od wielu czynników obiektywnych i subiektywnych, o charakterze wewnętrznym i międzynarodowym, zwłaszcza rozwoju społeczno-gospodarczego, sprawnego funkcjonowania demokratycznego systemu politycznego.

Państwo musi starać się bezpośrednio zaangażować się w kształtowanie i optymalizację funkcjonowania środowiska międzynarodowego. Jest to niezbędne w przeciwnym razie nie mogłoby ono realizować efektywnie sformułowanych uprzednio celów podstawowych.

Proces decyzyjny według H.D. Laswella leży w kompetencji centrum decyzyjnego każdego z państw. Wyróżnił w nim następujące fazy:

1. określenie celu,

2. ocena sytuacji,

3. przygotowanie alternatyw lub opcji działania,

4. podjęcie decyzji rozstrzygającej o wyborze celów i strategii działania,

5. realizacja decyzji sprowadzająca się głównie do stosowania różnorodnych środków,

6. kontrola realizacji decyzji na tle zmieniających się uwarunkowań oraz poszczególnych czynników,

7. ewentualna korekta decyzji, uwzględniająca zmianę warunków i okoliczności.

Proces podejmowania decyzji jest niezwykle skomplikowany, a jego analiza musi uwzględniać co najmniej trzy zasadnicze elementy:

1. charakter samych decyzji, decydentów i kręgi decyzyjne,

2. strukturalno-organizacyjny i instytucjonalny aspekt podejmowania decyzji,

3. mechanizm uzgadniania decyzji w zależności od formy państwa, funkcjonowania jego systemu politycznego, układu sił politycznych.

Procesy decyzyjne w polityce zagranicznej są skomplikowane, ponieważ uczestniczą w nich ogromne zespoły ludzkie.

Podejmowanie decyzji:

- przygotowanie,

- podjęcie i

- realizacja decyzji.

Decyzje można podzielić na rutynowe i nierutynowe. Pierwsze posiadają ograniczony zakres i zasięg. Drugie rozpatrywane są według dwóch kryteriów:

1. kryterium stadium, na które składają się decyzje bazowe i sekwencyjne,

2. kryterium dynamiki, tworzące decyzje inicjujące, reaktywne i powrotne.

Decyzje bazowe są podstawą ustalenia nowych celów lub podstaw działania (np. nawiązanie stosunków dyplomatycznych, wypowiedzenie wojny, itp.). Decyzje sekwencyjne następują po bazowych i stanowią często ich konsekwencję (np. zerwanie stosunków dyplomatycznych). Decyzje inicjujące odnoszą się często do działania państwa na rzecz zmian w środowisku międzynarodowym (np. zgłoszenie propozycji rozbrojeniowej), reaktywne są reakcję na wydarzenia zewnętrzne (np. zapowiedź wprowadzenia embargo przeciwko danemu państwu, itp.), a powrotne SA następstwem rozpatrywania różnych alternatyw, w wyniku których następuje powrót do stanu wcześniejszego.

Obecnie większość decyzji posiada charakter zespołowy. Decyzje są z tego powodu scentralizowane i zdecentralizowane. Pierwsze, najczęściej o charakterze kierunkowym, czyli zawierające ogólne wytyczne, zapadają z reguły na szczeblu centralnym lub według ściśle ustalonej hierarchii służbowej, a drugie na szczeblach niższych posiadają funkcje wykonawcze.

Struktura organizacyjno-instytucjonalna ośrodka decyzyjnego. Polityka zagraniczna leży przede wszystkim w kompetencji egzekutywy, czyli rządu, a w wypadku państwa złożonego - rządu związkowego. W państwie demokratycznym rząd posiada z reguły większość parlamentarną, co z jednej strony daje mu większą legitymację w realizacji polityki wewnętrznej i zagranicznej, a z drugiej ułatwia kontrolę, która należy do parlamentu. W państwach autorytarnych lub też o nieustabilizowanej demokracji polityka zagraniczna jest domeną prezydenta, który jest poza kontrolą parlamentu.

Wytyczne w polityce zagranicznej ustala z reguły rząd oraz jego szef. Sama konceptualizacja i realizacja polityki zagranicznej leży w kompetencji ministra spraw zagranicznych. Głowa państwa posiada w zależności od postanowień konstytucji większe lub mniejsze uprawnienia w polityce zagranicznej. Najczęściej są to uprawnienia reprezentacyjne, a ponadto podpisywanie dokumentów ratyfikacyjnych.

Kontrola polityki zagranicznej należy do parlamentu, który zatwierdza budżet, ratyfikuje umowy międzynarodowe, dokonuje ocen realizacji polityki zagranicznej.

Mechanizm uzgadniania decyzji oraz jej realizacji w polityce zagranicznej jest złożonym procesem, ponieważ następuje to z jednej strony między różnymi organami, instytucjami państwowymi, a z drugiej miedzy różnorodnymi decydentami i zespołami decydentów.

W pierwszej fazie przygotowania decyzji następuje faza programowania polityki zagranicznej. Jest to faza, w której polityka zagraniczna stanowi jeden z elementów kształtowania woli politycznej. Program zwycięskiej partii lub porozumienie koalicyjne dwóch lub więcej partii tworzących nowy rząd staje się wtedy programem rządu na okres całej kadencji parlamentarnej. Decyzje kierunkowe, wynikające z powyższego programu w oparciu o wartości podstawowe podejmowane są przez rząd, który przed ich podjęciem musi dysponować wyczerpującą informacją na temat ich skutków wewnętrznych i zewnętrznych, posługując się analizami ekspertów, danymi wywiadowczymi.

W fazie podejmowania decyzji. Decyzje kierunkowe powstają z reguły na forum rządu. Wymagają one konsultacji z innymi resortami przed przekazaniem ich do realizacji. Uwzględniane są interesy różnych grup społeczno-zawodowych.

Decyzje rutynowe oraz niższej rangi są podejmowane na poszczególnych szczeblach MSZ lub przedstawicielstw dyplomatycznych zgodnie z kompetencjami lub zaleceniami instancji wyższych.

W fazie realizacji na czoło wysuwa się zagadnienie uzasadnienia decyzji, umiejętny dobór środków, metod oraz reakcja jej adresatów.

Za podstawowe funkcje polityki zagranicznej przyjmuje się:

1. funkcję ochronną, zmierzającą do zabezpieczenia podstawowych interesów państwa i przezwyciężenia zagrożeń w polityce zewnętrznej,

2. funkcję reprezentacyjno-informacyjną, polegającą na reprezentowaniu interesów zewnętrznych państwa,

3. funkcję integrująco-adaptacyjną, polegającą na umiejętnym oddziaływaniu na różne struktury międzynarodowe w celu wykorzystania własnej pozycji oraz rozwoju korzystnej i pokojowej współpracy z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.

4. Funkcja negocjacyjno-organizatorska, zmierzająca do umiejętnego dostosowania posiadających środków i instrumentów do stawianych przez centrum decyzyjne celów i zadań.

Środki lub instrumenty służą do realizacji przyjętych przez ośrodek decyzyjny celów i zadań polityki zagranicznej. Metody to sposób posługiwania się środkami, czyli taktyka postępowania w stosunku do innego państwa lub całego środowiska międzynarodowego. Natomiast metody mogą mieć charakter pozytywny (nastawione na współpracę), negatywny (stosowanie groźby lub wymuszania ustępstw) oraz neutralny (stosowane razem z poprzednimi w zależności od sytuacji). Klasyfikacja środków i metod według kryterium sfery działalności społecznej. Środki można syntetycznie dzielić na: polityczno-prawne, ekonomiczne, militarne i psychospołeczne.

Środki polityczne i prawne ośrodek decyzyjny musi zawsze stosować środki polityczne w ścisłej korelacji z umowami i porozumieniami międzynarodowymi państwa. Mają one charakter prawno-dyplomatyczny i obejmują między innymi: rozmowy, negocjacje, konsultacje, różne elementy pokojowe rozwiązywania sporów, itp.

Środki ekonomiczne zawierają wachlarz elementów jak: zasoby i surowce, urządzenia przemysłowe, handel zagraniczny (import i eksport), kapitał (kredyty, inwestycje, bezpośrednie), usługi, itp.

Można mówić o metodach stosowania środków ekonomicznych pozytywnych (pomoc gospodarcza, różne formy doradztwa, umorzenie lub przesunięcie spłaty kredytów, itp.) lub negatywnych (embargo na eksport lub import towarów, różne praktyki dyskryminacyjne i sankcje, itp.).

Środki militarne zależą od położenia geopolitycznego, potencjału wojskowego, przynależności do sojuszy militarnych, itp. Mogą one być stosowane bezpośrednio, prowadzą wtedy do interwencji, bądź też pośrednio - polegają na wspieraniu ruchów odśrodkowych, nielegalnym dostarczaniu broni lub innej pomocy wojskowej.

Środki psychospołeczne. Można je stosować w sposób pozytywny i negatywny. Środki pozytywne to traktowanie wymiany kulturalnej jako zbliżenie państw i narodów, dążenie do zacieśnienia współpracy naukowej, szerzenie informacji, zmierzających do kształtowania dobrego klimatu i zrozumienia wzajemnego oraz obiektywnego obrazu współpracujących ze sobą społeczeństw i narodów. Środki negatywne to ich zaprzeczenie, a więc ich wykorzystywanie do dyskryminacji, propagowania nienawiści i negatywnego obrazu innych państw oraz ich obywateli.

Władza

Bertrand Russel: „Władza jest fundamentalnym konceptem nauki o społeczeństwie w tym sensie, w jakim Energia jest fundamentalnym konceptem fizyki”.

Karl W. Deutsch: „Władza może być pomyślana jako środek dla osiągnięcia innych rzeczy, które ludzie cenią. Władza wydaje się być prawie oczywista lub tautologiczna”.

Znaleźć można u Deutscha wyodrębnienie czterech wymiarów lub aspektów władzy, a to siły, zakresu, zasięgu i dziedziny.

Nawiązuje do niego Franciszek Ryszka - siłę władzy sprowadza do skuteczności działań politycznych. Zasięg to liczba jednostek ludzkich, których określona część zachowań polega rzeczywiste, czyli skutecznie, decyzjom podmiotu władzy. Dziedziną władzy proponuje nazywać aktywności ludzkie, które bezpośrednio od władzy zależą lub zależeć powinny, jeśli człowiek znajduje się w zasięgu władzy, a władza jest dostatecznie silna”.

Jerzy Wiatr dokonał rozróżnienia na następujące typy definicji:

1. behawioralne - władza jest pewnym szczególnym typem zachowania polegającym na możliwości modyfikowania zachowania innych,

2. teleologiczne - władza to spełnienie pewnych celów, wywoływanie zamierzonych skutków,

3. instrumentalne - możliwość stosowania szczególnych środków, zwłaszcza przemocy,

4. strukturalne - władzę jako pewnego rodzaju stosunek między rządzącymi i rządzonymi,

5. utożsamiające władzę z wywieraniem wpływu,

6. konfliktowe - we władzy możliwość decyzji regulujących rozdział dóbr w sytuacjach konfliktowych.

Hans Morgenthau określał politykę międzynarodową, jak i w ogóle wszelką politykę, jako „walkę o władzę”. Pisze on, iż „jakiekolwiek [by nie były] ostateczne cele polityki międzynarodowej, władza jest zawsze celem bezpośrednim”. Polityka międzynarodowa jest dla niego jedynie częścią aktywności na arenie międzynarodowej. Nie wszystkie państwa są stale, w takim samym stopniu, zaangażowane w politykę międzynarodową.

Robert Strausz-Hupe - cała polityka międzynarodowa jest „zdominowana przez dążenie do władzy”.

K. J. Holsti przedstawia władze jako koncepcję, składającą się z trzech składników:

• działania, poprzez które jeden aktor oddziałuje na innego aktora,

• zdolności używane do osiągnięcia takiego celu,

• poszukiwana odpowiedź.

Władza jest środkiem, a nie celem.

Chcąc zrozumieć rolę władzy we współzależności, konieczne jest rozróżnienie wrażliwości i podatności na zranienie.

Wrażliwość istnieje w różnym stopniu wewnątrz danych ram politycznych; współzależność wrażliwości tworzą wzajemne oddziaływania przy niezmienionych ramach politycznych.

Podatność na zranienie wiąże się ze względną dostępnością i kosztami alternatyw politycznych, jakimi dysponują poszczególne podmioty.

Wrażliwość oznacza obciążenie kosztami narzuconymi z zewnątrz, zanim zostanie zmieniona polityka, by zmienić te sytuację. Podatność na zranienie natomiast może być określona jako obciążenie kosztami narzuconymi z zewnątrz, nawet wówczas, gdy polityka została już zmieniona.

„Złożonej współzależności” Keohane i Nye przypisują trzy główne cechy:

1. różnorakie kanały łączące społeczeństwa,

2. program stosunków międzynarodowych składa się z różnorakich problemów, które nie są uporządkowane w jasną i spójną hierarchię,

3. siła militarna nie jest używana wobec innych rządów wewnątrz regionu ani w sytuacji, gdy przeważa złożona współzależność. Może być jednak ważna w stosunkach tych rządów z rządami spoza regionu lub w przypadku problemów, nie charakteryzujących się złożoną współzależnością.

Kenneth Waltz, publikując w dwa lata po pierwszym wydaniu pracy Keohane'a i Nye'a swa teorię neorealizmu, przeciwstawia mocno dwa porządki, międzynarodowy i wewnętrzny. Przestrzega w szczególności przed nierozróżnieniem dwu rodzajów współzależności. W przypadku ścisłej współzależności wewnątrz państw narodowych zaleca się stosowanie zamiast określenia współzależność określenia integracja, pozostawiając pojęcie współzależności jedynie dla zjawisk między państwami narodowymi.

We współzależności widzi Waltz zagrożenie. „Bliska współzależność oznacza bliskość kontaktu i zwiększa prawdopodobieństwo sporadycznych konfliktów. Jeśli współzależność wzrasta w tempie przekraczającym rozwój centralnej kontroli, to współzależność przyśpiesza okazję dla wojen”. Jednak Waltz uznał poziom współzależności w ówczesnym systemie dwubiegunowym za niską, w porównaniu z wcześniejszym, w systemie wielobiegunowym przed I wojną światową.

David Hume zauważył, iż chociaż określenie „równowaga sił” może być nowożytne, to „maksyma o zachowaniu równowagi sił jest oparta na zdrowym rozsądku i oczywistym rozumowaniu, iż jest niemożliwe, by mogła całkowicie umknąć starożytności”.

Dougherty i Płaltzgraff proponują widzieć w równowadze sił:

• sytuację lub stan,

• uniwersalną tendencję lub prawo zachowania państw,

• wskazówkę do prowadzenia polityki państwa,

• sposób utrzymania systemu charakterystyczny dla pewnego rodzaju systemów międzynarodowych.

Można się zgodzić, iż tak długo, jak pozostawiamy na uboczu myślenie o przewadze, mamy do czynienia z różnymi, ale nie wykluczającymi się wzajemnie, poziomami myślenia o równowadze sił. Sytuacja lub stan to obiektywne uporządkowanie, któremu towarzyszy względne powszechne zadowolenie. Tendencja lub prawo opisują prawdopodobieństwo, pozwalając przewidywać, iż członkowie systemu, zagrożonego pojawieniem się „zakłócającego równowagę”, stworzą przeciwważącą się koalicję. Wskazówka zaleca politykom, chcącym działać „racjonalnie”, by stale byli czujni i gotowi do zorganizowania przeciwważącej koalicji w przypadku zakłócenia równowagi. System opiera się na tym, iż wszyscy główni aktorzy zachowują tożsamość, integralność i niezależność dzięki procesowi równoważenia się.

Klasyczna koncepcja równowagi sił, przypisana najczęściej takim politykom, jak Henry St. John Bolingbroke, Friedrich Gentz, Klemens von Metternich czy wicehrabia Robert Stewart Castlereagh, miała cztery podstawowe cele, a to:

• zapobiegać stworzeniu uniwersalnej hegemonii,

• zachować składowe części systemu i sam system,

• zapewnić stabilność i wzajemne bezpieczeństwo w systemie międzynarodowym,

• wzmocnić i utrwalić pokój poprzez groźbę wojny.

Tradycyjnymi metodami i technikami utrzymywania lub przywracania równowagi sił były:

1. polityka dzielenia i rządzenia (devide et impera),

2. terytorialne kompensaty,

3. państwa buforowe,

4. sojusze,

5. sfery wpływów,

6. interwencje,

7. dyplomatyczne przetargi,

8. prawne i pokojowe rozstrzyganie sporów,

9. redukcja zbrojeń,

10. wyścig zbrojeń,

11. wojna.

Role „utrzymującego równowagę” pełniła w europejskim systemie Wielka Brytania.

Nicholas J. Spykman należy do pierwszych krytyków, wskazując na nieprzystawalność teorii i praktyki.

„Istota sprawy jest to, że państwa są zainteresowane jedynie równowagą (nierównowagą), która jest na ich korzyść. Nie równowaga, lecz znaczny margines jest ich celem. Nie daje rzeczywistego bezpieczeństwa bycie równie silnym jak potencjalny wróg; bezpieczeństwo daje jedynie bycie trochę silniejszym”.

Krytyczny jest też Hans Morgenthau, wskazując zarówno na niepowodzenia, jak i cenę, w postaci częstych i kosztownych wojen. Trzy podstawowe zarzuty:

- niepewność, gdyż nie istnieją godne zaufania sposoby mierzenia, oceniania i porównywania władzy,

- nierzeczywistość, gdyż politycy próbują zrekompensować sobie niepewność dążeniem do osiągnięcia przewagi,

- niewystarczalność.

Współcześnie najbardziej spójną teorię równowagi sił przedstawił Kenneth Waltz, uniezależniając ją od działań poszczególnych państw czy polityków, a wiążąc ją nierozerwalnie z istotą anarchicznego systemu międzynarodowego, opartego na zasadzie polegania, tworzących go jednostek, na sobie.

Teoria równowagi sił nie jest przedmiotem uwagi jedynie realistów czy tradycjonalistów. Dużo miejsca poświęca jej, jako jednemu ze swych sześciu modeli heurystycznych, pionier nurtu modernistycznego, Morton Kaplan.

„Bezpieczeństwo międzynarodowe” oznacza brak zagrożenia lub ochronę przed nim. „bezpieczeństwo” należy zawsze odnosić do określonego stanu podmiotu. Do potrzeb bezpieczeństwa danych podmiotów można zaliczyć: istnienie, przetrwanie, całość, tożsamość, posiadanie i pewność rozwoju. Potrzeby i wartości można osiągnąć zarówno poprzez działania wewnętrzne, jak też zewnętrzne. W pierwszym wypadku można zatem mówić o bezpieczeństwie narodowym, a w drugim o międzynarodowym. Oba są ze sobą powiązane.

Bezpieczeństwo pojmowane jako pewnego rodzaju proces zaspokajania określonych potrzeb i interesów podmiotowych, może jednak z punktu wiedzenia poszczególnych podmiotów lub uczestników stosunków międzynarodowych mieć charakter subiektywny lub obiektywny. Bezpieczeństwo obiektywne to realna ocena stanu zagrożenia faktycznego lub potencjalnego. Bezpieczeństwo subiektywne to pochopna lub uproszczona percepcja stanu zagrożenia.

Pojęcie zagrożenia, którego ocena przez dany podmiot pozwala dopiero na określenie charakteru bezpieczeństwa. Oznacza postrzeganie negatywnych zjawisk i tendencji, które są oceniane jako niekorzystne dla jego bezpieczeństwa i wymagają określonego przeciwdziałania. Mogą być urojone i oparte na fałszywych przesłankach bądź też wynikać z realnej oceny układu sił wynikających stąd zagrożeń. Trudne jest obiektywne określenie stanu zagrożenia bezpieczeństwa.

„Wyzwanie” jako określenie dla sytuacji trudnych i skomplikowanych, które nie rodzą bezpośrednich zagrożeń, lecz wymagają rzetelnej analizy i podjęcia stosownych kroków i działań w celu ich rozwiązania.

Dodatkowe rozróżnienie miedzy pojęciami bezpieczeństwa - negatywnego i pozytywnego. Pierwsze koncentruje się przede wszystkim na analizie niebezpieczeństw i zagrożeń dla danego uczestnika, a drugie poszukuje możliwości ich przezwyciężenia poprzez aktywną współpracę i kooperację z innymi uczestnikami stosunków międzynarodowych.

Według Kukułki wartości bezpieczeństwa państwa można przyjąć:

1. przetrwanie,

2. integralność terytorialna,

3. niezależność polityczna i swoboda działania międzynarodowego,

4. jakość życia.

Przetrwanie, czyli trwała egzystencja państwa i narodu, ponieważ podporządkowane SA mu wszystkie pozostałe wartości.

Potrzebami bezpieczeństwa określonych państw i związanych z nimi struktur międzynarodowych, które znajdują wyraz w nadrzędnych dla ich istnienia celów, wartości i interesów. Muszą zawsze być realizowane za pomocą wszelkich dostępnych instrumentów, uwzględniając wyzwania i ryzyka. Warunkiem powodzenia polityki bezpieczeństwa jest zdecydowana wola kreujących ją ośrodków decydenckich w oparciu i siłę i prawo.

Bezpieczeństwo międzynarodowe musi dać gwarancję przetrwania i pokojowego rozwoju nie tylko jednemu państwu narodowemu, ale grupie państw, a nawet całemu systemowi międzynarodowemu, jego istotą jest całokształt więzi między poszczególnymi uczestnikami i instytucjami międzynarodowymi, które są w stanie doprowadzić do wyeliminowania różnych zagrożeń oraz utrzymania pokoju i współpracy na podstawie umów i obowiązujących norm i zasad prawa międzynarodowego. Bezpieczeństwo w ujęciu szerokim jest otwarte dla wszystkich zainteresowanych uczestników systemu międzynarodowego, zmierzające do ustanowienia wielostronnych i wzajemnych gwarancji oraz korzystnej współpracy. Jego przeciwieństwem jest wąskie pojmowanie bezpieczeństwa, polegające na forsowaniu własnych interesów, zawieraniu sojuszy dwustronnych oraz przywiązywaniu nadmiernej wagi do gwarancji militarnych.

Nie jest pojęciem statycznym, lecz dynamicznym. Należy rozpatrywać zawsze w konkretnych warunkach historycznych i konstelacjach polityczno-militarnych.

Bezpieczeństwo międzynarodowe może być rozpatrywane w trzech wariantach:

a) podmiotowym,

b) przedmiotowym,

c) procesualnym.

W wymiarze podmiotowym można wyróżnić klasyfikację na bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe. Celem wszystkich uczestników stosunków międzynarodowych jest uzyskanie pewności istnienia i przetrwania oraz dążenie do przezwyciężenia wszystkich zagrożeń. W wymiarze przedmiotowym zmierzają oni do tworzenia warunków dla zachowania własnej tożsamości i aktywności oraz autonomii w środowisku międzynarodowym. W wymiarze perspektywicznym poszczególni uczestnicy starają się uzyskać pewność donośnie do przyszłego rozwoju i własnego miejsca w systemie międzynarodowym.

Bezpieczeństwo międzynarodowe, klasyfikacja według kryteriów:

- przedmiotowego,

- przestrzennego,

- sposobu organizowania,

- czasowego.

Pod względem przedmiotowym bezpieczeństwo międzynarodowe można dzielić na: polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne. W ujęciu przestrzennym jako: lokalne, subregionalne, regionalne, ponadregionalne i globalne. Według sposobu organizowania jako:

1. indywidualne, zapewniane przez działania jednostronne,

2. system równowagi sił, system bipolarny, system równowagi strachu,

3. system blokowy (sojusze),

4. system bezpieczeństwa kooperacyjnego,

5. system bezpieczeństwa zbiorowego.

Bezpieczeństwo międzynarodowe można osiągnąć poprzez:

1. równowagę sił,

2. utrzymywanie kontroli,

3. bezpośrednie sprawowanie władzy, przez jednych uczestników stosunków międzynarodowych nad innymi.

W ujęciu historycznym bezpieczeństwo międzynarodowe było wypadkowa stanu wojny lub pokoju miedzy mocarstwami. Występowanie faz ewolucji bezpieczeństwa międzynarodowego od oczątku czasów nowożytnych do końca lat 80.:

a) klasyczny system równowagi (1648-1789),

b) europejski koncert mocarstw (1815-1914),

c) próby utworzenia systemu bezpieczeństwa zbiorowego (1919-1939),

d) ewolucja systemu dwubiegunowego (1945-1989).

24 października 1970 r. ZO ONZ uchwaliło jednomyślnie siedem zasad dotyczących przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z KNZ:

1) powstrzymanie się państw w swoich stosunkach zewnętrznych od groźby użycia siły lub jej użycia przeciwko integralności terytorialnej lub niepodległości politycznej któregokolwiek państwa bądź w jakikolwiek inny sposób niezgodny z celami ONZ,

2) rozstrzyganie sporów międzynarodowych środkami pokojowymi, w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, dążąc do wczesnego i sprawiedliwego załatwienia sporów droga rokowań, badań, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sądowego, odwołania się do organizacji regionalnych lub porozumień bądź innymi pokojowymi sposobami według własnego wyboru,

3) nieingerencję w sprawy należące do wewnętrznej kompetencji któregokolwiek państwa zgodni z KNZ, bezpośrednio i pośrednio i z jakiegokolwiek powodu,

4) obowiązek współpracy ze sobą państw, zgodnie z kartą NZ, bez względu na różnice ich ustrojów politycznych, gospodarczych i społecznych, w różnych dziedzinach i stosunkach międzynarodowych,

5) równouprawnienie i samostanowienie narodów, które mają prawo swobodnie decydować bez ingerencji z zewnątrz o swojej pozycji politycznej i dążyć do swojego politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego rozwoju,

6) suwerenną równość i równouprawnienie wszystkich państw z tytułu i obowiązków bez względu na różnice polityczne, gospodarcze, społeczne i inne,

7) wykonywanie w dobrej wierze przyjętych przez nie zobowiązań zgodnie z KNZ oraz ogólnie uznanymi zasadami i normami prawa międzynarodowego, dając w razie wystąpienia sprzeczności pierwszeństwo zobowiązaniom wynikającym z KNZ.

Przezwyciężenie konfliktu Wschód-Zachów wytworzyły nową sytuację na polu bezpieczeństwa międzynarodowego. Pojawiły się nowe zagrożenia i wyzwania, z których najistotniejsze to:

• dalsze pogłębianie się dysproporcji rozwoju społeczno-gospodarczego, tworząc ogromną asymetrię miedzy uprzemysłowioną Północą a nierozwiniętym Południem,

• postępujący rozpad państw i towarzyszące mu spory terytorialne, konflikty etniczne i narodowościowe,

• wzrost znaczenia pozamilitarnych aspektów bezpieczeństwa (migracje, zorganizowana przestępczość, katastrofy ekologiczne, itp.),

• nieznaczne ograniczenie zbrojeń przy nasileniu się eksportu broni konwencjonalnej i technologii nuklearnej do ognisk zapalnych w różnych regionach,

• zróżnicowane bezpieczeństwa poszczególnych państw i regionów.

Tendencja lat 90. jest odchodzenie od bezpieczeństwa globalnego na rzecz regionalnego. Kryteria wyznaczające funkcjonowanie regionalnych systemów bezpieczeństwa:

• wspólnota bezpieczeństwa - zdolność wszystkich zainteresowanych państw do przestrzegania i dostosowania się do fundamentalnych wartości, decyzji podejmowanych w interesie pokoju i bezpieczeństwa,

• hegemoniczne przywództwo oparte na porozumieniu - utrzymanie przez określone państwo lub organizację przywództwa z uwagi na posiadany potencjał militarny oraz chęć zachowania bezpieczeństwa w skali regionu,

• pluralistyczna wspólnota bezpieczeństwa - oparta na dążeniu do współpracy oraz zachowania bezpieczeństwa miedzy państwami,

• koncert państw - polegający na formalnym uznaniu równości wszystkich państw regionu przy równoczesnym przypisywaniu sobie szczególnych uprawnień z tytułu różnych atutów przez poszczególne państwa,

• sfera wpływów i równowaga sił - dążenie do odzyskania lub utrzymania roli hegemonicznej na określonym obszarze.

System bezpieczeństwa europejskiego stanowi kontynuację sprzed 1989 r. w sensie instytucjonalnym. Przetrwały instytucje bezpieczeństwa euroatlantyckiego (NATO, UZE, UE) oraz ogólnoeuropejskiego (KBWE/OBWE), jednak po przezwyciężeniu konfliktu Wschód-Zachód zmieniły one w sposób istotny treść oraz funkcje, podlegając dodatkowo głębokim reformom wewnętrznym. Wspólnota bezpieczeństwa występuje tylko w ramach UE i częściowo Wrze. Zainteresowane SA one utrzymaniem wspólnego bezpieczeństwa, a kwestie sporne rozstrzygają wyłącznie środkami pokojowymi. Nie można sobie wyobrazić wybuchu konfliktu miedzy nimi.

W NATO mimo sprzeciwu Francji, akceptowane jest powszechnie hegemoniczne przywództwo USA ze względu na ich potencjał militarny oraz przeszłe i aktualne znaczenie dla utrzymania bezpieczeństwa globalnego i regionalnego w Europie.

Bliski i Środkowy Wschód. Ze względu na duże zasoby surowcowe, zwłaszcza zaś ropy naftowej, obszar powyższy znajduje się w centrum krzyżowania się wielu interesów regionalnych i globalnych oraz zainteresowania mocarstw zewnętrznych \, głownie USA. Dla całego regionu kluczowe znaczenia ma antagonizm arabsko-izraelski. Zainicjowany w latach 70. z inicjatywy USA proces pokojowy doprowadził do porozumienia miedzy Egiptem a Izraelem. W 1993 r. doszło do porozumienia między Izraelem a OWP w związku z utworzeniem na części Zachodniego Brzegu i w Strefie Gazy Autonomii Palestyńskiej.

Izrael jest najbliższym sojusznikiem USA na Bliskim Wschodzie, ale ze względów wewnętrznych nie jest skłonny do zawarcia rzetelnego kompromisu w kwestii palestyńskiej, co utrudnia także stosunki USA z państwami arabskimi. Bezpieczeństwo regionalne komplikuje fundamentalizm islamski.

Na Bliskim Wschodzie nie ma przesłanek do kształtowania się wspólnoty bezpieczeństwa. Istnieje za to silna rywalizacja o przywództwo i hegemonię regionalna miedzy Egiptem, Syrią, Arabią Saudyjską. W krajach Maghrebu obok fundamentalizmu islamskiego występuje także terroryzm państwowy.

Środkowy Wschód - konflikt afgański 1979-1988. Obecnie wojna z terroryzmem międzynarodowym na terenie Afganistanu.

Azja Północno-Wschodnia

Krzyżują się tutaj interesy potęg regionalnych - ChRL i Japonii oraz mocarstw zewnętrznych - USA i Rosji.

Sprawa połączenia państw koreańskich i przyszłość Tajwanu stanowi dzisiaj potencjalne zagrożenie dla bezpieczeństwa tego regionu. Największym wyzwaniem dla bezpieczeństwa całego regionu będzie w przyszłości dalsza ewolucja polityki zagranicznej Chin. Rozwiązania wymaga spór terytorialny miedzy Rosją a Japonią o Wyspy Kurylskie.

Po przejęciu przez Chiny Hongkongu (1997) oraz Macao (1999) Pekin chce teraz doprowadzić do przejęcia kontroli nad Tajwanem.

Subkontynent indyjski charakteryzuje się długotrwałym napięciem miedzy Indiami a Pakistanem, z tytułu rywalizacji o status mocarstw regionalnych. W 1998 r. oba państwa dokonały prób wybuchów atomowych. Ciągle nie jest rozwiązana sporna kwestia kaszmiru miedzy dwoma krajami.

Azja Południowo-Wschodnia

Ważną rolę w dziedzinie współpracy regionalnej odegrało od chwili powstania w 1967 r. Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), liczące obecnie 7 stałych członków (Singapur. Brunei, Malezja, Tajlandia, Indonezja, Filipiny i Wietnam) oraz 2 państwa stowarzyszone (Laos i Papua-Nowa Gwinea). Problematyka bezpieczeństwa w rejonie Azji i Pacyfiku zajmowało się Regionalne Forum ASEAN. Obok państw ASEAN w jego skład wchodzą: Australia, Japonia, Nowa Zelandia, Kanada, Republika Korei, USA i UE oraz ChRL. Stały dialog polityczny na różnych szczeblach nie rozwiązuje wszystkich sprzecznych interesów, ale tworzy przesłanki do kształtowania subregionalnego systemu bezpieczeństwa.

Ameryka Łacińska (Środkowa i Południowa).

Wspólną platformą współpracy jest działająca od 1948 r. OPA, z której została po rewolucji 1959 r. wyłączona Kuba. USA traktują powyższy obszar nie tylko jako własną strefę wpływów, ale też bezpośrednią strefę swego oddziaływania, zwłaszcza do Ameryki Środkowej, a zwłaszcza kanału Panamskiego.

Najpoważniejszym problemem bezpieczeństwa jest przezwyciężenie dysproporcji rozwojowych w odniesieniu do Ameryki Północnej oraz poprawy warunków życia oraz demokratyzacja wielu państw, w których za fasadą formalnej demokracji parlamentarnej funkcjonują reżymy dyktatorskie. Wymaga to podjęcia długofalowych działań integracyjnych, z czego najważniejsze to:

utworzenie w 1994 r. Północnoamerykańskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (NAFTA) na podstawie układu miedzy USA, kanadą i Meksykiem,

powołanie do życia na zbliżonych zasadach Wspólnego Rynku Południa (MERCOSUR - Argentyna, Brazylia, Paragwaj i Urugwaj) dla Ameryki Południowej.

NAFTA oraz MERCOSUR stanowią punkt wyjścia do działań integracyjnych oraz na rzecz wspólnego bezpieczeństwa.

Ważna funkcję ponadregionalną pełni zawarty w 1989 r. Układ o Współpracy Gospodarczej w Azji i rejonie Pacyfiku (APEC). Skupia 18 państw z Azji i Ameryki Północnej, tworząc dalsze podwaliny bezpieczeństwa subregionalnego.

Najtrudniej przedstawia się problematyka bezpieczeństwa w Afryce, z kilku przyczyn:

- zróżnicowanie regionalne (Maghreb, Afryka Równikowa, Afryka na południe od Sahary),

- odmienne tradycje historyczne i kulturowo-cywilizacyjne,

- negatywna rola kolonializmu i stosunkowo późne osiągnięcie niepodległości przez większość państw kontynentu.

Spory terytorialne, konflikty etniczne, wojny domowe przekształcają się w wojny domowe o charakterze lokalnym i stanowią permanentne zagrożenie dla bezpieczeństwa regionalnego. OJA jest w takiej sytuacji bezsilna.

Wzrost ludności, stwarzający problemy w skali globalnej, należy do zjawisk nowych.

Trudno oczekiwać, że zarówno sam wzrost liczby ludności świata, jaki jej zasadniczo odmienny podział miedzy kontynentami, nie spowoduje istotnych skutków politycznych i gospodarczych.

Ludność świata dramatycznie się starzeje. Zmniejszenie się młodej populacji, zmusi do zasadniczych przewartościowań, zwłaszcza w zakresie polityki społeczno-emerytalnej.

Liczba ludności zmusza do stawiania pytań o tzw. zdolność dźwigania globu ziemskiego. Zdolność dźwigania jest określana jako maksymalna liczba ludności, którą może wesprzeć środowisko bez utraty zdolności do wspierania jej w przyszłości.

Utrzymanie produkcji żywności zależy od zasobów i naturalnych funkcji, zwłaszcza od areału uprawnej ziemi z żyznymi glebami, odpowiednich zasobów świeżej wody i dobrze funkcjonujących ekosystemów.

„Zielona rewolucja” to połączenie wysoko wydajnych nasion, nawozów i środków ochrony roślin oraz irygacji. Za jej twórcę uważa się Normana E. Borlauga. Zastosowano ja na szeroka skale w latach 60. w Azji południowo-Wschodniej.

„Zielona rewolucja” to dotąd głownie „wielka trójka”: pszenica, ryz i kukurydza.

Kwestia żywności genetycznie modyfikowanej wywołuje bardzo silne spoty i emocje, przede wszystkim miedzy USA a Europa Zachodnią.

Od 1950 r. światowa produkcja żywności zwiększyła się trzykrotnie, podczas gdy liczba ludności wzrosła tylko 2,2 razy.

Wielkość ziemi uprawnej jest ograniczona - większość nadającej się pod uprawę ziemi, włącznie i z ta mniej użyteczną, jest już wykorzystywana. Trwa proces pogarszania się jakości, często wskutek nadmiernego bądź niewłaściwego wykorzystywania, ziemi.

Woda stanowi wyjątkowy ważny składnik „zielonej rewolucji”. W 1990 r. ziemie nawadniane produkowały jedna trzecią żywności świata.

Od osiemnastowiecznej rewolucji przemysłowej istnieje nierozdzielny związek między rozwojem gospodarczym a zużywana energia.

Zasobom ropy naftowej i gazu ziemnego, zapewniające łącznie 71% sprzedawanej energii w krajach uprzemysłowionych.

Przy założeniu braku istotnych zmian może dojść do tego, że za kilka lat zasoby ropy naftowej zostaną wyczerpane. Oblicza się, że może to nastąpić w ciągu 41 lat.

Podobnie jest z gazem ziemnym. Zasobów powinno starczyć światu, na nieco dłużej niż ropy, bo na ponad 63 lata.

Energia słoneczna jest wykorzystywana w ograniczonym zakresie (z biomasy 12%, z energii wodnej 6%). 82% energii pochodziło z nieodnawialnych zasobów.

Zasadnicze wydaje się wyodrębnienie tzw. minerałów strategicznych, np. magnezu i chromu czy kobaltu, kolumbitu, tantalu, tytanu i wanadu, potrzebnych w stosunkowo niedużych wielkościach.

Od 40 lat zużycie wody wzrastało dwa razy szybciej niż liczba ludności zamieszkującej świat. Skrajnie nierównomiernie rozmieszczone są zasoby wody.

Podobne tematy są podejmowane w książce S. Otoka „Geografia polityczna”

Początki statystyki makroekonomicznej to pierwsze szacunki rachunków narodowych Thomasa Petty'ego w Anglii w 1665 r.

Alfred Marshall, twórca neoklasycznej ekonomii, opowiedział się za użytecznością - ekonomiczne znaczenie rzeczy tkwi nie w jej naturze, lecz w jej rynkowej cenie.

Poglądy J. M. Keynesa na piedestał wyniosły konsumpcję i konsumentów.

Koncepcja produktu narodowego brutto - PNB jest miernikiem całkowitych dochodów osiąganych przez obywateli danego kraju. PNB jest równy PKB powiększonemu o dochody netto z tytułu własności za granicą.

PKB jest miarą wielkości produkcji wytworzonej przez czynniki produkcji zlokalizowane Ne terytorium danego kraju, niezależnie od tego, kto jest ich właścicielem.

Pierwszą gospodarka świata stała się Wielka Brytania.

Miedzy 1953 r. a 1973 r. zdaniem Bairocha doszło do „absolutnie bezprecedensowego tempa wzrostu światowej produkcji przemysłowej” i „zakumulowana światowa produkcja przemysłowa w latach 1953-1973 miała rozmiary porównywalne do zakumulowanej produkcji w całym półtorawiecznym okresie dzielącym rok 1953 od roku 1800”.

Podstawowe znaczenie miała rozbudowa roli państwa w gospodarce.

Gospodarka światowa nadal zachowuje podstawowy podział na dwie zasadnicze grupy krajów, kraje rozwinięte - uprzemysłowione i bogate oraz kraje tak zwane rozwijające się i ubogie. Ta ostatnia grupa jest bardziej niejednorodna. Wiele krajów spośród nich zasługuje na określenie „wyłaniające się”.

W klasyfikacji Banku światowego, wszystkie grupy, poza grupa krajów dochodu wysokiego, stanowią kraje rozwijające się.

MFW dzieląc gospodarki na dwie podstawowe grupy, zaawansowanych i rozwijających się, wśród drugiej wyodrębnił kraje w okresie przejścia oraz posiadające ropę naftową i ja importujące.

Elementem idei globalizacji jest przeświadczenie, iż wiele problemów współczesnych nie może być badanych w kategoriach państw narodowych i stosunków międzypaństwowych, lecz jedynie w kategoriach procesów globalnych.

Istnieją trzy rozumienia globalizacji handlu i finansów:

1. przekraczanie granic,

2. otwieranie granic,

3. przezwyciężanie granic.

Sceptycy przyjmują pierwsza perspektywę. Oznacza ona wzrost ruchu poprzez granice ludzi, towarów, pieniądza, inwestycji, przesłań, idei. Globalizacja jest tożsama z internacjonalizacją.

Entuzjaści procesu określają współczesną globalizację jako część długofalowej ewolucji ku społeczeństwu globalnemu. Chodzi o stopniowe usuwanie kontroli na granicach, czyli, w pewnym sensie, koniec stosunków międzynarodowych, między państwami narodowymi.

Zgodnie z trzecia koncepcją, globalizacja odnosi się do procesów, poprzez które stosunki społeczne przestają względnie być charakteryzowane przez odległość i granice, tak że ludzkie życie coraz to bardziej rozgrywane jest w świecie jak gdyby w jednym miejscu. „Globalizacja” odnosi się do fundamentalnego przeobrażenia geografii, które zderza się, gdy zbiór społecznych warunków staje się mniej związany z terytorialnością.

Wzorce „globalnego” handlu i finansów maja często niewielkie odniesienie do odległości i granic. Globalizacja obejmuje wzrost transgranicznej gospodarki.

Globalizacje w bankowości charakteryzują:

• transgraniczne depozyty,

• transgraniczne pozyczki bankowe,

• sieci transgraniczne filii,

• natychmiastowe ogólnoświatowe transfery funduszy miedzy bankami.

Według Sklaira, globalizacja, będąc bez precedensu, jest przede wszystkim konsekwencją rozwoju kapitalizmu „po latach sześćdziesiątych”.

Odróżnienie globalizacji jako:

- konsekwencji rozwoju sił materialno-technologicznych od globalizacji od

- konsekwencji ideologicznych i/lub kulturowych sił.

Ochrona środowiska naturalnego i zdrowia człowieka stanowi obecnie ważny element rozwiązywania problemów globalnych. Zagadnienia powyższe przyczyniając się do powstawania nowych wyzwań i zagrożeń, wymagających współdziałania całej społeczności międzynarodowej.

Industrializacja i urbanizacja doprowadziły do poważnej dewastacji środowiska naturalnego człowieka. Do poważnych zmian klimatycznych, zanieczyszczenia biosfery, skażenia ziemi oraz zatrucia wody. Do podstawowych zagrożeń środowiska naturalnego należą:

1. niszczenie warstwy ozonowej,

2. zanikanie różnorodności biologicznej,

3. zanieczyszczenie wód międzynarodowych,

4. ocieplenie klimatu.

Szybkość zachodzących zmian może posiadać daleko idące następstwa dla środowiska naturalnego człowieka:

- przesuniecie okresu wegetacji roślin,

- zmiany temperatury,

- podniesienie się poziomu wody morskiej.

Poprzez powiększenie się tzw. dziury ozonowej największe zmiany zaszły na Arktyce, gdzie „dziura” w stratosferze powiększy la się o 60% w stosunku do lat 70. Przyczynia się to do przenikania przez atmosferę promieni szkodliwych zarówno dla środowiska naturalnego, jak te dla zdrowia i zycia ludzi. Do negatywnych skutków poszerzenia się dziury ozonowej należą:

• powodowanie schorzeń skóry ludzi oraz tworzenia się katarakt oczu,

• osłabienie odporności zdrowotnej ludzi,

• doprowadzenie do zniszczenia planktonu oceanicznego jako niezwykle ważnego pożywienia dla ryb,

• niszczenie komórek różnych roślin.

Degradacja ziemi, jej przyczyny są wielorakie:

• poszerzanie się łąk w związku z hodowlą,

• karczowanie lasów dla potrzeb budowlano-przemysłowych,

• intensyfikacja upraw rolnych,

• zatrucie i zanieczyszczenie ziemi przez substancje toksyczne,

• kurczenie się powierzchni uprawnej w wyniku „stepowania”, czyli wyjaławiania się ze względu na suszę i brak nawadniania,

• straty wynikające z działań zbrojnych i wojen.

Najważniejsze inicjatywy rzecz środowiska naturalnego człowieka podejmowane przez liczne organizacje międzynarodowe (ONZ), organizacje regionalne, organizacje, stowarzyszenia i partie ekologiczne.

ONZ wskazała już w specjalnej rezolucji ZO w 1968 r. podstawowe zagrożenia dla ludzkości z tytułu szybko postępującej dewastacji środowiska naturalnego. W 1969 r. odbił się szerokim echem raport ówczesnego sekretarza generalnego U Thanta. Pierwsza konferencję światową poświęconą ochronie środowiska naturalnego z udziałem 113 państw zwołano do Sztokholmu w 1972 r., doprowadzając w 1973 r. z do uchwalenia dokumentu zawierającego 26 zasad i powołania do życia wyspecjalizowanej organizacji - Program Środowiskowy NZ.

Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju z 1987 r. precyzował zadania i cele ochrony środowiska zarówno krajów uprzemysłowionych jak i biednych stając się podstawą dokumentu Pt. „Ekologia i rozwój”. Dokument ten został przyjęty na konferencji ekologicznej w Rio de Janeiro w czerwcu 1992 r. w formie tzw. Deklaracji z Rio.

Z wielu regionalnych organizacji zajmujących się ochroną środowiska naturalnego ważna role odgrywają UE oraz Rada Nordycka.

Wśród wielu organizacji, stowarzyszeń oraz ruchów poczesne miejsce zajmuje Greenpeace. Została ona utworzona w 1971 r. w Vancouver w Kanadzie. Obecnie posiada swoje biura w 24 krajach. Greenpeace stawia sobie za cel zbieranie informacji oraz podejmowanie działań na rzecz ochrony środowiska naturalnego:

1. ochrona atmosfery,

2. zwalczanie energii atomowej,

3. ochrona oceanów, mórz,

4. zwalczanie materiałów i odpadów toksycznych

5. przeciwstawianie się rabunkowej gospodarcze leśnej.

Greenpeace jest grupa nacisku o charakterze międzynarodowym. Niekiedy w swoich działaniach przekracza dozwolone ramy prawne, co zmniejsza szansę osiągania założonych celów.

Europa Nostra - zajmuje się w Europie ochroną dorobku kulturalnego i naturalnego.

Światowy Fundusz na rzez Ochrony Przyrody koncentrujący się głównie w latach 90. na ochronie terenów dzikich i zwierząt.

Międzynarodowy Zielony Krzyż powstały w 1992 r. i skupiający czołowe osobistości świata polityki, nauki i gospodarki w celu wyboru corocznych programów ochrony środowiska oraz zabezpieczenia im środków finansowych.

W latach 80. i 90. wzrostowi zainteresowania społeczeństw problematyką ekologiczną towarzyszyło powstawanie i rozwój partii oraz ugrupowań Zielonych i Alternatywnych w wielu krajach Europy Zachodniej.

Konferencja w Kioto (grudzień 1997) - ograniczenie emisji gazów.

Prowadzenie spójnej oraz skoordynowanej polityki klimatycznej w skali globalnej zmierzającej do osiągnięcia następujących celów:

- prowadzenie oszczędnej i racjonalnej eksploatacji surowców,

- wdrożenie nowych innowacji oraz rozwiązań technologicznych o charakterze ekologicznym,

- uzyskania znacznych efektów w zakresie redukcji szkodliwych dla środowiska substancji i gazów,

- zmniejszenia ryzyka oraz wszelkich następstw efektu cieplarnianego.

Sytuacja zdrowotna ludzi jest wypadkową wielu czynników: położenie ekonomiczno-społeczne, bliższe i dalsze otoczenie, stan środowiska naturalnego, opieka lekarska.

Zła sytuacja krajów rozwijających się wynika w dużej mierze ze złych warunków higieniczno-sanitarnych.

Do najpoważniejszych przyczyn zgonów zalicza się raka złośliwego (raka żołądka, płuc). Coraz częściej ludzie chorują na choroby nerwowe.

Poważne zagrożenie dla życia i zdrowia stanowią choroby cywilizacyjne, a zwłaszcza AIDS.

Poważnym zagrożeniem dla zdrowia ludzi jest wzrastająca konsumpcja alkoholu oraz palenie papierosów.

Od lat 70. systematycznie wzrasta także konsumpcja narkotyków. W latach 90. w różnych częściach świata, w tym także w Polsce, wzrosła produkcja oraz konsumpcja narkotyków syntetycznych, zwłaszcza amfetaminy.

Konflikty międzynarodowe

Istota konfliktu odzwierciedla sprzeczności występujące między dwoma lub większą ilością stron, które z reguły wynikają z różnicy interesów. Ważne jest to aby strony nie tylko posiadały sprzeczne interesy ale żeby sobie to uświadamiały. W pierwszym przypadku mam do czynienia z konfliktem wewnątrzpaństwowym, a w drugim z konfliktem międzynarodowym. Sprzeczność interesów odnosi się w relacjach międzypaństwowych do takich wartości narodowych i politycznych jak: niezależność, suwerenność, integralność terytorialna, samostanowienie, wyłączność podejmowania decyzji, itp. O konflikcie międzynarodowym można mówić gdy uczestniczące w nim zwaśnione strony nie tylko posiadają sprzeczne interesy, lecz je sobie także uświadamiają. Należy odróżniać konflikt od międzypaństwowych rywalizacji. Wymaga to postawienia określonej sytuacji, nazywanej krytycznym napięciem, w której sprzeczne interesy się wykluczają i dochodzi o powstania rdzenia lub jądra konfliktu międzynarodowego. Kryterium odróżniającym kryzys międzynarodowy od innych kryzysów jest także jego czas trwania. Musi on trwać dłużej niż przykładowo pucze czy przewroty. Konflikt międzynarodowy winien posiadać duży zasięg oraz obejmować szersze kręgi społeczne.

Konflikty międzynarodowe należy także odróżniać od sporów międzynarodowych, które występują wtedy, gdy państwa wyrażają wobec siebie sprzeczne stanowiska i roszczenia odnośnie do tych samych kwestii. Cechą sporu międzynarodowego jest zatem to, że może on potencjalnie stanowić jedno ze źródeł konfliktu. Niektórzy autorzy wyróżniają:

- konflikty werbalne (protest, sprzeciw, ostrzeżenie groźba),

- akcje konfliktowe (zerwanie stosunków dyplomatycznych, konfiskata mienia, blokada, demonstracja siły i użycie siły).

Współcześnie w praktyce znaczna liczba konfliktów pierwotnie wewnętrznych ulega umiędzynarodowieniu poprzez włączenie się do nich strony trzeciej.

Przekształcanie się konfliktów wewnątrzpaństwowych w konflikty międzynarodowe. Do umiędzynarodowienia konfliktu dochodzi w następujących okolicznościach:

1. eskalacja poprzez zewnętrzne dostawy broni,

2. wywieranie różnorodnych presji, w tym także dyplomatycznych, przez państwo lub mocarstwo zewnętrzne,

3. uzgadnianie wspólnych akcji,

4. bezpośrednia interwencja zbrojna jednego z państw ościennych.

Stopień umiędzynarodowienia konfliktu wewnątrzpaństwowego można ocenić przez liczbę i charakter interweniujących państw oraz rodzaj zastosowanych środków zewnętrznych.

Wojna to gwałtowny konflikt masowy, który charakteryzuje się następującymi cechami:

1. w walkach biorą udział dwie lub więcej zorganizowanych sił zbrojnych,

2. obie strony walczące muszą być zorganizowane według jakiegoś określonego schematu; istnieje planowana i zorganizowana struktura działań zbrojnych,

3. istnieje ustalona chronologicznie kontynuacja konfliktu zbrojnego.

Cechy wyróżniające konflikt zbrojny:

1. istnienie co najmniej dwóch podmiotów wojujących,

2. używanie przez podmioty wojujące zorganizowanych sił zbrojnych,

3. stosowanie metod i środków walki zbrojnej.

Elementami prawa konfliktów zbrojnych, które stara się unormować zasady prowadzenia działań zbrojnych, są:

1) w międzynarodowym prawie przeciwwojennym:

a) zakaz agresji

2) w międzynarodowych regułach prowadzenia walki zbrojnej:

a) nakaz wyodrębnienia sił zbrojnych w walce zbrojnej,

b) istnienie ograniczeń we wzajemnym szkodzeniu sobie przez wojujące strony,

c) powinność zachowania „rycerskości”,

3) w międzynarodowym prawie humanitarnym - nakaz ludzkiego obchodzenia się z osobami wyłączonymi z walki i ludnością cywilną,

4) w międzynarodowym prawie karnym - odpowiedzialność karna sprawców za zbrodnie wojenne oraz zbrodnie przeciw pokojowi,

5) konieczność ochrony praw człowieka.

Kryterium klasyfikacji współczesnych konfliktów zbrojnych:

- sprawiedliwość - stara się odpowiedzieć na pytanie: czy wojna była sprawiedliwa, czy też niesprawiedliwa i wywołana bez powodu.

- wzgląd na podmioty wojujące - wyróżnia się konflikty międzypaństwowe, określane też jako międzynarodowe i konflikty niepaństwowe. W pierwszych uczestniczą państwa lub zorganizowane siły, w drugich ugrupowania polityczne o charakterze wewnątrzpaństwowym.

- cele działań

- stopień zorganizowania lub prowadzenia walki - można wyróżnić działania lądowe, morskie i powietrzne; rodzaj użytej broni - atomowej, chemicznej, biologicznej, itp.

- aspekty prawne i moralne - znaczenie posiada określenie prawnego charakteru konfliktów zbrojnych - czy są one legalne czy też nielegalne? Trudna jest moralna ocena konfliktów zbrojnych ponieważ dokonywana jest subiektywnie.

W międzynarodowym prawie publicznym pojęcie „wojna” jest węższe od pojęcia „konflikt zbrojny”. Wojna zawiera w sobie różne przejawy działań zbrojnych, w których uczestniczą przynajmniej jako jedna ze stron państwa. W konfliktach zbrojnych uczestniczą także podmioty pozapaństwowe, a działania zbrojne nie zostały często wypowiedziane.

Konflikty międzynarodowe rozgrywają się w skomplikowanym środowisku politycznym uwarunkowanym wieloma czynnikami. Przebiegają one w wielu płaszczyznach oraz angażują różnych uczestników. Konflikty mają określone cechy wspólne:

1. odbywają się zawsze między konkretnymi uczestnikami,

2. rozpoczynają się i kończą w określonym czasie,

3. przechodzą różne fazy,

4. obejmują określone obszary,

5. koncentrują się na zdobywaniu określonych wartości i dóbr.

Problemami wojny i pokoju zajmują się naukowcy z wielu dziedzin. Badania te przybrały z reguły formę badań pokoju oraz badań nad wojnami. Pierwsze koncentrowały się na przyczynach konfliktów, przesłankach i warunkach kształtowania trwałego pokoju w stosunkach międzynarodowych. Natomiast drugie analizowały przyczyny i następstwa wojen.

IRPA - Międzynarodowe Stowarzyszenie Badań nad Pokojem

EUPRA - Europejskie Stowarzyszenie Badań na Pokojem

Wszystkie większe konflikty międzynarodowe przebiegają z reguły według określonych zasad. Rozróżnia się trzy fazy konfliktu:

1. początek konfliktu,

Określone rządy lub elity polityczne w państwie znajdują się pod silną presją wewnętrzną i zewnętrzną. Dochodzi stopniowo do eskalacji konfliktu i powstaje typowa sytuacja konfliktowa. Może ona zostać wygaszona, ale z reguły pogłębia napięcie i doprowadza do dalszej eskalacji konfliktu, czyli przejścia do drugiej fazy.

2. rozwój konfliktu,

Konflikt międzynarodowy przechodzi przez kolejne stadia - tlącego konfliktu, kryzysu, poważnego kryzysu i wojny.

>> Stadium „tlącego konfliktu” trwa długo i towarzyszy mu zasadniczo niski poziom napięcia i eskalacji. Stadium konfliktu oznacza, iż otwarte pozostają wszelkie możliwe opcje jego rozwiązania.

>> W stadium kryzysu przechodzi konflikt międzynarodowy w momencie eskalacji żądań i nasilania się gróźb, nie wykluczając sankcji ekonomicznych, blokad, a nawet interwencji militarnej. Jest gotowość jednej ze stron do zdeterminowanego działania oraz ponoszenia określonego ryzyka. Strony działają z reguły pod presją czasu i przygotowują także wariant uderzenia militarnego, choć równocześnie za wszelką cenę chcą go uniknąć. Np. kryzys berliński 1958-61.

>> Poważny kryzys. Strony grożą nie tylko użyciem siły militarnej, ale podejmują już konkretne działania w kierunku nieuchronnego wybuchu wojny. Dochodzi do blokad, interwencji wojskowych, okupacji części terytorium na okres przejściowy, mobilizacji sił zbrojnych, ostrzelanie terytorium, aresztowanie osób, wypowiedzenie wojny bez podjęcia działań, itp. Np. kryzys kubański 1962 r.

>> Ostatnim stadium tej fazy jest wojna, która jest siłową formą rozwiązania konfliktu. Następujące cechy wojny:

• działania zbrojne prowadzi co najmniej dwóch silnych przeciwników,

• trwają one dłuższy czas przy zastosowaniu różnych rodzajów broni.

Klasyfikacja wojen:

• sprawcy i ofiary (wojny napastnicze i obronne),

• kryterium moralne (wojny sprawiedliwe i niesprawiedliwe),

• zasięg (wojny totalne i ograniczone),

• rodzaj używanej broni (wojny konwencjonalne i nuklearne),

• groźba użycia siły lub faktyczne użycie siły („zimna wojna” lub „gorąca wojna”).

1. wynik/rozwiązanie konfliktu.

Następuje rozwiązanie konfliktu, które nie oznacza jednak jego automatycznego zakończenia. Mechanizmem kończącym wojnę jest określony nacisk, który może mieć charakter wewnętrzny, jak też zewnętrzny, bądź też jeden i drugi.

Ostatecznym celem zakończenia konfliktu zbrojnego lub wojny jest osiągnięcie pokoju. Z perspektywy historycznej pokój stanowi pewnego rodzaju przerwę między wojnami, gdyż między wojnami utrzymuje się niewątpliwie pewnego rodzaju okres przejściowy, w którym gromadzą się napięcia i konflikty, prowadzące prędzej czy później do wojny.

Koniecznym warunkiem zakończenia konfliktu zbrojnego lub wojny jest osiągnięcie porozumienia. Kontakt zostaje nawiązany drogą radiową, po czym dochodzi do spotkania upoważnionych przez dowództwa na piśmie parlamentariuszy, którzy uzgadniają kwestie techniczne związane z podpisaniem stosownego dokumentu kończącego działania zbrojne. Może to nastąpić w formie kapitulacji przez naczelnych dowódców. W akcie powyższym są szczegółowo uzgodnione warunki poddania się.

Inną formą zakończenia działań zbrojnych jest uzgodnienie przez obie strony rozejmu, który precyzuje zawieszenie aktywnych działań zbrojnych w czasie i przestrzeni. Rozejm może być zerwany przez każdą ze stron, jeśli druga nie dotrzyma jego warunków. Podpisują go dowódcy wojskowi. Na podstawie rozejmu strony podpisują preliminaria pokojowe, a następnie traktat pokojowy. W preliminariach pokojowych omówione są zasadnicze i wiążące postanowienia. Treścią traktatu pokojowego są różne sprawy polityczno-terytorialne, gospodarcze, militarne, społeczne, itp.

Faza rozwiązywania konfliktu międzynarodowego jest bardzo skomplikowana. Wojna i pokój nie są absolutnymi oraz przeciwstawnymi wartościami.

Państwa oraz inni uczestnicy stosunków międzynarodowych realizują:

1. zacieśnianie współpracy (kooperacja i integracja),

2. ograniczenie współpracy i stosunków wzajemnych (regresja oraz odgraniczanie się),

3. rozsadzenie dotychczasowych ram stosunków (konfrontacja, rewolucja, wojna),

4. wycofanie się ze współdziałania zewnętrznego (izolacja).

W okresie 1945-1990 miało miejsce 540 konfliktów, z których wiele się powtarzało i dlatego wyodrębniono z nich kategorię 260 konfliktów podstawowych.

Po 1945 r. do najbardziej konfliktogennych regionów należały Czarna Afryka i Afryka Południowa, liski i Środkowy Wschód oraz Azja, gdzie doszło do 79 konfliktów.

Najbardziej gwałtowne konflikty narodowe i umiędzynarodowione miały miejsce w Azji oraz na Bliskim i Środkowym Wschodzie, a o charakterze międzyregionalnym na Bliskim i Środkowym Wschodzie oraz w Ameryce Środkowej.

Nie można w wielu wypadkach jednoznacznie określić koniec wojny lub konfliktu międzynarodowego. Np. wojna koreańska miała miejsce w latach 1950-53. Nie jest to określenie precyzyjne, gdyż wtedy doszło jedynie do gwałtownych działań zbrojnych z udziałem wielu państw oraz ONZ. Wojna zakończyła się w czerwcu 1953 r. rozejmem pod kontrolą międzynarodową, lecz po dzień dzisiejszy nie doszło ani do podpisania preliminariów pokojowych, nie mówiąc już o traktacie pokojowym. Trudna sytuacja w Korei Północnej oraz jej zbrojenia powodują poważne napięcia międzynarodowe, nie wykluczając wybuchu nowej wojny.

Według badań konfliktów międzynarodowych w latach 1945-1990 wynika, iż statystycznie czasokres ich trwania przedstawia się następująco:

- „tlące konflikty” trwają średnio siedem w wyjątkowych sytuacjach nawet dłużej, kryzysy trzy, a gwałtowne konflikty zbrojne pięć lat,

- najdłuższe są z reguły konflikty o autonomię, niepodległość lub inne formy samodzielności państw, a stosunkowo krócej trwają one w odniesieniu do sporów terytorialnych oraz o zasoby surowcowe,

- najdłużej i najbardziej intensywnie trwają zaś konflikty o charakterze polityczno-ideologicznym (np. wojna między Iranem a Irakiem 1980-88).

Istotne jest określenie inicjatora lub agresora w poszczególnych konfliktach. Po zakończeniu wojny na agresorze spoczywa obowiązek wypłaty odszkodowania wobec ofiary agresji, co jeszcze bardziej komplikuje sprawę pod względem prawno-politycznym. Po 1945 r. tylko 20% agresorów odniosło sukces militarny.

Mocarstwa światowe i regionalne częściej niż inne państwa brały udział w konfliktach, zwłaszcza umiędzynarodowionych, co było o tyle zrozumiałe, iż miały one szersze interesy i odpowiedzialność międzynarodową. Wspierały one w większym stopniu dostawami inne kraje, starając się zarazem w miarę możliwości doprowadzić do szybkiego zakończenia konfliktów.

W drugiej połowie lat 90. XX w. występowała tendencja polegająca z jednej strony na utrzymywaniu się konfliktów, a z drugiej strony na ich wydłużaniu bądź też przejściowemu zamrażaniu, po czym przybierają one ponownie na sile.

W latach 90. doszło do zmiany jakościowej konfliktów międzynarodowych. Jej najistotniejszymi elementami są przede wszystkim:

1. wyraźna dominacja konfliktów i wojen o charakterze wewnętrznym, które umiędzynaradawiają się i stanowią poważne niebezpieczeństwo nie tylko dla danego państwa oraz jego sąsiadów, ale całego regionu,

2. poważne nasilenie się konfliktów w związku z rozpadem państw wielonarodowych,

3. zaostrzenie się konfliktów i napięć o charakterze etniczno-narodowo-religijnym,

4. wzrost zniszczeń wojennych oraz strat wśród ludności cywilnej,

5. trudności w pokojowym rozwiązywaniu konfliktów międzynarodowych.

Po zakończeniu zimnej wojny doszło do poważnej zmiany charakteru konfliktów międzynarodowych oraz wojen.

Wysiedlenia i ucieczki miały zorganizowany charakter tzw. czystek etnicznych, zmierzając do siłowej zmiany stosunków etnicznych (np. Bośnia i Hercegowina). Następstwem jest nasilenie się migracji międzynarodowych oraz obiektywne utrudnienie pomocy zewnętrznej dla cierpiącej głód ludności cywilnej. Skutki międzynarodowe powyższych konfliktów i wojen prowadzonych wprawdzie na małą skalę, ale niekiedy z wielkim okrucieństwem, są wielorakie. Chodzi o udzielenie niezbędnej pomocy humanitarnej dla ludności cywilnej, przywrócenie stabilizacji i pokoju, umożliwiającyh powrót uchodźców. Spełnienie tych oczekiwań jest najczęściej niemożliwe, ponieważ żadna z wojujących stron nie są zainteresowane w osiągnięciu rzetelnego kompromisu i porozumienia. Pomoc humanitarna trafiła do niewydolnych i skorumpowanych struktur administracyjnych.

Od wojny w Zatoce Perskiej w 1991 r. oraz wojny domowej w Jugosławii 1991/1992 pojawił się problem tzw. interwencji zbrojnych w celu przywrócenia pokoju i ładu na danym obszarze. Decyzje o ich rozpoczęciu miała każdorazowo podejmować Rada Bezpieczeństwa ONZ.

Poważnym problemem prawno-politycznym interwencji pokojowych jest sprawa udzielenia zgody, czyli tzw. mandatu ze strony RB ONZ. W dwóch powyższych konfliktach mandaty zostały udzielone, ale w przypadku konfliktu w Kosowie 1999 i obecnej wojnie w Iraku już nie.

Prawa człowieka należą do niezbywalnych praw ludzkich. Do najważniejszych pierwszych aktów prawno-ustrojowych w tym zakresie należą Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej z 4 lipca 1776 r. oraz Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela we Francji z 26 sierpnia 1789 r.

Po rewolucji lipcowej we Francji w 1830 r. wprowadzono stopniowo do konstytucji następujące kategorie praw człowieka:

1. indywidualne prawa wolnościowe (życie bezpieczeństwo, religia, własność, właściwe postępowanie sądowe),

2. polityczne (wybory, wolność słowa i prasy),

3. niektóre postulaty i prawa społeczne (praca, wykształcenie, bezpieczeństwo społeczne).

Prawa powyższe miały charakter formalny, nie dysponując określonymi gwarancjami ich realizacji.

Do czasów nowożytnych prawa człowieka były ściśle powiązane z kwestią suwerenności, a ta z kolei z niezbywalnymi prawami monarchów, a następnie państw.

Ochrona praw człowieka znajdowała się w gestii władców i państwa. W XIX w. pojawiły się próby nowego spojrzenia na prawa człowieka w kontekście naturalnego i uniwersalnego spojrzenia na źródła prawa międzynarodowego. Do najważniejszych aktów prawa międzynarodowego w zakresie ochrony praw człowieka można zaliczyć m.in.:

• zakaz niewolnictwa wydany przez kongres wiedeński w 1815 r.,

• uchwalenie praw mniejszości narodowych przez kongres berliński w 1878 r.,

• konwencje haskie dotyczące prowadzenia wojny z 1899 r. i 1907 r.,

• zakaz nocnej pracy kobiet z 1906 r.,

• ochrona mniejszości narodowych w ramach systemu Ligi Narodów z 1909 r.

W okresie działalności Ligi Narodów po 1919 r. doszło do umiędzynarodowienia praw człowieka i nadania im prawnego charakteru.

Po II wojnie światowej nastąpiło stopniowo poważne poszerzenie ochrony praw człowieka w aspekcie międzynarodowym.

W Karcie NZ członkowie założyciele z 26 czerwca 1945 r. zdecydowali się na poszanowanie „…prawa człowieka i podstawowych wolności dla wszystkich bez różnicy rasy, płci, języka czy religii”. Konkretyzacja KNZ nastąpiła w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 r. Dokument miał charakter polityczny. W 30 artykułach precyzowano istotę i charakter praw człowieka w zakresie osobistym, politycznym, gospodarczym, społecznym i kulturalnym, podkreślając konieczność ich przestrzegania. Deklaracja nie była od początku akceptowana przez członków ZO NZ. Przy jej uchwalaniu bowiem od głosu wstrzymały się ZSRR i pozostałe państwa bloku wschodniego oraz Arabia Saudyjska i RPA. Stała się jednak w następnych latach dla wielu krajów wzorcem przy rozwiązywaniu praw człowieka. W toku intensywnych prac ZO ONZ przyjęło 16 grudnia 1966 r. bez sprzeciwu dwie konwencje Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (MPPOP) oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (MPPGSK). Pierwsza zawiera kolektywne i indywidualne prawa polityczne w tym prawo do życia, wolności osobistej, sumienia i wyznania, prawo do zgromadzeń, prowadzenia działalności politycznej, itp. Druga przyznaje prawo do pracy, odpowiedniego wynagrodzenia za nią, poziomu życia, udziału w życiu kulturalnym. Minęło aż 10 lat aby pakty weszły w życie w wyniku ratyfikacji przez odpowiednią liczbę państw. Pierwszy - 3 stycznia 1976 r., a drugi - 23 marca 1976 r. Polska ratyfikowała obie konwencje 3 marca 1977 r.

Elementem powyższych konwencji było wprowadzenie mechanizmu kontroli realizacji zawartych w nich postanowień. Kontrola miała się odbywać obligatoryjnie i fakultatywnie. Pierwsza sprowadzała się do okresowych, dwuletnich sprawozdań, przedkładanych przez rządy państw członkowskich Komitetowi Praw Człowieka ONZ. Sprawozdanie winno zawierać ocenę realizacji praw człowieka oraz możliwości korzystania z nich przez obywateli. Sprawozdania MPPGSK są przekazywane przez sekretarza generalnego do Rady Społeczno-Gospodarczej ONZ. Kontrola fakultatywna odnosi się do MPPOP i wymaga skarg państwa przeciwko państwu.

W ciągu przeszło 50 lat istnienia ONZ uchwalono kilkadziesiąt konwencji ochrony praw człowieka, które należy rozpatrywać w dwóch kategoriach:

a) ochrona za pomocą środków procedur prawnych

b) ochrona za pomocą środków i procedur politycznych.

Procedury prawne obejmują tylko te państwa, które przystąpiły do stosownych konwencji

• MPPOP,

• MPGSK,

• Konwencja przeciwko represjom i innym nieludzkim praktykom (przyjęta w 1984 r., wdrożona w 1987 r.),

• Konwencja przeciwko dyskryminacji rasowej (przyjęta w 1965 r., wdrożona w 1969 r.),

• Konwencja dotycząca zniesienia dyskryminacji kobiet (przyjęta w 1979 r., wdrożona w 1981 r.),

• Konwencja o ochronie praw dziecka (przyjęta w 1989 r., wdrożona w 1990 r.)

Kontrolą ich przestrzegania są objęte tylko te państwa, które je podpisały i ratyfikowały, co musi zostać odnotowane w specjalnym protokole. Stosuje się przy tym trzy równoległe procedury kontrolne: 1) analiza sprawozdań państw, 2) badanie skarg państw przeciwko państwu, 3) badanie skarg indywidualnych.

Im bardziej sprawy są drażliwe tym mniej krajów, zwłaszcza rozwijających się oraz niektórych postkomunistycznych, jest skłonna poddać się procedurom weryfikacyjnym. Analizy powyższych kategorii naruszeń praw człowieka trwają z reguły bardzo długo i nie przynoszą odpowiednich efektów.

Rezolucja ZO ONZ z 20 grudnia 1993 r. powołała dożycia Wysokiego Komisarza ds. Praw Człowieka (WKPC) wyposażonego w Sekretariat i Centrum Praw Człowieka. W latach 1994-1998 zajmował się sprawami:

- działanie w sytuacjach i obszarach kryzysowych, co wymagało utworzenia w 15 krajach biur praw człowieka,

- działania prewencyjno-ostrzegawcze,

- pomoc dla państw znajdujących się w okresach przejściowych (np. Armenia, Kambodża, Liberia, Sri Lanka),

- wsparcie procesów demokratycznych w ramach polityki rozwojowej Zachodu,

- wspieranie realizacji elementarnych praw człowieka, zwłaszcza w odniesieniu do kobiet i dzieci,

- koordynacja i racjonalizacja działań różnych organów ONZ.

Z całego budżetu regularnego ONZ wydatki w dziedzinie ochrony praw człowieka nie przekraczają 1,7%. Środki są bardzo ograniczone.

Światowa Konferencja Praw Człowieka 14-25 czerwca 1993 r. W dokumencie końcowym podkreślono, że państwa członkowskie ONZ winny bardziej energiczniej przestrzegać oraz wspierać realizację podstawowych praw człowieka.

Prawa człowieka mają wprawdzie globalny i uniwersalny charakter, ale ze względu na odrębne tradycję, kulturę, religię oraz zróżnicowane systemy polityczne muszą być konkretyzowane w aspekcie regionalnym. Według raportu Fundacji na rzecz Ochrony Praw Człowieka (Freedom House) wszystkie kraje globu ziemskiego w 1993 r. można było z punktu widzenia przestrzegania praw człowieka rozpatrywać w pięciostopniowej skali w następującym układzie geograficznym:

1. państwo prawa (kraje wysokouprzemysłowione, transformujące się Europy Środkowej i pojedyncze kraje rozwijające się w Afryce i Azji),

2. ograniczone państwo prawa (pojedyncze kraje europejskie, południowoamerykańskie, afrykańskie i azjatyckie),

3. więźniowie polityczni, represje i mordy polityczne (WNP, znaczna ilość krajów azjatyckich oraz pojedyncze kraje afrykańskie oraz południowoamerykańskie),

4. poszerzenie 3 stopnia na większą ilość ludzi (Ameryka Południowa i Środkowa, Afryka i częściowo Bliski Wschód),

5. stosowanie terroru państwowego (Ameryka Środkowa, Afryka, Bliski i Środkowy Wschód, Azja Południowa).

W Europie Rada Europy przyjęła już w 1950 r. Europejską Konwencję Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, która weszła w życie w 1953 r. Została ona w 1961 r. uzupełniona Europejską Kartą Socjalną, która weszła w życie w 1965 r.

Nad przestrzeganiem praw człowieka czuwają: Europejska Komisja Praw Człowieka, Europejski Trybunał Praw Człowieka oraz Komitet Ministrów Rady Europy. Skargi dotyczące łamania praw człowieka mogą składać zarówno państwa, jak też osoby fizyczne, które wyczerpały drogę prawną w swoim kraju.

Wzrost skarg do Rady Europy przyczynił się do zainicjowania reformy systemu ich rozpatrywania. W miejsce dwuszczeblowego systemu wprowadzono system jednoszczeblowy - Europejski Trybunał Praw Człowieka.

Pośrednio prawami człowieka zajmuje się również Europejski Trybunał Sprawiedliwości (ETS) w Luksemburgu. Jest on strażnikiem przestrzegania prawa w państwach UE w następujących zakresach:

1. spory między państwami członkowskimi,

2. spory między Wspólnotą Europejską a państwami członkowskimi,

3. spory między instytucjami europejskimi,

4. spory między osobami indywidualnymi, stowarzyszeniami i Wspólnotą (a także jej personelem),

5. opinie dotyczące porozumień międzynarodowych,

6. wstępne orzeczenia w sprawach przedstawionych przez sądy narodowe.

Artykuły 6 i 7 Traktatu Amsterdamskiego zobowiązują państwa UE do przestrzegania „podstawowych zasad wolności, demokracji i praw człowieka, swobód osobistych i państwa prawa”.

Ważną rolę w zakresie ochrony praw człowieka w skali ogólnoeuropejskiej odgrywał od 1975 r. proces KBWE/OBWE. Nie miał on prawnie obowiązującego charakteru, ale wywierał duży wpływ na oceny polityczne postrzegania praw człowieka w odniesieniu do poszczególnych sygnatariuszy, którzy nie mogli przejść obojętnie podczas konferencji przeglądowych wobec wysuwanych pod ich adresem licznych zarzutów.

Na paryskim szczycie KBWE w listopadzie 1990 r. powołano Biuro Wolnych Wyborów (BWW) w Warszawie. Na posiedzeniu Rady KBWE w Pradze, w styczniu 1992 r., BWW zostało przekształcone w Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka.

Ochronie praw człowieka służy także utworzony w lipcu 1992 r. urząd Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych (HCNM) KBWE. Biuro HCNM znajduje się w Hadze.

Ameryka

Organizacja Państw Amerykańskich (OPA) w 1948 r. w specjalnej deklaracji podkreślono duże znaczenie przestrzegania praw człowieka. Nie miała ona jednak charakteru prawnego. Dopiero na konferencji OPA 22 listopada 1969 r. w San Jose przyjęto wiążącą Amerykańską Konwencję Praw Człowieka. Weszła w życie dopiero w 1978 r. po ratyfikacji przez 24 państwa Ameryki Środkowej i Południowej. Na wzór europejski utworzono także dwa organy kontrolne:

- Międzyamerykańską Komisję Praw Człowieka (1959 r.),

- Międzyamerykański Trybunał Praw Człowieka (1979 r.).

Ochrona praw człowieka w krajach Ameryki Środkowej i Południowej ma w wielu wypadkach fasadowy i formalny charakter.

W Afryce inicjatorem stosownej konwencji - Afrykańskiej Karty Praw Ludów i Narodów Afryki była Organizacja Jedności Afrykańskiej (OJA). Konwencja została uchwalona 27 czerwca 1981 r. i weszła w życie 21 października 1986 r. po ratyfikacji przez 26 państw. Do końca 1993 r. ratyfikowało ją 44 państw afrykańskich. Konwencja zobowiązuje sygnatariuszy do respektowania podstawowych praw ludzkich oraz odrębności etniczno-kulturalnej poszczególnych ludów afrykańskich. Artykuł 30 przewidywał utworzenie Komisji dla Praw Człowieka i Praw Narodów, która powstała w Addis Abebie w 1987 r. Efekty jej działalności są bardzo małe.

Bardzo niekorzystnie kształtuje się ochrona praw człowieka w krajach arabskich i islamskich, które przestrzegają ściśle nakazów islamu jako zasadniczego wyznacznika ustawodawstwa oraz wymiaru sprawiedliwości. Ogranicza to prawa człowieka, w tym głównie kobiet. W 1968 r. Liga Państw Arabskich utworzyła Stałą Arabską Komisję Praw Człowieka, która postawiła sobie za cel ujednolicenie podstawowego katalogu praw człowieka. W dobie fundamentalizmu islamskiego ujawnia się wyraźnie tendencja do dystansowania się od uniwersalnych praw człowieka na korzyść powrotu do tradycji islamu.

Organizacje pozarządowe posiadają bardzo zróżnicowane struktury organizacyjne oraz pełnią liczne funkcje w zależności od potrzeb branżowych, lokalnych, regionalnych i innych. W 1953 r. liczba organizacji pozarządowych wynosiła 33, w 1993 r. - 168. Od końca lat 70. obejmują one niemal wszystkie dziedziny życia społeczno-politycznego, gdzie naruszane były prawa człowieka. Najbardziej masową organizacją jest założona w 1961 r. Amnesty International, która pod koniec lat 90. zrzeszała ok. 1,1 mln członków w 162 krajach. Zajmuje się on głównie sprawami związanymi z łamaniem praw politycznych, sytuacją więźniów politycznych, położeniem mniejszości narodowych, itp.

Funkcje organizacji pozarządowych i grup ochrony praw człowieka:

1. bieżący monitoring łamania praw człowieka w poszczególnych krajach,

2. ocena przestrzegania standardów zobowiązań prawno-międzynarodowych,

3. czuwanie nad przestrzeganiem norm prawnych w poszczególnych państwach,

4. opieka nad skazanymi lub prześladowanymi jednostki, rodzinami, opieka w miejscu zamieszkania, itp.

Organizacje pozarządowe niekiedy działają poprzez nagłaśnianie spraw w mediach, przygotowują szczegółowe raporty dla ONZ oraz uczestniczą także w przygotowaniu ocen i uchwał, składając szereg konkretnych postulatów i propozycji rozwiązania konkretnych spraw.

Źródła naruszania praw człowieka znajdują się w różnych obszarach życia gospodarczego, społecznego i politycznego tak w aspekcie wewnętrznym, a więc w działalności poszczególnych państw, jak też międzynarodowym. Bez przezwyciężenia dysproporcji rozwojowych Północ-Południe, jak również asymetrii regionalnych, w tym także w Europie, nie zostaną usunięte obiektywne przyczyny łamania praw człowieka. Przyczyny subiektywne wynikają głównie z przesłanek politycznych i społecznych, a związanych z utrzymywaniem się tendencji nacjonalistycznych, szowinistycznych oraz populistycznych wśród elit oraz szerokich rzesz społeczeństwa. Prowadzi to z reguły do napięć, konfliktów oraz ograniczenia praw mniejszości i całych grup społecznych.

Problemem ochrony praw człowieka jest stosowanie określonych sankcji przeciwko państwom i grupom osób, które w sposób jednoznaczny łamią prawa człowieka.

ONZ nie dysponuje wystarczającymi środkami, aby efektywnie przyczynić się do rozwiązania konkretnych kryzysów i konfliktów międzynarodowych.

Problemem jest doprowadzenie do skutecznego systemu karania zbrodni wojennych, w tym także wobec ludności cywilnej, aby miały one odstraszającą funkcję dla wszystkich polityków dyktatorów naruszających prawa człowieka. Ważnymi wydarzeniami w zakresie ochrony praw człowieka były następujące inicjatywy:

- powołanie w 1994 r. trybunałów międzynarodowych do ścigania zbrodni w byłej Jugosławii oraz Ruandzie,

- uzgodnienie w 1998 r. na międzynarodowej konferencji dyplomatycznej ONZ powołania stałego Międzynarodowego Sądu Karnego (ICC).

Ze względu na skomplikowane procedury oraz brak wystarczających dowodów nie można liczyć na masowe ściganie oraz karanie zbrodniarzy wojennych.

Regionalizm

Ernst Haas uznał procesy integracyjne za „wysiłki podejmowane bez udziału przymusu”. Integracja to „pokojowe tworzenie nowego rodzaju zbiorowości o bardzo wysokim poziomie organizacji”.

Peter Drucker uznając, iż wymagania „gospodarki wiedzy” „czynią regionalizm zarówno nieuniknionym, jak nieodwracalnym”.

Aaron L. Friedberg - „dominująca tendencja w polityce światowej dziś jest ku regionalizacji raczej niż ku globalizacji, ku fragmentaryzacji niż ku unifikacji”.

Dotyczy to głównie sfery gospodarczej i polityczno-militarnej.

Region, według Josepha S. Nye, jednego z prekursorów tej dziedziny, to „ograniczona liczba państw, połączonych geograficzną bliskością i pewnym stopniem wzajemnej współzależności”.

Regionalizm to nie tylko geograficzna bliskość i ekonomiczna współzależność. Składają się też nań: historyczne doświadczenia, podział bogactwa i władzy wewnątrz i na zewnątrz grupy, kulturowe, społeczne i etniczne tradycje, ideologiczne i polityczne preferencje.

Kolejność przechodzenia ku coraz wyższym i bardziej złożonym formom współpracy regionalnej, wg. Haliżaka:

1. pojawienie się świadomości regionalnej,

2. ujawnienie się wspólnoty potrzeb i interesów społeczeństw zamieszkujących dany region,

3. powstanie regionalnej wspólnoty potrzeb i interesów prowadzi do wzrostu interakcji między państwami i społeczeństwami regionu,

4. integracja państw regionu.

Oran R. Young równocześnie z Nye'em opowiedział się za modelem, w którym nacisk położony jest na „rosnące wzajemne przenikanie się, z jednej strony globalnych bądź ogólnosystemowych osi polityki międzynarodowej, z drugiej zaś, kilku, nowo wyłaniających się, lecz szeroko rozrzuconych, regionalnych obszarów bądź podsystemów”.

Według Cantoriego i Spiegela regionalny podsystem składa się z „państwa bądź dwu lub więcej państw, blisko leżących i wzajemnie na siebie oddziaływujących, które mają jakieś wspólne etniczne, językowe, kulturowe, społeczne i historyczne więzy i których poczucie tożsamości jest niekiedy zwiększane przez działania i postawy państw zewnętrznych wobec [pod]systemu”.

Wyodrębnić można cztery „wzorcowe zmienne”:

- charakter i poziom spójności,

- charakter komunikacji wewnątrz regionu,

- struktura stosunków w regionie.

Zdaniem Williama R. Thompsona podsystemom wymienia się następujące ich atrybuty: wzajemna bliskość; wzorce stosunków lub wzajemnych oddziaływań, cechujące się regularnością; silne wzajemne powiązania; wewnętrzne i zewnętrzne uznanie jako odrębnych jednostek władzy; pewnie stopień dzielonych wspólnie więzów językowych, kulturowych, historycznych, społecznych bądź etnicznych; dość wysoki poziom inteligencji, niekiedy wraz z instytucjonalnymi stosunkami; odrębne siły zbrojne; forma regionalnej równowagi; wspólny poziom rozwoju.

Podsystemy składają się ze wzajemnych oddziaływań między elitami narodowymi raczej niż bytami fizycznymi politycznych jednostek.

Thompson uznaje, iż „konieczne i dostateczne warunki dla regionalnego podsystemu obejmują: regularność i intensywność wzajemnych oddziaływań tak, by zmiana w jednej części oddziaływała na pozostałe części; ogólną bliskość aktorów; wewnętrzne i zewnętrzne uznanie podsystemu jako wyodrębnionego; obecność co najmniej dwu, a najprawdopodobniej więcej, aktorów w podsystemie.

Hurrell wyodrębnia aż pięć rodzajów regionalizmów:

1. regionalizm: proces obejmujący wzrost nieformalnych powiązań i transakcji, będący wynikiem głównie działalności gospodarczej,

2. regionalna świadomość i tożsamość,

3. regionalna współpraca międzypaństwowa,

4. regionalna integracja gospodarcza,

5. regionalna spójność, poprzez którą „połączenie czterech wcześniejszych procesów może doprowadzić do wyłonienia się spójnego i skonsolidowanego bytu regionalnego”.

Integracja to „tworzenie i utrzymywanie intensywnych i zróżnicowanych wzorców wzajemnego oddziaływania na siebie między wcześniej autonomicznymi bytami. Wzorce te mogą być częściowo ekonomiczne, częściowo społeczne, częściowo polityczne.

Dostrzeżenie przez Butler dwu, ściśle splatających się stron, formalnej - świadomych politycznych decyzji i nieformalnej - ekonomicznych, społecznych i kulturowych strumieni.

Integracja jako formalny, świadomy proces, mający za cel pogłębianie wzajemnych powiązań i wymiany między grupą krajów, może przybierać różne formy:

1. ekonomiczna integracja - unie celne, porozumienia o wolnym handlu, wspólne rynki,

2. polityczna integracja - tworzenie instytucjonalnych mechanizmów i procedur podejmowania decyzji,

Schemat faz integracji ekonomicznej:

- strefa wolnego handlu,

- unia celna,

- jednolity rynek towarowy,

- wspólny rynek,

- unia walutowa,

- unia ekonomiczna.

Porozumienia gospodarcze:

1. Traktaty Rzymskie 1958 r.,

2. Konwencja Sztokholmska EFTA 1960 r.,

3. CEFTA 1993 r.,

4. NAFTA 1994 r.,

5. CACM 1961 r.,

6. CARICOM 1973 r.,

7. Traktat Montevideo tworzący Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykańskiej 1980 r.,

8. Traktat z Asuncion tworzący MERCOSUR 1991 r.

9. Porozumienie z Cartageny tworzące Grupę Andyjską 1969 r.,

10. Trójstronne Porozumienie Egiptu, Indii i Jugosławii 1968 r.,

11. Rada Porozumienia o Współpracy w Zatoce Perskiej 1984 r.,

12. Wspólny Rynek Wschodniej i Południowej Afryki (COMESA) 1994 r.,

13. Taryfy Preferencyjne między członkami Organizacji Współprac Ekonomicznej (Iran, Pakistan, Turcja) - ECO 1992 r.,

14. Południowoazjatyckie Porozumienie o Preferencyjnym Handlu SAPTA 1995 r.,

15. Porozumienie z Bangkoku (Bangladesz, Indie, Laos, Filipiny, Korea Płd., Sri Lanka i Tajlandia) 1976 r.,

16. Porozumienia o Preferencyjnym Handlu ASEAN 1977 r.,

17. Porozumienie Południowego Pacyfiku o Regionalnym Handlu i Współpracy Ekonomicznej (SPARTECA) 1981 r.

Unia Europejska - JAE (1987 r.) będąc poważną modyfikacją traktatów rzymskich, tworzył jednolity rynek do końca 1992 r. Traktaty z Maastricht listopad 1993 r. i Amsterdamu maj 1999 r. przyniosły Unię Ekonomiczną i Walutową.

Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu - EFTA 1960 r. Austria, Dania, Norwegia, Portugalia, Szwajcaria, Szwecja i Wielka Brytania, Islandia (od 1970 r.), Finlandia (od 1986 r., stowarzyszona od 1961 r.) i Lichtenstein (od 1991 r.).

Po licznych komplikacjach, zwłaszcza ze strony Szwajcarii, stworzyły wspólnie z krajami Wspólnoty Europejskiej, Europejski Obszar Gospodarczy w 1994 r.

Północnoamerykański Układ o Wolnym Handlu NAFTA - porozumienie między Kanadą, Meksykiem a USA działa od 1994 r. Głównym organem jest Komisja Wolnego Handlu.

Karaibska Wspólnota i Wspólny Rynek (CARICOM) utworzona w 1973 r. Zadania: integracja regionalna, koordynacja polityki zagranicznej, współpraca gospodarcza. Członkowie: Antigua i Barbuda, Bahamy, Barbados, Belize, Brytyjskie Wyspy Dziewicze (stowarzyszone od 1991 r.), Dominika, Grenada, Gujana, Haiti (wstępnie 1997 r.), Jamajka, Montserrat, St. Christopher i Nevis, St. Lucia, St. Vincent i Grenadyny, Trynidad Tobago, Wyspy Turks i Caicos (stowarzyszone od 1991 r.).

Struktura: Konferencja Szefów Rządów i Biuro, Rada Ministrów Wspólnoty, Rady Ministerialne, Sekretariat.

Środkowoamerykański Wspólny Rynek (MCCA lub CACM) na podstawie Traktatu Ogólnego o Środkowoamerykańskiej Integracji podpisanego przez Gwatemalę, Honduras, Nikaraguę i Salwador w 1960 r., przez Kostarykę w 1962 r. Gwatemala , Honduras i Nikaragua podpisały porozumienie o nowej Środkowoamerykańskiej Strefie Wolnego Handlu w 1993 r. przewidujące stopniowe zmniejszanie taryf celnych w handlu wewnątrzregionalnym.

Andyjska Wspólnota utworzona w 1969 r. na mocy Porozumienia z Cartageny. Utworzyły ją Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia i Peru. W 1973 r. przyłączyła się Wenezuela; w 1977 r. wycofały się Chile; w 1997 r. zamiar wycofania się zgłosiło Peru.

Stopniowe tworzenie strefy wolnego handlu i unii celnej, rozwijanie przemysłu z pomocą specjalizacji gałęziowej.

Stowarzyszenie Integracji Latynoamerykańskiej (ALADI) powstało na mocy traktatu z Montevideo 1980 r. Ekonomiczna współpraca 11 krajów Ameryki Łacińskiej: Argentyny, Boliwii, Brazylii, Chile, Ekwadoru, Kolumbii, Meksyku, Paragwaju, Peru, Urugwaju i Wenezueli. Zastąpiło Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu utworzone w 1960 r.

Wspólny Rynek Południa MERCOSUR utworzony na odstawie Traktatu z Asuncion 1991 r. Celami są: integracja ekonomiczna, swoboda przepływu dóbr i usług, wspólne cła zewnętrzne, wspólna polityka handlowa, koordynacja polityki makroekonomicznej i sektorowej.

ASEAN 1967 r. zastąpił Stowarzyszenie Azji Południowo Wschodniej utworzone przez Malezję, Filipiny i Tajlandię w 1961 r. Tworzą je Brunei (od 1984 r.), Indonezja, Malezja, Filipiny, Singapur, Tajlandia, Wietnam (od 1995 r.), Kambodża (od 1999 r.), Laos (od 1997 r.), Myanmar (od 1997 r.). Cele ASEAN: wspieranie wzrostu gospodarczego regionu, politycznej stabilności, społecznego postępu i rozwoju kultury.

Współpraca Ekonomiczna Azji i Pacyfiku APEC zapoczątkowana w Canberze w 1989 r. Celami jest stworzenie wspólnoty poprzez wzrost gospodarczy i sprawiedliwy rozwój, dzięki handlowi i ekonomicznej współpracy. Członkowie: Australia, Brunei, Chile, ChRL, Filipiny, Hongkong, Indonezja, Japonia, Kanada, Kora Płd., Malezja, Meksyk, Nowa Zelandia, Papua Nowa Gwinea, Peru (od 1998 r.), Rosja (od 1998 r.), Singapur, Stany Zjednoczone, Tajlandia, Tajwan i Wietnam (od 1998 r.).

Mocno tradycyjny podział wyodrębnia funkcjonalizm, neofunkcjonalizm i federalizm. Przedstawicielem pierwszego nurtu jest David Mitrany. Jego zdaniem podejście funkcjonalne „usiłuje, poprzez powiązanie władzy ze specyficzną działalnością, rozerwać tradycyjne powiązanie pomiędzy władzą a określonym terytorium”. W jego koncepcji nie ma miejsca dla integracji regionalnej. Swe nadzieje wiązał ze złożonością problemów, o zasadniczo technicznym charakterze, wymagających rozwiązań wykraczających poza możliwości państw narodowych. Poprzez „rozgałęzianie się” rozwój współpracy w jednej wyspecjalizowanej dziedzinie miał sprzyjać współpracy w innych.

Federalizm nawiązuje do doświadczeń ligi miast greckich w starożytności, Ligi Hanzeatyckiej, choć najczęściej odwołuje się do dorobku Stanów Zjednoczonych i Szwajcarii.

Punktem wyjścia jest istnienie konfliktu w społeczeństwie niejednorodnym. Charakterystyczny jest podział władzy, ustanawiający granice władzy rządu, zapewniający jedność przy zachowaniu różnorodności. Przywiązuje rozstrzygające znaczenie dla problemu władzy.

Jeden z przedstawicieli federalizmu, Carl J. Friedrich „…rozwojowy (historyczny) wymiar stosunków federacyjnych stał się głównym przedmiotem uwagi”.

Nurt neofunkcjonalistyczny łączy elementy obu. Głownym przedstawicielem jest Ernst B. Haas.

Gdy pewne sektory działalności zostają scalone dzięki poddaniu wspólnej kontroli, to mogą być uruchomione procesy, w które zostaną wplątane zorganizowane grupy interesu i partie polityczne. Sektor taki musi być ważny i zdolny do wywołania sporów wywołując poczucie poważnego zagrożenia. W przypadku odpowiednio dobranych sektorów, możliwa stanie się swoista reakcja łańcuchowa, wymuszająca rozszerzenie współpracy na dalsze sektory.

Odpowiednikiem „rozgałęziania się” stała się koncepcja :przelewania się”.

Reakcję łańcuchową przedstawia Lindberg: „dana akcja, służąca danemu celowi, stwarza sytuację, w której pierwotny cel może być osiągnięty jedynie dzięki pojęciu dalszych akcji, które z kolei stwarzają nową sytuację i potrzebę dla dalszej akcji, i tak dalej”.

Kluczowe role miały do odegrania grupy nacisku i partie polityczne, one były „nośnikami wartości i ideologii”.

Ernst Haas zastanawiając się, wspólnie z Philippe Schmitterem, nad zmiennymi oddziaływującymi w czasie między aktem unii ekonomicznej i możliwym produktem ostatecznym, określanym jako unia polityczna, dzieli je na trzy grupy. Pierwsza to „zmienne tła” - obejmuje wielkość jednostek, znajdujących się w procesie integracyjnym, zakres społecznego pluralizmu w ich łonie, komplementarność elit, wielość transakcji zachodzących między nimi. Druga, to zmienne w momencie unii ekonomicznej, uprawnienia przekazane instytucjom unii i zakres podzielanych celów przez poszczególne rządy. Trzecia obejmuje styl podejmowania decyzji wielość transakcji po integracji ekonomicznej, wreszcie zdolność rządów do działań przystosowawczych w sytuacjach kryzysowych.

Zdaniem Fawcett i Hurrella współcześnie głównymi cechami regionalizmu są:

1. liczba, zasięg i różnorodność regionalistycznych projektów,

2. powyższe wymaga widzenia ich w globalnej perspektywie - ogólne siły międzynarodowe obok wewnątrzregionalnej dynamiki,

3. dawne linie podziału w modelach regionalistycznej organizacji między światem rozwiniętym a rozwijającym się ulegają zacieraniu,

4. coraz trudniej rozdzielić regionalizm polityczny od ekonomicznego; cechą nowego regionalizmu jest jego wielowymiarowy charakter,

5. proliferacja regionalistycznych rozwiązań wywołuje złożone i trudne kwestie dotyczące charakteru i utrzymania ładu międzynarodowego.

Tendencje i zakres działań i zabiegów integracyjnych można uszeregować następująco:

1. teorie naukowe integracji,

2. społeczno-polityczne ruchy oraz koncepcje paneuropejskie,

3. działania integracyjne poszczególnych państw zachodnich po 1945 r.,

4. rozwój różnych form współpracy oraz instytucji i organizacji integracyjnych w Europie Zachodniej od początku lat 50.

Przezwyciężenie konfliktu Wschód-Zachód, zjednoczenie Niemiec 3 października 1991 r. oraz rozpad ZSRR pod koniec 1991 r. wpłynęły na rozwój integracji europejskiej. Podczas posiedzenia Rady Europejskiej w Maastricht 9-11 grudnia 1991 r. uzgodniono tekst Traktatu o Unii Europejskiej, który formalnie został podpisany 7 lutego 1992 r. TUE wprowadzał trzy filary pod jednym dachem UE:

1. współpraca gospodarcza i społeczna czyli dziedziny wchodzące w zakres trzech funkcjonujących wspólnot (dawnej EWG, EWWiS i EURATOM),

2. Wspólna Polityka Zagraniczna i Bezpieczeństwa (WPZIB),

3. Wymiar Sprawiedliwości i Sprawy Wewnętrzne.

Cele i zasady działania UE:

- popieranie równomiernego i stałego postępu gospodarczego,

- potwierdzenie jej tożsamości na arenie międzynarodowej, sformułowanie wspólnej polityki obronnej,

- ochrona praw i interesów obywateli państw członkowskich,

- zacieśnianie współpracy na polu wymiaru sprawiedliwości i spraw wewnętrznych,

- utrzymanie i rozwijanie dorobku prawnego Unii,

- przestrzeganie zasad subsydiarności.

UE nie osiada ponadnarodowego charakteru.

Zakres poszczególnych filarów UE:

• I filar: Wspólnoty Europejskie - Wspólny Rynek, EMU, wspólne polityki (rolna, handlowa i transportowa), polityki solidarnościowe (regionalna i socjalna), oświata, kultura, sieci transeuropejskie, ochrona konsumenta, ochrona zdrowia, środowisko naturalne.

• II filar: WPZIB - ochrona wspólnych wartości, podstawowych interesów i niepodległości, utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa we współpracy z UZE, działanie na rzecz przestrzegania praw człowieka.

• III filar: Współpraca w Wymiarze Sprawiedliwości oraz Spraw Wewnętrznych - walka przeciwko zorganizowanej przestępczości i narkotykom, współpraca w sprawach cywilnych i karnych.

Traktat z Maastricht wszedł w życie 1 listopada 1993 r.

Istotne znaczenie miało uzgodnienie kryteriów zakwalifikowania poszczególnych członków do EMU.

• Przyrost rocznego zadłużenia nie może wynosić powyżej 3% PKB,

• Ogólne zadłużenie nie może być powyżej 60% PNB.

• Stopa inflacji nie może wynosić więcej niż 1,5% przeciętnej stopy inflacji trzech państw wykazujących się najniższą inflacją.

• Nominalna długa stopa procentowa nie może przekraczać więcej niż 2% przeciętnej trzech krajów o najniższych stopach inflacji.

• Dane państwo nie może spowodować przez co najmniej 2 lata żadnych ostrych napięć w mechanizmie kursów walutowych ESW.

Do EMU nie zakwalifikowała się Grecja, a nie przystąpiły do niej Wielka Brytania, Szwecja i Dania. Od 1 stycznia 1999 r. euro stało się głównie jednostką rozliczeniową w operacjach bankowych. Jego normalny obieg rozpoczął się od początku 2002 r.

Sprawa poszerzenia UE o kraje Europy Środkowo-Wschodniej wymagała reform instytucjonalno-strukturalnych. Konferencja Międzyrządowa na temat reformy UE odbyła się od marca 1996 r. do połowy 1997 r.. W centrum uwagi znalazły się kwestie:

1. w zakresie reformy instytucji i procesów decyzyjnych UE (ograniczenie procedur decyzyjnych, zwiększenie ilości decyzji większością głosów w Radzie Ministrów, przekazanie większych uprawnień PE, ograniczenie liczby komisarzy w KE, ustanowienie nowego rozkładu głosów w Radzie Unii),

2. udoskonalenie mechanizmu konsultacji i podejmowania decyzji w ramach II filaru,

3. usprawnienie współdziałania na polu polityki masowego bezrobocia,

4. przybliżenie działalności UE przeciętnemu obywatelowi („Unia bliżej obywatela”).

Wyniki obrad Konferencji Międzyrządowej zatwierdzone zostały w końcowej rundzie negocjacji przez Radę Europejską w Amsterdamie 18 lipca 1997 r. Traktat z Amsterdamu odnośnie do zmiany Traktatu o Unii Europejskiej, układów o utworzeniu Wspólnot Europejskich oraz niektórych związanych z tym aktów prawnych został podpisany 2 października 1997 r. i poddany procedurze ratyfikacyjnej, wchodząc w życie po jej zakończeniu - 1 maja 1999 r.

Stan i perspektywy rozwoju UE:

• reforma organów i instytucji oraz procesów decyzyjnych,

• zmiany i modyfikacje funkcjonowania poszczególnych filarów i budżetu UE,

• poszerzenie UE na Wschód oraz stosunki zewnętrzne.

Pojęcie Wspólnoty Atlantyckiej bardzo ściśle wiąże się z NATO. Idei powstania Paktu Północnoatlantyckiego można poszukiwać już w czasie II wojny światowej. Nazwę wprowadził jako pierwszy Walter Lippmann.

Ideę Wspólnoty Atlantyckiej sprowadzić można do ukształtowanej w nowożytności wielonarodowej zbiorowości obejmującej społeczności zamieszkujące Europę i Amerykę Północną wokół północnego Atlantyku.

Intensyfikacja powiązań spowodowała przekształcenie się północnego Atlantyku w „morze śródziemne” Zachodu.

Myśl o utworzeniu sojuszu pojawiła się w konkretnej sytuacji międzynarodowej, wynikającej z szybkiego narastania od 1947 r. „zimnej wojny”.

Senator Artur Vandenberg zaproponował na początku czerwca 1948 r. rezolucję zachęcającą do „stopniowego rozwijania regionalnych i innych zbiorowych porozumień” dla obrony i obiecującą „stowarzyszenie Stanów Zjednoczonych” z takimi organizacjami. 11 czerwca rezolucja została przyjęta przytłaczającą większością głosów. Rezolucja ta przyczyniła się do podpisania 4 kwietnia 1949 r. traktatu waszyngtońskiego.

Tekst traktatu rozpoczyna się deklaracją wartości. Wspólne wysiłki mają służyć zbiorowej obronie oraz zachowaniu pokoju i bezpieczeństwa.

Najwyższym organem kierowniczym jest Rada NATO (Rada Ministerialna). Tworzą ją przedstawiciele wszystkich państw członkowskich. Sesje odbywają się 2 razy w roku, zwykle na szczeblu ministrów spraw zagranicznych, obrony i finansów. Sporadycznie na szczeblu szefów państw i rządów (w sytuacjach wymagających ważnych decyzji polityczno-wojskowych). Posiedzeniom roboczym przewodniczy Sekretarz Generalny NATO.

Innymi elementami struktury organizacyjnych są: Stała Rada NATO (tworzą ją stali przedstawiciele państw członkowskich w randze ambasadorów), Komitet Planowania Obrony (obraduje na szczeblu ministró obrony, z reguły bezpośrednio przed sesjami Rady NATO), Grupa Planowania Nuklearnego (2 sesje rocznie na szczeblu ministrów obrony). Od 1992 coraz częstsza jest praktyka łącznych obrad tych dwóch organów. Organy cywilne NATO tworzą liczne komitety i grupy robocze, powoływane przez Radę NATO lub Komitet Planowania Obrony. Stałych komitetów jest obecnie ponad 20. Do ich zadań należą m.in.: sprawy polityczne, ekonomiczne, informacja, budżet wojskowy i cywilny, badania naukowe. Naczelnym organem wojskowym jest Komitet Wojskowy, podlegający bezpośrednio Radzie i Komitetowi Planowania Obrony. W  jego skład wchodzą szefowie sztabów generalnych państw członkowskich. Kieruje pracą dowództw regionalnych i innych organów wojskowych. Międzynarodowy Sztab Wojsk. jest organem wykonawczym Komitetu Wojskowego. Obszar strategiczny NATO jest podzielony na 2 naczelne dowództwa: Naczelne Dowództwo Sojuszniczych Sił Zbrojnych w Europie i Naczelne Dowództwo Połączonych Sił Zbrojnych na Atlantyku (SACLANT).

Od początku jednym z głównych problemów stała się sprawa udziału w Pakcie RFN (problem powojennej remilitaryzacji). Jesienią 1954 r. wynegocjowano kompromis w postaci przekształcenia traktatu brukselskiego i utworzenia UZE (wraz z RFN i Włochami). Ostatecznie RFN stała się członkiem NATO 5 maja 1955 r.

W grudniu 1967 r. przyjęto w USA doktrynę Hamerla kładącą nacisk równolegle na utrzymanie potencjału wojskowego i poszukiwanie możliwości łagodzenia napięć w stosunkach Wschód-Zachód

W grudniu 1987 r. zawarto w Waszyngtonie Traktat o Siłach Nuklearnych Średniego Zasięgu (INF). Zapoczątkowała te wydarzenia tzw. „podwójna decyzja” w grudniu 1979 r. przewidująca zarówno modernizację potencjału nuklearnego jak i konkretne propozycje kontroli zbrojeń.

Po powrocie do władzy de Gaulle'a pojawiły się między Francją a USA różnice zdań odnośnie strategii ogólnej Sojuszu jak i problemów politycznych. Nowa koncepcja strategiczna NATO zostanie przyjęta dopiero w grudniu 1967 r., w ślad za zastąpieniem przez USA koncepcji „zmasowanego odwetu” doktryną „elastycznego reagowania”. De Gaulle chciał zachować zarówno prawo do samodzielnego podejmowania decyzji oraz uzyskania i utrzymania własnej „siły uderzeniowej”. Jesienią 1967 r. doszło do przeniesienia Kwatery Głównej N ATO do Brukseli, co spowodowało, że odtąd obie główne instytucje będą miały siedzibę w Belgii (SHAPE uroczyście zainaugurowano w marcu 1967 r.).

Potencjał wojskowy Paktu Północnoatlantyckiego i Układu Warszawskiego ukształtował się względnie równo na bardzo wysokim poziomie.

Wydarzeniem zapoczątkowującym transformację Sojuszu było spotkanie na szczycie w lipcu 1990 r. w Londynie, poprzedzone posiedzeniem ministrów spraw zagranicznych w Turnberry. W Deklaracji Londyńskiej zapowiedziano przekształcenie Sojuszu, by był on zgodny z nowym międzynarodowym środowiskiem bezpieczeństwa oraz by położyć kres konfrontacji między Wschodem a Zachodem. Zapowiadano zastąpienie koncepcji wysuniętej obrony koncepcją zmniejszonej wysuniętej obecności i modyfikację doktryny „elastycznego reagowania”, ku mniejszemu opieraniu się na broni jądrowej. Przesłanką nadal pozostawało uznanie istnienia dwu stron, między którymi stosunki miały ulec zasadniczym zmianom.

Szczyt w listopadzie 1991 r. w Rzymie przyniósł nową koncepcję strategiczną. Zwracano uwagę na ujemne skutki niestabilności, jaka może wynikać z poważnych ekonomicznych, społecznych i politycznych trudności, włącznie z etnicznymi sporami i konfliktami terytorialnymi, w Europie Środkowej i Wschodniej.

Podkreślano wzrost znaczenia środków politycznych, zwracano mocno uwagę, iż na bezpieczeństwo i stabilność składają się także polityczne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne, oprócz militarnego, elementy.

Strategia miała obejmować:

1. dialog ze „Związkiem Radzieckim i innymi krajami Europy Środkowej i Wschodniej”,

2. współpracę ze wszystkimi państwami europejskimi w oparciu o zasady zawarte w Karcie Paryskiej (szczyt KBWE w Paryżu XI 1990 r.),

3. zbiorowe bezpieczeństwo,

4. zarządzanie kryzysami i zapobieganie konfliktom.

Kontynuowany będzie w dalszych latach proces zmieniania postawy militarnej polegający na przechodzeniu od koncepcji wysuniętej obrony ku zmniejszonej wysuniętej obecności. Siły konwencjonalne sojuszu miały stać się bardziej mobilne i zdolne do reagowania w dużo bardziej różnorodnej niż dotąd wielości, nagłych i trudnych do przewidzenia, przypadków.

Wyzwaniom nowego rodzaju w Europie nie może sprostać wyłącznie jedna instytucja, lecz należy polegać na systemie wzajemnie wzmacniających się i powiązanych ze sobą instytucji.

20 grudnia 1991 r. powołano Północnoatlantycką Radę Współpracy (NACC). Przekształcono ją po spotkaniu w Sintrze w maju 1997 r. w Radę Partnerstwa Euroatlantyckiego (EAPC). Liczy ona 44 członków.

Na szczycie NATO w Brukseli w styczniu 1994 r. ogłoszono program Partnerstwo dla Pokoju. Pozostawiając PdP w ramach NACC zachęcano do udziału w nim państwa nie biorące w niej udziału. PdP stało się przygotowaniem, co najmniej niektórych państw, do stania się nowymi członkami NATO.

Nastąpiła zgoda by „dostosować dalej struktury polityczne i militarne Sojuszu, tak, by odzwierciedlały one pełny wachlarz jego ról oraz rozwój wyłaniającej się Europejskiej Tożsamości Bezpieczeństwa i Obrony, i wsparły koncepcję Wielonarodowych Sił do Zadań Specjalnych (CJTF)”.

CJTF pomyślane są jako tymczasowa siła ad hoc do wykonania określonej misji, specjalnego zadania, z udziałem różnych rodzajów wojsk, należących do Sojuszu lub spoza.

Na szczycie w Madrycie w lipcu 1997 r. zaproszono do Sojuszu Polskę Republikę Czeską i Węgry.

Na szczycie w Waszyngtonie w kwietniu 1999 r. (50. rocznica powstania Paktu) przyjęto nową Koncepcję Strategiczną. Padło wówczas stwierdzenie, iż „uznajemy główną odpowiedzialność RB ONZ za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”, lecz z drugiej strony Sojusz zastrzega sobie prawo, by rozpatrywać w przyszłości każdy przypadek z osobna.

Obok Sojuszu Północnoatlantyckiego najbardziej wymiernymi elementami więzi materialnych, łączących kraje po obu stronach północnego Atlantyku, były dynamicznie rozwijająca się wymiana handlowa oraz ekspansja kapitału, najpierw amerykańskiego w Europie, a z czasem i europejskiego w USA. Tworzyły one mocny splot w polityce i gospodarce światowej.

Na miejscu świata dwubiegunowego nie pojawił się jeszcze nowy ład. Póki co nie pojawił się nowy, dostatecznie silny, paradygmat, w oparciu o który kształtowano by politykę.

Ekonomiczne więzy transatlantyckie są bardzo złożone. Stany Zjednoczone i kraje Unii Europejskiej są dla siebie wzajemnie głównymi partnerami handlowymi. Wymiany dóbr na transatlantyckich partnerów przypada po 19% globalnych obrotów. Na Europę przypadało 31% eksportu usług Stanów Zjednoczonych, zaś w odwrotnym kierunku udział taki zbliża się do 39%.

Wśród 10 Wielkich Wyłaniających się Rynków (BEM) jedynymi krajami europejskimi są Polska i Turcja.

Partnerami handlowymi Stanów Zjednoczonych o wzrastającym znaczeniu są dwa kraje NAFTA, Meksyk i Kanada.

Więzy kapitałowe łączą głównie kraje po obu stronach północnego Atlantyku. Do kapitału pochodzącego z krajów UE należy dwie trzecie inwestycji bezpośrednich w USA. W Europie umiejscowione jest 45% amerykańskich inwestycji bezpośrednich. Wielkim konkurentem w przyciąganiu kapitału amerykańskiego stały się Chiny.

Występuje różnica w ogólnym stanie gospodarki i jej perspektywach. Widoczne jest rozchodzenie się dróg rozwoju gospodarek po obu stronach północnego Atlantyku. Ciesząca się nadal dobrymi wynikami gospodarka amerykańska z jednej strony i z drugiej, zmagająca się od bardzo długiego czasu z rosnącymi trudnościami i z dramatycznymi wyzwaniami, bez większych efektów, gospodarka krajów zachodnioeuropejskich.

W USA zachodzą zmiany społeczno-gospodarcze, a przede wszystkim demograficzne. Migracje, jaki i ruch naturalny ludności szybko zmniejszają udział ludności mającej związki z Europą. Od połowy lat 60. napływają fale migracyjne głównie z Ameryki Łacińskiej i Azji.

Po obu stronach Atlantyku pojawiają się tendencje podobne do skupiania się coraz bardziej na problemach wewnętrznych.

W Europie występują zaostrzające się problemu społeczno-gospodarcze poszczególnych krajów, zwłaszcza bezrobocie.

W listopadzie 1990 r. doszło do podpisania Deklaracji Transatlantyckiej. Znajdują się w niej zobowiązania do wzajemnego informowania się i konsultowania w ważnych sprawach, będących przedmiotem wspólnego zainteresowania, zarówno politycznych, jak i ekonomicznych.

Spotkanie na szczycie tzw. Inicjatywy Transatlantyckiej w grudniu 1995 r. przyniosło wiele dokumentów, spośród których najważniejszymi są Nowy Transatlantycki Program i Wspólny UE i USA Plan Działania. Program składa się z czterech rozdziałów:

1. popieranie pokoju i stabilności demokracji i rozwoju w świecie,

2. stawianie czoła wyzwaniom globalnym,

3. wspieranie ekspansji handlu światowego i ściślejszych więzów ekonomicznych,

4. budowanie mostów poprzez Atlantyk.

28 stycznia 1997 r. Madeleine Albright - „globalne partnerstwo dla budowania pokoju, stabilności, demokracji i rozwoju na całym świecie” .

W części I Wspólnego Planu Działania UE i USA wymienione zostały:

• współdziałanie na rzecz stabilnej i zamożnej Europy,

• wspieranie bliskowschodniego procesu pokojowego,

• współodpowiedzialność za inne regiony świata,

• współpraca na rzecz rozwoju i pomoc humanitarna,

• prawa człowieka i demokracja,

• współdziałanie w organizacjach międzynarodowych,

• nieproliferacja, rozbrojenie międzynarodowe i problemy transferu broni.

Kraje Europy Środkowo-Wschodniej (EŚW) nie da się wyodrębnić na podstawie kryterium geograficznego. Znaczenie ma szereg innych kryteriów i czynników:

- tradycje historyczne,

- położenie geopolityczne,

- gospodarczo-społeczne,

- kulturowe,

- religijne,

Z punktu widzenia geograficznego obejmują one obszar między Łabą a Bugiem oraz Bałtykiem a Adriatykiem.

Christoph Royen proponował sprecyzowanie terminu Europa Środkowa, wyróżniając w nim następujące grupy państw o specyficznych cechach:

1. zachodnia Europa Środkowa (Polska, Czechy, Słowacja, Węgry oraz Słowenia),

2. Północna Europa Środkowa (Litwa, Łotwa, Estonia),

3. Południowa Europa Środkowa (Bułgaria, Rumunia, kraje byłej Jugosławii i Albania).

Wpływ na ukształtowanie się nowego położenia międzynarodowego krajów EŚ w latach 90. miały zjawiska i procesy:

1. pokojowa rewolucja („Jesień ludów”) w latach 1989/90, która doprowadziła do upadku w całym regionie tzw. realnego socjalizmu,

2. pokojowe zjednoczenie Niemiec w 1990 r., którego następstwem było przezwyciężenie hegemonii ZSRR nad EŚ i wytworzenie się nowej sytuacji geopolitycznej.

3. Ujawnienie się napięć i konfliktów, głównie na tle narodowym i etnicznym.

Transformacja systemowa wszystkich krajów EŚW zmierzała do zastąpienia zbankrutowanego oraz nieefektywnego modelu radzieckiego tzw. gospodarki planowej, gospodarką rynkową. W miejsce monopolu władzy partii komunistycznej wprowadzono zaś pluralizm polityczny, demokrację parlamentarną, zmierzając równocześnie do ukształtowania nowego społeczeństwa obywatelskiego. W praktyce wdrażanie reform okazało się bardzo skomplikowane.

Na podstawie oceny zaawansowania reform społeczno-gospodarczych, wzrostu gospodarczego, stanu konkurencyjności i innych mechanizmów gospodarki rynkowej, stabilności politycznej i poprawnych stosunków z sąsiadami kraje EŚW można podzielić na następujące grupy:

1. przodujące kraje reformatorskie (Czechy, Polska, Węgry, Słowenia i początkowo Słowacja),

2. Litwa, Łotwa i Estonia jako kraje małe i zaawansowane w reformach polityczno-gospodarczych,

3. kraje mniej zaawansowane - Bułgaria i Rumunia,

4. kraje postjugosłowiańskie, które na początku lat 90. były wstrząsane wieloma napięciami i konfliktami, których nie udało się do dziś całkowicie przezwyciężyć - Serbia i Czarnogóra, Chorwacja, Była Republika Jugosłowiańska Macedonia, Bośnia i Hercegowina oraz Albania.

Wzrost tendencji narodowo-populistycznych w łonie elit politycznych, zwłaszcza słowackich, był jedną z istotnych przyczyn rozpadu Czechosłowacji oraz powstania z dniem 1 stycznia 1993 r. dwóch państw - Czech i Słowacji.

W Bułgarii i Rumunii siły reformatorskie przejęły władzę od ekip postkomunistycznych dopiero po wyborach w 1996 r. i 1997 r. co miało poważny wpływ na opóźnienie reform wewnętrznych.

Najtrudniejsza sytuacja wytworzyła się na terenie Jugosławii. Doszło tam w latach 1990-1992 do wojny domowej, w wyniku której powstały państwa: Chorwacja i Słowenia (1991 r.), Federacyjna Republika Jugosławii (Serbia i Czarnogóra - 1992 r.), Bośnia i Hercegowina (1992 r.) oraz Była Republika Jugosłowiańska Macedonia (1993 r.).

Kraje EŚW poszukiwały nowych koncepcji w polityce zagranicznej. Ogólnie kierowano się następującymi zasadami:

• eksponowanie suwerenności, niezawisłości, integralności terytorialnej oraz interesu narodowego,

• dominacja orientacji prozachodniej i proeuropejskiej,

• deklarowanie gotowości do współpracy dobrosąsiedzkiej i regionalnej przez państwa trzech pierwszych grup,

• konieczność rozwiązania wymienionych wyżej napięć i konfliktów, zwłaszcza ze strony państw postjugosłowiańskich.

Trudności transformacji, poszukiwanie nowej roli międzynarodowej przez kraje EŚW doprowadziło do ożywienia licznych koncepcji i tendencji odnośnie do ożywienia współpracy regionalnej.

Źródła tych poczynań były zróżnicowane:

- odżywanie tradycji historycznych, przede wszystkim planów integracji EŚ w latach 1918-1945,

- zerwanie dotychczasowych powiązań gospodarczych między krajami EŚW po rozwiązaniu RWPG w 1991 r. oraz konieczność nowego ułożenia współpracy w tym zakresie,

- koncepcje i postulaty niektórych polityków zachodnich (np. Zbigniew Brzeziński) oraz przywódców czołowych krajów EŚW na początku lat 90. (J. Antall, V. Havel oraz L. Wałęsa).

Zabiegano o nowe zdefiniowanie tożsamości narodowej poszczególnych państw na tle ożywienia współpracy regionalnej, która z kolei miała ułatwić integrację ze strukturami euroatlantyckimi.

Trójkąt Wyszechradzki (później Grupa Wyszehradzka)

Pierwsze spotkanie konsultacyjne z udziałem prezydentów i premierów oraz ministrów spraw zagranicznych odbyło się 9 kwietnia 1990 r. w Bratysławie. Nie przyniosły one jednak wiążących ustaleń. Dopiero podczas drugiego spotkania prezydentów trzech państw 15 lutego 1991 r. w Wyszehradzie pod Budapesztem (gdzie w 1335 r. doszło do spotkania królów Węgier, Czech i Polski) podpisano wspólną deklarację:

• popieranie rozwiązania RWPG i UW,

• dążenie do uzgadniania polityki zagranicznej, w tym utrzymywanie poprawnych stosunków ZSRR i z Zachodem,

• konsultacje i zacieśnianie współpracy politycznej, gospodarczej, kontaktów społecznych, itp. powołując w tym celu łącznie 13 zespołów i komisji problemowych.

Na trzecim szczycie tzw. trójkąta wyszehradzkiego prezydenci Polski, Czechosłowacji i Węgier w Krakowie 5-6 października 1991 r. przyjęli kolejną deklarację, tzw. deklarację krakowską, której istotnymi elementami były m.in.:

• dążenie do współkształtowania nowego porządku w Europie,

• przyspieszenie integracji sygnatariuszy ze Wspólnotami Europejskimi,

• wypracowanie konkretnych form współpracy regionalnej i subregionalnej w EŚW.

W 1992 r. na czoło problemów współpracy krajów grupy wyszehradzkiej wysunęła się kwestia liberalizacji handlu. 17 kwietnia 1992 r. utworzono Komitet Współpracy Środkowoeuropejskiej. 21 grudnia 1992 r. w Krakowie ministrowie Współpracy z Zagranicą podpisali Porozumienie Środkowoeuropejskie w Wolnym Handlu (Central European Free Trade Agreement - CEFTA), które przewidywało utworzenie całkowicie wolnej strefy handlowej w okresie od do 8 lat.

Od 1993 r. coraz częściej zaczęto używać nazwy kraje grupy wyszehradzkiej.

Kierownictwo państwowe Czechosłowacji odrzucało jakąkolwiek instytucjonalizację współpracy, preferując głównie luźne formy kontaktów polityczno-dyplomatycznych między jego sygnatariuszami.

Istniały też konflikty początkowo między Czechosłowacją Węgrami, a następnie między Słowacją a Węgrami. Najistotniejszymi elementami tego konfliktu były czynniki:

- oskarżanie przez Węgry władz słowackich o złe traktowanie mniejszości węgierskiej na Słowacji,

- zarzut Słowacji o tendencje rewizjonistyczne pod adresem rządu węgierskiego J. Antalla, iż podważa jej integralność terytorialną.

- spór o budowę zapory wodnej w Gabczikowie na Dunaju, który polubownie załagodził dopiero MTR w Hadze w 1998 r.,

Czynnikami utrudniającymi po 1992 r. współpracę krajów grupy wyszehradzkiej były napięcia i kontrowersje na tle historycznym, a także wokół kwestii podziału majątku, rozwiązania zadłużenia między Słowacją a Czechami. Ważna rolę odgrywała także narastająca rywalizacja między poszczególnymi członkami grupy wyszehradzkiej w odniesieniu do zabiegów o członkostwo w NATO i UE.

Współpraca w ramach grupy wyszehradzkiej miała przede wszystkim charakter konsultacyjny. Nie doprowadzono do integracji regionalnej.

CEFTA weszła w życie 1 marca 1993 r. ulegając dalszemu uściśleniu w tzw. deklaracji praskiej z 4 lutego 1994 r. W wyniku zawartych w niej ustaleń przewidywano trzystopniową redukcję stawek celnych d 2001 r., kiedy to całkowicie zwolnione od ceł winny zostać produkty przemysłowe. Już w 1993 r. zniesiono cła na surowce i półfabrykaty. Cła na wyroby wrażliwe, zwłaszcza stal i inne wyroby hutnicze, żelazo, samochody, itp. winny obowiązywać od 2001 r. Na artykuły rolno-spożywcze, których nadwyżki występowały w prawie wszystkich krajach CEFT-y, nie zniesiono całkowicie ceł, ale zapowiedziano ich obniżenie o 50% po pięciu latach.

Atrakcyjność CEFT-y spowodowała przystąpienie do niej Słowenii (1996 r.), Rumunia (1997 r.) i Bułgaria (1998 r.).

Inicjatywa Środkowoeuropejska (ISE)

Początków ISE należy szukać w stopniowo rozwijającej się od końca lat 70. oraz początku lat 80. współpracy transgranicznej w regionie alpejsko-dunajsko-adriatyckim między Węgrami, Austrią, Jugosławią i Włochami.

W trakcie spotkania na szczeblu wicepremierów i ministrów spraw zagranicznych 10-11 listopada 1989 r. w Budapeszcie wydano deklarację, która powołała do życie ugrupowanie o charakterze współpracy czworokąta - Quadrogonale. Podkreślano chęć zacieśniania współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej.

Współpraca powyższa stała się bardzo atrakcyjna dla krajów postkomunistycznych EŚW, które po Jesieni Ludów 1989 r. znalazły się w pewnego rodzaju „próżni międzynarodowej”.

W 1990 r. przyjęto Czechosłowację i organizację przekształcono w Pentagonalne. W 1991 r. członkiem stała się Polska a organizacja w sześciokątną (Heksagonale). W kulminacyjnym momencie konfliktu jugosłowiańskiego pod koniec 1991 r. Heksagonale przekształciła się w Inicjatywę Środkowoeuropejską. Miejsce byłej Jugosławii zajęły niepodległe państwa - Słowenia, Chorwacja oraz Bośnia i Hercegowina (1992 r.), Była Republika Jugosłowiańska Macedonii (1993 r.). Po podziale Czechosłowacji w 1993 r. jej miejsce zajęły Czechy i Słowacja. W 1996 r. członkami ISE zostały: Albania, Bułgaria, Rumunia, Ukraina, Białoruś i Mołdowa.

Zakres i formy współpracy ISE określono bardziej precyzyjnie na spotkaniu szefów rządów w Warszawie 6-7 października 1995 r.:

• ukształtowanie na wzór UEW regularnych spotkań na szczeblu rządów i ministrów spraw zagranicznych; Trójka ISE,

• regularne spotkania ministrów spraw zagranicznych,

• spotkania różnych ciał koordynacyjnych,

• odbywanie regularnych spotkań parlamentarzystów,

• powołanie w Trieście Ośrodka ds. Informacji i Dokumentacji jako zalążka stałego Sekretariatu ISE.

Działalność ISE posiada ograniczone znaczenie. ISE jest forum dyskusji konsultacji politycznych, przygotowuje określone projekty w zakresie infrastruktury, gospodarki, ochrony środowiska naturalnego, itp. Nie posiada instytucji wykonawczych, dysponujących własnymi środkami finansowymi do realizacji pożądanych celów. Wśród państw członkowskich nie ma ani wspólnej woli politycznej, ani ścisłego współdziałania w rozwiązywaniu konkretnych problemów.

Współpraca Bałtycka

Pod tym pojęciem należy rozumieć dwa ugrupowania krajów posiadających odrębną genezę i funkcje:

1. Rada Państw Morza Bałtyckiego

Powstała z inicjatywy Polski i Szwecji, które 2-3 września 1990 r. zorganizowały w Ronneby międzynarodową konferencję podczas której przyjęto Deklarację Morza Bałtyckiego.

Na konferencji ministrów spraw zagranicznych w Kopenhadze 5-6 marca 1992 r. powołano do życia Radę Państw Morza Bałtyckiego z udziałem Danii, Estonii, Finlandii, Litwy, Łotwy, Niemiec, Polski i Rosji. W 1995 r. dołączyła do nich Islandia.

Struktura i formy pracy:

• okresowe spotkania szefów rządów,

• doroczne sesje ministrów spraw zagranicznych,

• Komitet Wyższych Urzędników wyłania tzw. Trójkę, czyli przedstawicieli aktualnego, ostatniego i przyszłego przewodniczącego,

• Komisarz ds. Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka oraz Osób Należących do Mniejszości,

• stały Sekretariat z siedzibą w Sztokholmie, utworzony w czerwcu 1998 r.,

• trzy grupy robocze:

1. ds. wspierania instytucji demokratycznych,

2. bezpieczeństwa jądrowego i radiologicznego,

3. współpracy gospodarczej oraz grupę zadaniową ds. zorganizowanej przestępczości.

• konferencje parlamentarne

W latach 90. następowała ewolucja powyższej współpracy, która obejmowała ochroną środowiska naturalnego, problemy rozwoju energetyki, transportu i komunikacji oraz kwestie ochrony mniejszości narodowych. Ostatnia kwestia dotyczyła wielkich skupisk ludności rosyjskiej w Estonii i na Łotwie, gdzie miała ona trudności w uzyskaniu obywatelstwa tych państw.

Do znaczących projektów omawianych należały m.in.:

• likwidacja zanieczyszczeń dnia Morza Bałtyckiego,

• opracowanie strategicznej koncepcji i wizji ochrony środowiska naturalnego w rejonie Morza Bałtyckiego do 2010 r.,

• budowa autostrady Via Baltica, łączącej Helsinki z Warszawą przez Tallin i Rygę z odnogą do Kaliningradu.

• Ożywienie współpracy w dziedzinie nauki, oświaty i kultury między państwami członkowskimi.

2. Rada Batycka

Została utworzona wiosną 1990 r. i obejmuje współpracę między Litwą, Łotwą i Estonią. Powołano organy: Zgromadzenie Bałtyckie (od 1992 r.), Bałtyckie Rady Prezydentów i Rady Ministrów (od 1994 r.). Rada Ministrów spotyka się na trzech szczeblach: premierów, ministrów różnych resortów oraz towarzyszące im Komitety Wyższych Urzędników.

Współpraca obejmuje zarówno płaszczyznę polityczną, jak też gospodarczo-społeczną i kulturalną.

Współpraca Gospodarcza Morza Czarnego (WGMC) to ugrupowanie regionalne powstałe z inicjatywy Turcji, która wystąpiła na konferencji 9 państw w Istambule 3 lutego 1992 r. z projektem stosownej deklaracji. Deklaracja została oficjalnie przyjęta 25 czerwca 1992 r. również w Istambule przez 11 państw: Albanię, Armenię, Azerbejdżan, Bułgarię, Gruzję, Grecję, Mołdawię, Rumunię, Rosję, Turcję, Ukrainę. W charakterze obserwatorów w powyższej współpracy uczestniczą także: Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Cypr Egipt, Izrael, Jordania, Kazachstan, Polska, Słowacja i Słowenia. O członkowstwo ubiegają się Federacyjna Republika Jugosławii, Była Republika Jugosłowiańska Macedonia i Uzbekistan.

Cele WGMC zawarte w Deklaracji z 25 czerwca 1992 r.:

• występowanie na rzecz utworzenia europejskiej przestrzeni gospodarczej,

• rozwijanie współpracy w rejonie Morza Czarnego,

• zabieganie o uczestnictwo w procesie integracji europejskiej,

• rozwijanie współpracy naukowej i kulturalnej,

• ochrona środowiska naturalnego,

• przekształcenie Morza Czarnego w strefę stabilności i pokoju,

Do szczególnych form współpracy zalicza się głównie: transport, komunikację, wymianę informacji ekonomicznej, energetykę, przemysł wydobywczy i przetwórczy, turystykę, rolnictwo i przemysł farmaceutyczny, ochronę sanitarną i weterynaryjną.

Działalność WGMC przybiera formy:

• nieregularne spotkania szefów rządów lub państw,

• spotkania Rady Ministrów Spraw Zagranicznych,

• Komitet Wyższych Urzędników,

• Stały Sekretariat Międzynarodowy z siedzibą w Istambule,

• Zgromadzenie Parlamentarne WGMC,

• robocze grupy ekspertów z różnych dziedzin.

WGMC jest luźnym ugrupowaniem subregionalnym.

Cały region EŚW nie charakteryzował się w latach 90. pełnym poczuciem bezpieczeństwa. Wynikało to z:

1. tradycyjnie niekorzystnego położenia geopolitycznego i strategicznego,

2. występowania trudności transformacji systemowej, które nie sprzyjały także stabilizacji politycznej,

3. ujawnienie się napięć i konfliktów na tle narodowościowo-etnicznym i religijnym,

4. odżywanie sporów granicznych i terytorialnych,

5. pojawienie się nowych zagrożeń i wyzwań, wynikających generalnie z dysproporcji i asymetrii rozwojowych.

Funkcje mechanizmów współpracy ugrupowań subregionalnych w EŚW można ująć następująco:

1. zainicjowanie szerokich konsultacji politycznych oraz wymiany poglądów i informacji,

2. uzgodnienie tzw. miękkich gwarancji bezpieczeństwa jak: ochrona mniejszości narodowych, ochrona środowiska naturalnego, zapobieganie katastrofom i klęskom żywiołowym oraz rozprzestrzenianiu chorób zakaźnych, zwalczanie handlu narkotykami, przemytu broni i materiałów radioaktywnych, nielegalnej imigracji i terroryzmu, itp.

3. poszukiwanie tzw. twardych gwarancji bezpieczeństwa jaki: inicjowanie współpracy woskowej, uczestnictwo w operacjach pokojowych w ramach organizacji międzynarodowych, itp.

4. eksponowanie wspólnych interesów i inicjatyw w odniesieniu do struktur euroatlantyckich.

Trudności gospodarcze i społeczne w wielu krajach EŚ, zwłaszcza zaś na Bałkanach, spowodowało destabilizację wewnętrzną oraz ujawnianie się populizmu i nacjonalizmu.

Kryzys jugosłowiański 1991-1995

Istotę konfliktu można scharakteryzować jako mieszaninę wojny domowej (1991-1992), przekształconej stopniowo w latach 1992-1994 w wojnę między członkami rozpadającej się federacji jugosłowiańskiej, przy wzroście zaangażowania zewnętrznego poszczególnych państw (USA, Rosja, Francja, Wielka Brytania, Niemcy, Włochy tworzące od 25 kwietnia 1994 r. tzw. Grupę Kontaktową ds. Bośni i Hercegowiny) oraz organizacji międzynarodowych - ONZ, UE, UZE i NATO.

Konflikt doprowadził nie tylko do rozpadu federacji jugosłowiańskiej w 1992 r., ale do otwartej wojny domowej w Bośni i Hercegowinie (1992-1995) oraz w Kosowie (od 1998 r.).

Wojna domowa w Bośni i Hercegowinie została zakończona porozumieniem w Dayton 21 listopada 1995 r., które formalnie podpisano w Paryżu 14 grudnia 1995 r. Jego istota sprowadzała się do utrzymania jednolitego państwa w Bośni-Harcegowinie, które składało się z dwóch części - Federacji Chorwacko-Muzułmańskiej i Republiki Serbskiej w Bośni. Nad warunkami przestrzegania pokoju czuwa 60 tys. żołnierzy z kontyngentu sił pokojowych IFOR.

Następstwa wojny domowej w byłej Jugosławii miały charakter wewnętrzny i zewnętrzny:

• śmierć ok. 200 000 osób,

• czystki etniczne,

• migracje zewnętrzne,

• zniszczenia i szkody materialne,

• straty gospodarcze i finansowe,

• masowe łamania praw człowieka.

Ujemne następstwa konfliktu jugosłowiańskiego w latach 1991-1995 nie zostały do tej pory przezwyciężone. Zdecydowania większość uchodźców nie wróciła do swoich domów. Nie doszło także do stabilizacji wewnętrznej w Bośni i Hercegowinie.

W 1998 r. ludność albańska, w odpowiedzi na terror sił serbskich sił porządkowych, zorganizowała własne oddziały bojowe - Armię Wyzwolenia Kosowa (UCK) i przystąpiła do otwartej walki w władzami serbskimi. UCK dostawało masowe dostawy broni z graniczącej z Kosowem Albanii.

Przywódcy albańscy domagali się pełnej niepodległości, godząc się jedynie na okres przejściowej autonomii na okres trzech lat. Natomiast Serbia była skłonna przywrócić Kosowu jedynie autonomię, odrzucając jednak ideę referendum po trzech latach jako potencjalnego zalegalizowania pełnej niepodległości Kosowa.

Bez formalnej zgody RB ONZ oraz Rosji w ramach Grupy Kontaktowej, USA i jej sojusznicy w NATO, w tym także Polska jako członek Sojuszu od 12 marca 1999 r. zdecydowali się 24 marca 1999 r. na rozpoczęcie nalotów lotniczych na serbskie pozycje wojskowe w Kosowie oraz na terenie samej Serbii i Czarnogóry.

Interwencja NATO trwała od 24 marca do 9 czerwca 1999 r. - 78 dni. 9 czerwca 1999 r. zawarto wojskowo-techniczny układ między przedstawicielami armii jugosłowiańskiej (serbskiej) a NATO, przewidujący między innymi:

1. przejęcie przez siły KFOR kontroli międzynarodowej nad Kosowem w pięciu strefach (USA, Wielka Brytania, Francja, RFN i Włochy) z udziałem kontyngentów z innych państw, w tym także z Polski, Rosji,

2. zachowanie przez Kosowo formalnie statusu integralnej części Federacyjnej Republiki Jugosławii,

3. wojsko i policja serbska musiały opuścić Kosowo.

Według różnych szacunków koszta związane z konfliktem w Kosowie raz z interwencją NATO w Jugosławii można ocenić następująco:

• działania zbrojne NATO - ok. 6 mld,

• pomoc humanitarna - 1 mld,

• stacjonowanie wojsk KFOR - 15 mld,

• straty państw ościennych Jugosławii - ok. 5-7 mld,

• odbudowa Jugosławii od ok. 30-200 mld w zależności od stopnia kompleksowości i głębokości przebudowy (dane w USD).

Z inicjatywy państw G-8 powstał 10 czerwca 1999 r. tzw. Pakt Stabilizacji dla Europy Południowo-Wschodniej z udziałem ok. 56 państw oraz organizacji i instytucji międzynarodowych. W ramach powołanego do tego celu stołu regionalnego Europa Południowo-Wschodnia, funkcjonują następujące stoły robocze:

- demokracja i prawa człowieka,

- odbudowa, gospodarka i rozwój,

- bezpieczeństwo.

Fazy współpracy między NATO a krajami EŚ:

• utworzenie Rady Współpracy Północnoatlantyckiej (NACC) 20 grudnia 1991 r. z udziałem 25 państw, w tym 16 NATO i 6 byłych członków UW oraz Litwy, Łotwy i Estonii. Po rozpadzie ZSRR członkami NACC stały się w 1992 r. wszystkie kraje WNP oraz Albania, a Finlandia uczestniczyła w jej obradach jako obserwator. 30 maja 1997 r. NACC przekształcono w Radę Partnerstwa Euroatlantyckiego (EAPC).

• program Partnerstwo dla Pokoju zatwierdzony w styczniu 1994 r. Poza członkami NATO uczestniczyło w nim 28 państw europejskich. Celem było przygotowanie partnerów z EŚW do współdziałania wojskowego z krajami NATO poprzez wspólne ćwiczenia wojskowe, zwiększenie cywilnej kontroli nad siłami zbrojnymi, przygotowania do przejrzystości planowania obronnego, itp.

Przeciwko otwarciu NATO na kraje EŚW zdecydowany opór stawiała Rosja, która jednak poprzez podpisanie Aktu Stanowiącego z 27 maja 1997 r. oraz utworzenia Rady NATO-Rosja pogodziła się z powyższym faktem, chociaż nigdy do końca go nie zaakceptowała. Na szczycie NATO 9 lipca 1997 r. podjęto decyzję o rozpoczęciu rozmów akcesyjnych z Czechami, Węgrami i Polską, które zostały zakończone pod koniec 1998 r. Kraje te zostały 12 marca 1999 r. przyjęte w poczet NATO.

Przesłanki załamania się pod koniec 1991 r. ZSRR:

1. wewnętrzne

• niereformowalność ukształtowanego totalitarnego systemu politycznego oraz nieefektywnej gospodarki planowej, która nie była w stanie zaspokoić podstawowych potrzeb społecznych;

• nadmierna centralizacja władzy w rękach Biura Politycznego KC KPZR.

Centralizacja władzy w jednym ręku miała zapewnić z jednej strony przyspieszenie reform, a z drugiej przeciwstawić się narastającym tendencjom odśrodkowym. W rzeczywistości pozycja Gorbaczowa w latach 1990-1991 stawała się coraz słabsza.

• narastające represje wobec intelektualistów;

• podjęta w grudniu 1979 r. interwencja zbrojna w Afganistanie, która w dużym stopniu przyczyniła się do pewnego stopnia izolacji oraz spadku prestiżu międzynarodowego ZSRR;

• podjęte od 1985 r. przez sekretarza generalnego KC KPZR Michaiła Gorbaczowa odgórne reformy pod hasłem „przebudowy i nowego myślenia” były spóźnione orz niespójne. Nie były w stanie doprowadzić do gruntownej przebudowy i demokratyzacji instytucji oraz mechanizmów decyzyjnych, a przede wszystkim poprawić warunków życia społeczeństwa;

• konflikty etniczno-narodowościowe (np. Górny Karabach od 1987 r.);

• tendencje odśrodkowe w krajach bałtyckich, które od końca lat 80. stawiały sprawę oderwania się od ZSRR oraz uzyskania niepodległości.

• zewnętrzne

• konieczność ograniczenia nadmiernego wyścigu zbrojeń. ZSRR nie był bowiem w stanie podołać ogromnym kosztom zbrojeń. Zmusiło go to do podpisania z USA w 1987 r. układu o likwidacji eurostrategicznych rakiet średniego zasięgu oraz wycofania wojsk z Afganistanu w 1988 r.;

• zmiany podejścia do współpracy w ramach Układu Warszawskiego. W miejsce hegemonii ZSRR miała w koncepcjach Gorbaczowa obowiązywać pod koniec lat 80. zasada „swobody wyboru”;

• zaakceptowanie przez ZSRR przejęcia władzy w krajach EŚW przez opozycję polityczną w wyniku Jesieni ludów 1989 r. oraz pokojowego zjednoczenia Niemiec poprzez przystąpienie NRD do RFN w wyniku rozmów „2 plus 4” (RFN i NRD oraz ZSRR, Wielka Brytania, Francja i USA) oraz traktatu o ostatecznej regulacji w odniesieniu do Niemiec z 12 września 1990 r. ZSRR zgodził się także na pozostanie zjednoczonych Niemiec w NATO oraz wycofanie z obszaru byłej NRD swoich wojsk, uzyskując w zamian za to od RFN szereg koncesji gospodarczych oraz znaczną pomoc finansową.

Punktem przełomowym był nieudany pucz na czele z wiceprezydentem ZSRR Gennadijem Janajewem 19-21 sierpnia 1991 r. Pucz nie miał akceptacji społecznej ani też poparcia armii. Ważną rolę w jego zdławieniu odegrał prezydent RFSRR Borys Jelcyn, który od 1987 r. znajdował się w opozycji wobec Gorbaczowa. Po nieudanym puczu Moskwa uznała niezależność trzech krajów bałtyckich, które 17 września 1991 r. zostały formalnie przyjęte do ONZ. Deklaracje niepodległości ogłaszały kolejno: Armenia 28 sierpnia 1991 r. (wcielając ją w życie dopiero 21 września 1991 r.), ogarnięta wojną domową Gruzja 9 kwietnia 1991 r., Ukraina 24 sierpnia 1991 r., Białoruś 26 sierpnia 1991 r., Mołdowa 27 sierpnia 1991 r., Kirgizja 31 sierpnia 1991 r., Uzbekistan 31 sierpnia 1991 r., Azerbejdżan 9 września 1991 r., Kazachstan 16 grudnia 1991 r.

Prezydenci Rosji (B. Jelcyn) i Ukrainy (Ł. Krawczuk) oraz przewodniczący Rady Najwyższej Białorusi (S. Szuszkiewicz) 8 grudnia 1991 r. w Wiskuli pod Brześciem na Białorusi podjęli inicjatywę utworzenia WNP. Porozumienie stwierdzało, iż „ZSRR przestał istnieć jako podmiot prawa międzynarodowego oraz jako byt geopolityczny”. Miało ono charakter otwarty i pozwalało na przystąpienie do WNP także byłych republik związkowych, a obecnie niepodległych państw. 13 grudnia 1991 r. w Aszchabadzie do WNP postanowiło przystąpić 5 państw Azji Środkowej. Podpisanie formalnego układu o powołaniu WNP nastąpiło w Ałma Acie 21 grudnia 1991 r. Sygnowali go przywódcy 11 republik: Azerbejdżanu — A. Mutalibow, Armenii — L.T. Petrosjan, Białorusi — S. Szuszkiewicz, Kazachstanu — N. Nazarbajew, Kirgistanu — A. Akajew, Mołdawii — M. Snegur, Rosji — B. Jelcyn, Tadżykistanu — R. Nabijew, Turkmenistanu — S. Nijazow, Ukrainy — Ł. Krawczuk i Uzbekistanu — I. Karimow. Podpisania układu odmówiła Gruzja, która przysłała do Ałma Aty tylko obserwatora. Jednak pod wpływem długotrwałego nacisku zewnętrznego (głównie podsycania krwawych konfliktów w Osetii Południowej i Abchazji), 22 października 1993 r. prezydent Gruzji E. Szewardnadze (który wcześniej przystąpił do porozumienia wojskowego) podpisał dokument o przystąpieniu Gruzji do WNP.

Pod względem formy WNP była organizacją o luźniej strukturze, która „nie jest ani państwem, ani strukturą ponadnarodową”. Potwierdzono wyłączność sukcesji Rosji po ZSRR, łącznie z prawem stałego miejsca w RB ONZ. Protokół nie regulował takich kwestii prawno-politycznych jak: rozłożenie zadłużenia zewnętrznego, podziału majątku związku, broni atomowej.

Ważnym posunięciem było przejęcie przez Rosję całego długu zewnętrznego ZSRR.

Struktura organizacyjna WNP jest luźna oraz skomplikowana Wynika to z ogromnej ilości wydanych aktów prawnych, powołanych na ich podstawie struktur. Jej statut uchwalono dopiero 22 stycznia 1993 r. z udziałem 7 państw jako członków pierwotnych. W oparciu o steki dokumentów powołano do życia ponad 50 organów i instytucji, banków, sądów. Najważniejszymi były między innymi:

• Rada Szefów Państw,

• Rada Szefów Rządów,

• Zgromadzenie Międzyparlamentarne,

• Rada Ministrów Spraw Zagranicznych,

• Rada Ministrów Obrony,

• Komitet Koordynacyjno-Konsultatywny wraz z sekretariatem,

• Sztab ds. Koordynacji Współpracy Wojskowej,

• Rada Głównodowodzących Wojsk Ochrony Pogranicza,

• Trybunał Gospodarczy,

• Komisja ds. Praw Człowieka,

• Rada Celna,

• Rada Elektroenergetyczna.

Jako dalsze ważne ciało powstał Międzypaństwowy Komitet Gospodarczy, w którym Rosja ma 50% głosów, Ukraina 14%, Białoruś, Kazachstan i Uzbekistan po 5%. Wszystkie decyzje w powyższym komitecie, jako jednym z najważniejszych ciał koordynacyjnych zapadają większością 80% głosów, co wymaga współdziałania wszystkich większych członków. Nie posiada on jednak żadnych uprawnień kontrolnych.

WNP uchodzi za wór wysoce nieefektywny. Wynika t z niejasnych i krzyżujących się kompetencji poszczególnych organów i komitetów, odmiennych poglądów, interesów, woli politycznej poszczególnych państw, a zwłaszcza z braku zasobów i środków finansowych. 22 stycznia 1993 r. w Mińsku z góry założono różne kategorie członków - państwa założycielskie, członkowskie oraz stowarzyszone, a także państwa zacieśniające współpracę oraz państwa, które w niej tylko częściowo uczestniczą.

Spotkania szefów państw i rządów posiadają z reguły charakter protokolarny i fasadowy, odraczając podejmowanie potrzebnych, ale kontrowersyjnych decyzji na kolejne szczyty. Decydującą rolę w WNP odgrywa Rosja. Forsowała ona z jednej strony różne inicjatywy i koncepcje integracyjne o charakterze polityczno-militarnym, a unikała integracji gospodarczo-finansowej. Było to o tyle zrozumiałe, ponieważ chciała ona osiągnąć swe cele polityczno-strategiczne przy pomocy znikomych nakładów finansowych. Inne państwa członkowskie rozpatrywały współdziałanie w ramach WNP w pierwszym rzędzie z punktu widzenia swoich własnych interesów. Pod względem polityczno-ustrojowym w państwach WNP ukształtował się system rządów prezydenckich. Przyczyniło się to w praktyce do utrwalenia się autorytarnego systemu sprawowania władzy przez wąskie grupy rządzące. Ostra rywalizacja między opozycją a rządem prowadzi do licznych zamachów, przewrotów wojskowych i wojen domowych na tle secesyjnym.

Istotne znaczenie miały regulacje odnośnie do bezpieczeństwa oraz współpracy gospodarczej:

1. układ o bezpieczeństwie zbiorowym podpisany 15 maja 1992 r. w Taszkiencie

Objął 6 państw: Armenię, Kazachstan, Kirgizję, Rosję, Tadżykistan i Uzbekistan. Pod koniec grudnia 1993 r. przyłączyły się do niego Azerbejdżan, Białoruś i Gruzja. Nad jego realizacją czuwa powołana do tego celu Rada ds. Bezpieczeństwa Zbiorowego. Decydujące znaczenie posiadają gwarancje bezpieczeństwa udzielane przez Rosję oraz stacjonowanie jej wojsk na obszarze poszczególnych państw WNP.

2. porozumienie o utworzeniu Unii Gospodarczej podpisane 24 września 1993 r. w Moskwie

Przewiduje stopniową i długofalową integrację gospodarczą 9 państw WNP od strefy wolnego handlu poprzez unię celną do unii gospodarczej.

Od połowy lat 90. w łonie WNP ujawniły się silne tendencje dezintegracyjne. Przyczyny:

- brak wypracowanej oraz spójnej koncepcji integracyjnej,

- niepowodzenie transformacji gospodarczo-społecznej w Rosji i innych państwach WNP,

- brak zarówno wspólnych idei i wartości, jak też wspólnych interesów dla państw członkowskich WNP.

Najsilniejsze państwo tej struktury Rosja nie miała wypracowanej koncepcji, ani też długofalowej strategii w odniesieniu do WNP. Chodziło przede wszystkim o to, aby obszar powyższy zachować jako specyficzną strefę wpływów Rosji.

Działania integracyjne o charakterze gospodarczo-politycznym na obszarze WNP do połowy lat 90. można podzielić na dwie zasadnicze grupy państw:

1) pierwsza zorientowana na współpracę i integrację z Rosją

• Wspólnota Zintegrowanych Państw (Rosja, Białoruś, Kazachstan i Kirgistan) powstała 29 marca 1996 r. Zakłada ona docelowo utworzenie wyższego stopnia integracji ze wspólnym rynkiem gospodarczym oraz unią płatniczą.

• Związek Białorusi i Rosji utworzony na mocy traktatu, który podpisano 2 kwietnia 1996 r. Przewiduje perspektywicznie wspólny rynek, unię płatniczą na bazie rubla oraz konfederację obu państw.

2) druga inicjująca współpracę bez udziału Rosji.

• Środkowoazjatycki Obszar Gospodarczy (nieoficjalnie „unia trzech” z udziałem Kazachstanu, Uzbekistanu i Kirgistanu; Rosja i Tadżykistan są obserwatorami) powstał w styczniu 1994 r. Przewiduje wspólny rynek, a w dalszej perspektywie unię płatniczą.

• Wschodnioeuropejska Unia Celna (jako tymczasowa nazwa z udziałem Ukrainy, Mołdowy, w tym także Nadniestrze/Zadniestrze). Jest ona we wstępnej organizacji po podpisaniu układu 11 marca 1997 r. Zakłada początkowo utworzenie unii celnej, a w dalszej perspektywie przystąpienie do CEFT-y.

• Wspólny Obszar Graniczny i Obronny między Kazachstanem a Kirgistanem z kwietnia 1997 r., zakładający wzajemną pomoc w kwestii bezpieczeństwa zewnętrznego. W 1998 r. chęć akcesji zgłosiły Turkmenistan i Tadżykistan. Brak bliższych informacji na temat praktycznych działań. [kurwa kurwa i to piszą profesorowie ujotu. kurwa kurwa]

• Współdziałanie informacyjne osi Gruzja/Ukraina/Azerbejdżan/Mołdowa (GUAM) zmierza od 1998 r. do wypracowania sprawnych oraz bezpiecznych dróg tranzytowych dla ropy naftowej i gazu ziemnego z rejonu Morza kaspijskiego przy ominięciu terytorium Rosji.

Proces dezintegracji gospodarczej i politycznej WNP postępuje naprzód. Nie wypracowano z jednej strony sprawnej koncepcji integracyjnej na wzór UE, a z drugiej wstrząsana kryzysami wewnętrznymi Rosja nie jest ani motorem współpracy, Anie też wzorem dla poszczególnych państw WNP>

Polityka zagraniczna i bezpieczeństwa Rosji

Powstała po rozpadzie ZSRR jako sukcesor Federacja Rosyjska jest największym państwem WNP. Na kształtowanie się polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Rosji wpływał w latach 90. szereg wyznaczników obiektywnych i subiektywnych:

1. wśród wyznaczników wewnętrznych

• zmiana położenia geograficznego,

• surowce,

• stan gospodarki i społeczeństwa,

• poziom i nowoczesność technologii,

• ustrój polityczny,

• kształt elit,

• powiązania i prestiż międzynarodowy i inne.

• wśród wyznaczników zewnętrznych:

• nowe otoczenie zewnętrzne i sytuacja strategiczna,

• powiązania i prestiż międzynarodowy i inne.

Od początku istnienia Rosja przeżywa głęboki kryzys wewnętrzny, w różnych płaszczyznach, zwłaszcza zaś gospodarczej, społeczno-politycznej oraz ideologicznej.

W latach 1991-1995 PKB Rosji zmniejszył się o 35% w stosunku do PKB ZSRR z lat 1985/86. W drugiej połowie lat 90. sytuacja uległa pogorszeniu szczególnie po 17 sierpnia 1998 r. (kryzys finansowy i dewaluacja rubla). Następstwem było obniżenie się poziomu życia większości społeczeństwa rosyjskiego. Nie wypracowano spójnej i przemyślanej reformy gospodarczej. Sytuacja ta doprowadziła z jednej strony do ogromnego niezadowolenia i apatii społecznej, a z drugiej strony umożliwiła garstce osób na zrobienie ogromnych fortun. Pojawiło się zjawisko masowej korupcji oraz narastania zorganizowanej przestępczości, a także przejmowanie przez mafię kontroli nad różnymi dziedzinami gospodarki i życia społecznego.

Rosja jest federacją zrzeszającą 89 jednostek administracyjnych o stosunkowo dużym stopniu zależności od centrum w Moskwie. W FR wprowadzono system prezydencki [ja bym powiedział półprezydencki. mają wszakże premiera]. Na mocy referendum 1993 r. uprawnienia prezydenta jeszcze bardziej wzrosły w stosunku do rządu i parlamentu (Duma Państwowa i Rada Federacji).

Po 17 sierpnia 1997 r. prezydent Jelcyn oraz kamaryla musieli się liczyć z Dumą Państwową, w której po wyborach parlamentarnych 1996 r. największą ilość głosów zdobyli komuniści.

Autorytarny styl i sposób sprawowania urzędu prezydenta przez Jelcyna oraz, jego przewlekłe choroby doprowadziły do dużej nieprzejrzystości procesów podejmowania decyzji na Kremlu, w tym także na polu polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Częste zmiany personalne oraz koncepcje rzutowały ujemnie nie tylko na brak ciągłości, ale i nietrafne podejmowanie decyzji.

Wśród wyznaczników wewnętrznych o charakterze subiektywnym nie można także pominąć kwestii utraty przez rosyjskie elity polityczne tożsamości w polityce zagranicznej. Po rozpadzie ZSRR dominował brak poczucia tożsamości narodowo-państwowej. Podczas spotkania prezydentów Rosji, Białorusi i Ukrainy 8 grudnia 1991 r. myślano o powstaniu, jako trzonu WNP, związku trzech państw słowiańskich. Po powstaniu WNP elity rosyjskie lansowały konieczność odbudowy Rosji jako mocarstwa euroazjatyckiego. Część elit uważała, że upadek komunizmu pozwoli Rosji na przekształcenie się w nowoczesne państwo na wzór cywilizacji zachodniej.

Słabość ekonomiczna i destabilizacja wewnętrzna (m.in. opłakany stan armii, zadłużenie zewnętrzne, uzależnienie od pomocy MFW oraz Bank Światowego) poważnie osłabiły jej rolę, pozycję i prestiż międzynarodowy. Podjęcie w latach 1994-1996 nieudanej interwencji zbrojnej przeciwko zbuntowanej prowincji Czeczenii obnażyło w sposób widoczny liczne słabości wewnętrzne Rosji.

Rosja faktycznie przekształciła się z mocarstwa światowego w euroazjatyckie mocarstwo regionalne.

Do połowy lat 90. wyłoniły się cztery zasadnicze orientacje, które w większym lub mniejszym stopniu wpływały na kształtowanie i praktyczną realizację polityki zagranicznej i bezpieczeństwa Rosji:

1. prozachodnia i proeuropejska ciesząca się do 1993 r. poparciem rezydenta Jelcyna oraz ministra spraw zagranicznych Andreja Kozyriewa (1992-96). Głosiła ona potrzebę zreformowania Rosji na wzór zachodni oraz poszukiwania porozumienia i zbliżenia z USA oraz Europą Zachodnią. Wprowadzenie gospodarki rynkowej i demokracji zachodniej, współpraca z UE oraz z państwami zachodnioeuropejskimi, uwłacza zaś z Niemcami i Francją.

2. euroazjatycka lansowana przez ekspertów i polityków o nastawieniu konserwatywnym i geopolitycznym. Uważali, że Rosja posiada własną tożsamość i interesy narodowo-państwowe, zmierzając do utrzymania pozycji mocarstwowej w Azji i Europie. Odrzucali oni możliwość przejęcia zachodniego modelu politycznego oraz społeczno-gospodarczego Rosji od Zachodu.

3. imperialna, zmierzająca do odbudowania za wszelką cenę pozycji mocarstwowej Rosji w dwóch wariantach:

• nacjonalistycznym - odbudowanie tworu na wzór Rosji Carskiej (np. Partia Narodowo-Demokratyczna Władimira Żyrinowskiego),

• komunistycznym - odbudowa państwa na wzór ZSRR (różne odłamy neokomunistyczne),

4. geopolitycznego realizmu postulująca od 1994 r. wykorzystanie wszelkich realnych przesłanek i możliwości do odbudowania mocarstwowej pozycji Rosji w systemie międzynarodowym.

Od połowy lat 90. orientacja czwarta uzyskała preferencję w łonie rosyjskich elit.

Założenia doktrynalne polityki zagranicznej i bezpieczeństwa zewnętrznego przyjęła Rada Bezpieczeństwa Narodowego FR w dwóch dokumentach z 1993 r.:

1. Podstawowe założenia polityki zagranicznej FR,

2. Podstawowe założenia doktryny obronnej FR.

Dzieliły one otoczenie zewnętrzne Rosji na „bliższą” i „dalszą” zagranicę. Do „bliższej zagranicy” zaliczano obszar postradzieckich krajów WNP bez pozostających poza nią od początku państw bałtyckich. „Dalsza zagranica” to pozostałe państwa świata. Kraje EŚW, w tym także bałtyckie, nie zaliczano ani do „bliższej” ani do „dalszej” zagranicy, lecz do „obszaru żywotnego zainteresowania” Rosji, która pozostawiła sobie tam wszelkie możliwości swobodnego działania, nie wykluczając interwencji zbrojnej, gdyby doszło do sytuacji zagrażającej jej bezpieczeństwu. Zaliczono do tego także stacjonowanie obcych wojsk i broni oraz tworzenie baz wojskowych. Ze względu na osłabienie i przedłużający się kryzys wewnętrzny nie posiada ona ani niezbędnych rezerw i środków finansowo-ekonomicznych oraz nowoczesnej technologii, ani też siły militarnej dla osiągnięcia pożądanych celów w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa.

WNP zajmowała jako „bliska zagranica” priorytetowe miejsce w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Rosji. Poprzez stacjonowanie swych wojsk, zachowanie baz oraz powiązań gospodarczo-politycznych Rosja zachowała funkcję zasadniczego czynnika bezpieczeństwa w regionie, mimo iż sam mechanizm współpracy wojskowej nie był zadowalający. Znaczenie miały napięcia i kontrowersje rosyjsko-ukraińskie wokół podziału Floty Czarnomorskiej, statusu Sewastopola i Krymu.

Niektóre kraje WNP usilnie zabiegają o zachowanie niezależności gospodarczej i politycznej od Rosji.

Najważniejszym partnerem zachodnim dla Rosji pozostały USA. Rosja traktowana była jako „partner strategiczny” (z tytułu posiadania boni jądrowej) USA co zaowocowało podpisaniem z nią, 3 stycznia 1993 r., układu START II odnośnie do redukcji zapasów broni strategicznej przez 10 lat, który nie został jednak ratyfikowany przez Dumę Państwową. Nie utrudniło to jednak współpracy dwustronnej Rosja-USA, której podstawą było do 1997 r. ok. 200 szczegółowych układów i porozumień w różnych dziedzinach. Umożliwiły one koncernom amerykańskim umocnienie swej pozycji na rynku rosyjskim oraz WNP. Koncerny amerykańskie w ramach konsorcjum zachodniego odgrywają ważną rolę w eksploatacji ropy naftowej na Morzu Kaspijskim, co nie leży w interesach Rosji.

Handel z UE w latach 1992-1997 to średnio ok. 40% całokształtu obrotów towarowych Rosji z zagranicą z czego ponad 50% przypada na Niemcy. Rosja natomiast partycypowała tylko 2,3% w całokształcie handlu zagranicznego krajów UE. Wynikają z tego ogromne dysproporcje gospodarcze między UE a Rosją.

Między krajami UE a Rosją istnieje szereg połączeń gazowych i ropociągowych, które pozwalają na eksport do czołowych państw zachodnich.

W 1994 r. podpisano między UE a Rosją układ o współpracy i partnerstwie, który zakładał różne formy współpracy gospodarczej i naukowo-technicznej, nie wykluczając także utworzenia perspektywicznie strefy wolnego handlu.

Strategia i taktyka Zachodu wobec Rosji polegała z jednej strony na stopniowym włączaniu jej do bezpośredniej współpracy ze strukturami zachodnimi, a z drugiej wspierania jej transformacji ustrojowo-gospodarczej. Efektem tego było m.in.:

• Zapraszanie Rosji jako gościa na szczyt 7 najbogatszych państw uprzemysłowionych począwszy od Monachium 1992 r.,

• Przesądzenie o przyjęciu Rosji do Rady Europy w 1996 r.,

• Uzyskanie przez Rosję kredytów zachodnich,

W aspekcie bilateralnym Rosja preferowała w Europie Zachodniej stosunki Niemcami i Francją (np. spotkanie na szczycie w marcu 1998 r. Chirac-Kohl-Jelcyn).

Od początku 1992 r. do połowy 1998 r. zadłużenie Rosji na Zachodzie wynosiło ok. 170 mld USD. Motywy udzielania znacznych pożyczek i kredytów Rosji ze strony czołowych państw i instytucji finansowych Zachodu były zróżnicowane. Z jednej strony chodziło o wspomożenie procesu transformacji i stabilizacji wewnętrznej, z drugiej o zabezpieczenie własnych interesów gospodarczych i politycznych. Dla USA stabilna Rosja stanowiła mniejsze ryzyko. Niemcy wyrażały gotowość znacznej pomocy ze względu na zgodę ZSRR na zjednoczenie w 1990 r., a następnie FR na szybkie wycofanie wojsk radzieckich do 1994 r. Niemcy ponadto były tradycyjnie pierwszym partnerem handlowym Rosji. W celu osiągnięcia stabilizacji wewnętrznej państwa zachodnie wyraźnie preferowały kontakty z prezydentem Jelcynem.

Po kryzysie finansowym 17 sierpnia 1998 r. Zachód musiał zmienić całkowicie strategię. Uzależnił dalsze kredyty od wypracowania przez Rosję w uzgodnieniu z Bankiem Światowym i MFW spójnego oraz wiarygodnego programu reform gospodarczo-finansowo-społecznych. Chodziło o racjonalność i efektywne wykorzystanie kredytów zachodnich przez Rosę.

Stosunki z Zachodem Rosja rozpatrywała także przez pryzmat bezpieczeństwa europejskiego. Celem Rosji w tym zakresie było:

• przekształcenie KBWE/OBWE w system regionalnego bezpieczeństwa zbiorowego z udziałem Rosji w jej Radzie,

• oparcia bezpieczeństwa europejskiego na koncercie mocarstw europejskich z udziałem Rosji,

• przejęcie przez Rosję mandatu w imieniu OBWE w celu rozwiązywania konfliktów na obszarze WNP.

Aspiracje Rosji nie mogły być całkowicie zaakceptowane przez jej partnerów zachodnich. Chciano wciągnąć Rosję do współdziałania z państwami i instytucjami zachodnimi dla rozwiązywania konkretnych spraw. Dotyczyło to między innymi udziału w rozwiązywaniu kryzysu jugosłowiańskiego od 1992 r. Współpraca Rosji z państwami zachodnimi jest o tyle istotna, iż łagodzi ona jej jednostronne preferencje oraz poparcie dla Serbii. W niektórych sytuacjach konfliktu jugosłowiańskiego Rosja przyczyniła się dzięki pośrednictwu do załagodzenia eskalacji napięć między poszczególnymi społecznościami na terenie byłej Jugosławii, zwłaszcza zaś między Serbią a Chorwacją oraz Bośnią-Harcegowiną. Na terenie WNP wojska rosyjskie uczestniczyły też w rozwiązywaniu niektórych konfliktów (np. między Gruzją a Abchazją 1992-1993).

Po wycofaniu wojsk rosyjskich do 1993 r. z regionu EŚW zmniejszyły się zarówno wpływy polityczne, jak też gospodarcze Rosji w tym regionie. Kurczył się także zakres wymiany handlowej z krajami tego regionu do ok. 15% całokształtu obrotów towarowych Rosji w 1997 r., w tym z Polską do ok. 8%.

Ewentualne poszerzenie NATO na Wschód umacniało jednostronnie pozycję Zachodu, a zwłaszcza USA, zbliżając Sojusz Północnoatlantycki do granic Rosji. Dlatego też w latach 1994-1997 NATO dążyło do uzyskania rozwiązania kompromisowego, jak również zgody Rosji, traktując to poszerzenie jako ważny krok w kierunku stabilizacji i bezpieczeństwa krajów EŚW.

Rosja podjęła w latach 1994-1997 zdecydowaną kontrofensywę polityczno-dyplomatyczną przeciwko poszerzeniu NATO na Wschód. Jej argumenty przeciw poszerzeniu:

1. Poszerzenie NATO stanowi pogwałcenie układu „2 plus 4” z 12 września 1990 r., który umożliwił pokojowe zjednoczenie Niemiec, za zgodą ZSRR, na zasadzie członkostwa obszaru byłej NRD w Sojuszu.

2. NATO jest reliktem „zimnej wojny”. Powinno się ono podporządkować zasadom bezpieczeństwa zbiorowego, uznając zwierzchnictwo OBWE.

3. Poprzez zbliżenie się do granic Rosji NATO pogorszy jej sytuację geopolityczno-strategiczną, stwarzając zagrożenie militarne.

4. Decyzja doprowadziłaby do załamania się postanowień układu o rozbrojeniu konwencjonalnym (CFE) między NATO a Układem Warszawskim.

5. Przyczyniłoby się t do wzrostu nastrojów nacjonalistycznych oraz antyzachodnich w Rosji.

6. Koncepcja poszerzenia NATO jest sprzeczna z deklaracją KBWE w Paryżu z listopada 1990 r.

7. W poszerzeniu NATO chodzi o przejęcie przez Sojusz bezpośredniej kontroli i umocnienia potencjału własnego bloku .

8. Może dojść do niebezpiecznej sytuacji konfrontacyjnej między Rosją a Zachodem. Zachód liczy na to, starając się narzucić Rosji swoją wolę i przyczynić się do wzrostu nastrojów i tendencji militarystycznych.

Rosja rozpatrywała ten proces głównie jako bezpośrednie zagrożenie militarne. Nie chciała także pogodzić się z widocznym osłabieniem jej roli i pozycji w Europie.

Doszło do kompromisu poprzez podpisanie 27 maja 1997 r. w Paryżu Aktu Stanowiącego NATO-Rosja. Najistotniejsze postanowienia:

- akt posiada wyłącznie charakter polityczny,

- NATO zadeklarowało jedynie, iż na terytorium nowych członków nie będzie rozlokowywana broń nuklearna i nie będą stacjonowały większe oddziały wojsk sojuszniczych,

- poprzez ustanowienie Rady NATO-Rosja, FR uzyskała bezpośredni oraz większy wgląd w funkcjonowanie Sojuszu.

NATO przejęło funkcję zasadniczego czynnika stabilizacji z Europie. Na szczycie 10 lipca 197 r. w Madrycie podjęto decyzję o rozpoczęciu rozmów akcesyjnych z Polską, Czechami i Węgrami, które zakończono w 1998 r. Równocześnie podpisano z Ukrainą Kartę NATO-Ukraina. Rosja wprawdzie do końca nie zgodziła się z poszerzeniem NATO o te trzy kraje EŚ, ale traktowała przyjęte rozwiązania jako mniejsze zło, koncentrując się na tym, aby nie dopuścić do dalszego poszerzenia NATO na Wschód, zwłaszcza zaś o kraje bałtyckie.

W tym czasie towarzyszyły gorączkowe poszukiwania przez Rosję nowych partnerów strategicznych. Od początku lat 90. następowała systematyczna poprawa stosunków rosyjsko-chińskich. Chiny Ludowe wraz z FR występowały przeciwko dominacji USA w systemie międzynarodowym. W kwietniu 1997 r. doszło do podpisania w Moskwie chińsko-rosyjskiej deklaracji w której podkreślano konieczność budowy multipolarnego świata u progu XXI w. Zbliżenie rosyjsko-chińskie doprowadziło w latach 1997-1998 do uregulowania szeregu kwestii spornych:

a) demarkacji spornych odcinków granicy na Dalekim Wschodzie,

b) rozbudowę na szeroką skalę kontaktów przygranicznych zarówno gospodarczych, jak też społecznych, umożliwiających napływ Chińczyków do Rosji.

Chiny stały się ważnym odbiorcą rosyjskiej broni i urządzeń wojskowych, elektrowni atomowych, itp. Uzgodniono także budowę wspólnych inwestycji w zakresie dostaw gazu ziemnego i ropy naftowej z Rosji do Chin.

Nie osiągnięto zdecydowanego przełomu w stosunkach z Japonią ze względu na kontrowersje wokół uregulowania kwestii Wysp Kurylskich.

Znaczenie dla rosyjskiej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa posiadają Iran i Irak (już odpadł), które znajdują się w stanie ostrych napięć i kontrowersji z USA. W przypadku Iranu chodzi o współdziałanie przy eksploatacji surowców energetycznych w rejonie Morza Kaspijskiego oraz dostawy sprzętu wojskowego, broni oraz urządzeń nuklearnych, co z kolei obciąża stosunki Rosji z USA. Działania Rosji posiadają charakter taktyczny, nie doprowadzając do zawarcia konkretnych sojuszy skierowanych przeciwko Zachodowi.

Bezpieczeństwo i współpraca w Europie

Poszukiwania systemu bezpieczeństwa ogólnoeuropejskiego sięgają okresu międzywojennego. Wiążą się z inicjatywami dyplomacji Francji i ZSRR tzw. Paktu Wschodniego (1933-34). Próba ta jednak się nie powiodła. Na przełomie lat 40. i 50. nastąpiło ukształtowanie się dwóch przeciwstawnych bloków polityczno-militarnych - NATO (1949 r.) oraz Układ Warszawski (1955 r.). 13 sierpnia 1961 r. podzielono murem Berlin na część wschodnią i część zachodnią. Miasto to stało się jednym z najbardziej zapalnych punktów między Wschodem a Zachodem w Europie.

Pierwsze propozycje radzieckie w kwestii zawarcia układu o bezpieczeństwie ogólnoeuropejskim pojawiły się już po śmierci Stalina w czasie „odwilży” w latach 1954-55. Nie miały one jednak szans powodzenia, ponieważ mocarstwa zachodnie i ZSRR różniły się, obok różnic ideologicznych i systemowych, także w wielu kwestiach międzynarodowych na temat warunków przezwyciężenia podziału i pokojowego zjednoczenia Niemiec.

Po kryzysie berlińskim (1961 r.) oraz kryzysie kubańskim (1962 r.) sytuacja zmierzała wyraźnie do załagodzenia niebezpieczeństwa wybuchu wojny nuklearnej.

W czasie XIX sesji ZO ONZ 16 grudnia 1964 r. została zgłoszona propozycja Polski odnośnie zwołania ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa z udziałem przedstawicieli państw NATO i UW. Z innych inicjatyw m.in. tzw. raport Pierra Harmela, belgijskiego ministra spraw zagranicznych, z 16 grudnia 1967 r. postulował przyjęcie przez NATO podwójnej strategii podkreślając konieczność podniesienia gotowości obronnej sojuszu zachodniego oraz jego gotowości do dialogu z ZSRR oraz państwami UW w celu osiągnięcia „odprężenia” w stosunkach Wschód-Zachód. Państwa UW w tzw. apelu budapeszteńskim z 16 marca 1969 r. wyraziły zainteresowanie i gotowość do zwołania stosownej konferencji ogólnoeuropejskiej w celu omówienia problematyki bezpieczeństwa.

U podstaw wzrostu zainteresowania zwołaniem ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa leżały:

• wyrównanie się potencjałów nuklearnych między USA a ZSRR oraz dążenie obu supermocarstw do ograniczenia wyścigu zbrojeń,

• dążenie ZSRR do zaakceptowania przez Zachód polityczno-militarnego statusu quo w Europie czyli uznania nowych granic i narzuconego ustroju (tzw. porządku jałtańsko-poczdamskiego),

• zainteresowanie zachodnich kół gospodarczych i bankowych ożywieniem kontaktów handlowo-gospodarczych z blokiem wschodnim w celu uzyskania dodatkowych rynków zbytu dla swoich urządzeń i towarów,

• oczekiwanie ZSRR, iż ogólnoeuropejska konferencja bezpieczeństwa może przyspieszyć wycofanie wojsk amerykańskich z Europy,

• załagodzenie napięć w Europie ze względu na uwikłanie się USA w wojnę wietnamską, a ZSRR w interwencję w Czechosłowacji w 1968 r. oraz narastający konflikt z Chinami Ludowymi (konflikty graniczne 1969-70).

Ujawniło się w stosunkach Wschód-Zachód szereg korzystnych tendencji, z których najistotniejsze znaczenie miały przede wszystkim:

• poprawa stosunków amerykańsko-radzieckich, której efektem było podpisanie układu rozbrojeniowego SALT I (o ograniczeniu zbrojeń strategicznych) z 1972 r.,

• normalizacja stosunków RFN z krajami bloku wschodniego w latach 1970-73 oraz uregulowanie kontrowersyjnej kwestii Berlina Zachodniego z 3 września 1971 r.,

• rozpoczęcie w 1973 r. między NATO a UW w Wiedniu rokowań rozbrojeniowych na temat redukcji zbrojeń i sił zbrojnych w Europie, które trwały z przerwami do 1989 r. oraz zwołanie ogólnoeuropejskiej konferencji bezpieczeństwa,

Etap prac przygotowawczych do powyższej konferencji na szczeblu ambasadorów i przedstawicieli ministrów spraw zagranicznych z udziałem wszystkich 33 państw europejskich (bez Albanii pozostającej w samoizolacji) oraz USA i Kanady zakończono w połowie 1973 r. w trakcie uzgodniono ogólne kwestie proceduralne i merytoryczne. Konferencja przebiegała w trzech etapach:

- pierwszy: spotkania ministrów spraw zagranicznych - Helsinki 3-7 lipca 1973 r.,

- drugi: rokowania na szczeblu ekspertów - Genewa 18 września 1973 r. do 21 lipca 1975 r.,

- trzeci: spotkanie szefów państw i rządów - Helsinki 30 lipca do 1 sierpnia 1975 r.

Przyjęto nazwę - Konferencja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) oraz uzgodniono wspólny dokument o nazwie Akt Końcowy KBWE.

Podpisany 1 sierpnia 1975 r. Akt Końcowy KBWE składał się z czterech części:

• deklaracji zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami uczestniczącymi (1. koszyk),

• współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki i techniki oraz środowiska naturalnego (2. koszyk),

• współpracy w dziedzinie humanitarnej i innych dziedzinach (3. koszyk),

• dalsze kroki po konferencji.

Pierwsza część odzwierciedlała interesy ZSRR ponieważ legalizowała polityczno-terytorialny status quo, ustanowiony na konferencjach w Jałcie i Poczdamie w 1945 r.

Akt przyjmował zgodnie z powszechnym katalogiem zasad stosunków międzynarodowych, uchwalonych przez ZO ONZ 24 października 1970 r., 10 zasad w odniesieniu do sygnatariuszy Aktu Końcowego:

1) suwerenna równość, poszanowanie praw wynikających z suwerenności,

2) powstrzymanie się od groźby użycia siły lub jej użycia,

3) nienaruszalność granic,

4) integralność terytorialna państw,

5) pokojowe załatwianie sporów,

6) nieingerencja w sprawy wewnętrzne,

7) poszanowanie praw i podstawowych wolności łącznie z wolnością myśli, sumienia, religii lub przekonań,

8) równouprawnienie i prawo narodów do samostanowienia,

9) współpraca między państwami,

10) wykonywanie w dobrej wierze wynikających z Aktu zobowiązań.

W drugiej części precyzowano zasady współpracy w dziedzinie gospodarki, nauki, techniki, handlu, kooperacji przemysłowej, ochrony środowiska naturalnego, transportu, turystyki oraz aspekty migracji siły roboczej.

W trzeciej części uzgodniono współpracę w dziedzinie humanitarnej i innych, w tym rozwoju kontaktów międzyludzkich, przepływu informacji, wymiany kulturowej oraz w zakresie oświaty.

W drugiej części Aktu Końcowego znalazły się w postaci załączników dwa dokumenty:

- „Dokument w sprawie środków budowania zaufania i niektórych aspektów bezpieczeństwa i rozbrojenia” zmierzający do zwiększenia informacji i kontaktów,

- działania w kierunku zwiększania bezpieczeństwa w rejonie Morza Śródziemnego.

W czwartej części przewidziano realizację Aktu Końcowego w formie jednostronnej, dwustronnej oraz wielostronnej.

Na tzw. konferencjach przeglądowych miano dokonywać oceny realizacji postanowień Akty Końcowego przez poszczególnych sygnatariuszy. Pierwszą taką konferencję zaplanowano w 1977 r. w Belgradzie.

Akt Końcowy KBWE posiadał jednak tylko znaczenie polityczne, a nie prawno-międzynarodowe. Na sygnatariuszach istniała polityczna odpowiedzialność za przyjęte zobowiązania. Wymuszały one na sygnatariuszach ich przestrzeganie, ponieważ w przeciwnym wypadku narażały ich na krytykę ze strony innych uczestników procesu KBWE.

Decyzje podejmowano na zasadzie konsensusu czyli uzgodnienia jednolitego stanowiska przez wszystkich sygnatariuszy. Prowadziło to do znacznego skomplikowania procesu decyzyjnego oraz wydłużenia spotkań.

Na pierwszym spotkaniu przeglądowym w Belgradzie (4 października 1977 r. do 9 marca 1978 r.) doszło do kontrowersji między Wschodem a Zachodem wokół przestrzegania praw człowieka w krajach bloku wschodniego. Destrukcyjna postawa Malty odmawiającej podpisania komunikatu końcowego groziła załamaniem się całego procesu KBWE. W rezultacie ograniczono się do krótkiego komunikatu końcowego, którego najistotniejszym elementem było postanowienie o kontynuacji procesu KBWE.

Drugie spotkanie przeglądowe KBWE w Madrycie 11 listopada 1980 r. do 9 września 1983 r. odbyło się w niekorzystnych warunkach międzynarodowych (interwencja ZSRR w Afganistanie, wprowadzenie stanu wojennego w Polsce). Doszło jednak do podpisania dokumentu końcowego, którego najistotniejszymi elementami były:

1. wyrażenie zgody na poszerzenie procesu KBWE o sferę wojskową i zapowiedź zwołania do Sztokholmu specjalnej konferencji w sprawie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa i rozbrojenia w Europie (KVAE) w latach 1984-86,

2. zobowiązano się do współpracy w dziedzinie nauki i techniki, kultury, wymiany informacji, ochrony środowiska naturalnego, akcji łączenia rodzin, itp.,

Następstwem uchwał konferencji było podjęcie dyskusji na spotkaniach roboczych wokół problemów: pokojowe uregulowanie sporów (Ateny 1984 r.), współpraca w rejonie Morza Śródziemnego (Wenecja 1984 r.), prawa człowieka (Ottawa 1985 r.), kontakty między ludźmi (Berno 1986 r.).

Kolejna konferencja przeglądowa KBWE odbyła się w Wiedniu od 4 listopada 1986 r. do 19 stycznia 1989 r. Osiągnięcie porozumień rozbrojeniowych USA-ZSRR w sprawie likwidacji broni eurostrategicznych średniego zasięgu w latach 1987-1988 przyczyniło się nie tylko do powodzenia konferencji KVAE i wprowadzenia w życie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa z dniem 1 stycznia 1987 r., lecz przyniosło znaczny postęp także w koszykach 1., 2. i 3.

Uchwały konferencji przeglądowej KBWE w Wiedniu z 1989 r. odzwierciedlały dokonywający się przełom w stosunkach Wschód-Zachód. Ułatwiły także „Jesień ludów” oraz upadek „realnego socjalizmu” w EŚ.

Już podczas spotkań ekspertów państw członkowskich KBWE w Bonn (od 19 marca do 11 kwietnia 1990 r.) przyjęto dokument końcowy, w którym wszyscy uczestnicy, w obliczu załamania się gospodarczego „realnego socjalizmu”, opowiedzieli się za gospodarką rynkową, własnością prywatną jako ważnymi elementami nadchodzącej w krajach byłego bloku wschodniego transformacji systemowej. Podczas spotkania ekspertów państw KBWE w Kopenhadze (5-29 czerwca 1990 r.) stwierdzono, iż demokracja i państwo prawa są ważną przesłanką pokoju i bezpieczeństwa w Europie. Kraje członkowskie z bloku wschodniego winny wdrożyć takie zasady ustrojowe jak: swoboda tworzenia partii politycznych, powszechne, tajne, wolne i regularne wybory rozdział między państwem a partiami, niezależne sądownictwo.

Spotkanie w Paryżu 19-21 listopada 1990 r. 34 szefów państw i rządów w czasie którego przyjęto dokument pt. „Paryska Karta Nowej Europy”. Najważniejsze postanowienia tej Karty to:

• stwierdzenie o zakończeniu ery konfrontacji i podziału w Europie,

• zapoczątkowanie nowej ery demokracji, pokoju i jedności w Europie,

• potwierdzenie 10 zasad stosunków między państwami, zawartych w koszyku 1. Akty Końcowego KBWE,

• podpisanie między 22 państwami NATO i UW traktatu o siłach konwencjonalnych w Europie (CFE-1) oraz deklaracji stwierdzającej, iż zaprzestały się wzajemnie traktować jako przeciwnicy,

• zapowiedź rozpoczęcia procesu instytucjonalizacji KBWE.

Pojawiła się koncepcja powołania w ramach KBWE stałych organów międzyrządowych. Jako pierwszy organ ustanowiono Radę Ministrów Spraw Zagranicznych.

Pierwsze jej posiedzenie odbyło się 19-20 czerwca 1991 r. w Berlinie. Ministrowie spraw zagranicznych przyjęli wówczas dokument „Mechanizm konsultacji i współpracy w sytuacjach pilnych”, w którym ograniczono zasadę konsensusu przy podejmowaniu decyzji oraz dopuszczono możliwość wypowiadania się na temat sytuacji wewnętrznej w odniesieniu do konkretnego państwa członkowskiego. Zmiana dopuszczała możliwość podejmowania decyzji na temat sytuacji wewnętrznej konkretnego państwa członkowskiego, które nie mogło w powyższym procesie uczestniczyć. W tym przypadku chodziło o Jugosławię.

Kolejne spotkanie ekspertów odbyło się w Genewie 1-19 lipca 1991 r. i dotyczyło mniejszości narodowych. Skonstatowano, że kwestia ta nie może być traktowana tylko i wyłącznie jako sprawa wewnętrzna. W tym samym duchu odbyło się spotkanie ekspertów KBWE w Moskwie od 10 września do 4 października 1991 r., które poświęcone było tematowi praw człowieka. KBWE może tworzyć specjalne grupy ekspertów, które winny zajmować się analizą naruszania praw człowieka w poszczególnych państwach członkowskich nawet bez zgody ich rządów.

Na drugim spotkani ministrów spraw zagranicznych w Pradze 30-31 stycznia 1992 r. przyjęto na nowych członków wszystkie byłe republiki ZSRR. Postanowiono także, że przy poważnych naruszeniach praw człowieka eksperci KBWE mogą podąć badania bez zgody danego państwa członkowskiego.

Podczas konferencji przeglądowej KBWE w Helsinkach (od 24 marca do 8 lipca 1992 r.) 9-10 lipca 1992 r. doszło też do spotkania szefów państw i rządów powiększonego KBWE. W przyjętym dokumencie „Wyzwania czasu przemian” (tzw. Helsinki II) znalazły się: deklaracja polityczna oraz postanowienie o wzmożeniu instytucjonalizacji procesu KBWE. Uchwały Helsinek II miały istotne znaczenie dla przyspieszenia procesu instytucjonalizacji KBWE. Ważnymi etapami były kolejne spotkania przeglądowe KBWE w Budapeszcie (4-5 grudnia 1994 r.) i Lizbonie (2-3 grudnia 1996 r.). Po spotkaniu w Budapeszcie od 1 stycznia 1995 r. KBWE przekształcono w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE).

Pod koniec lat 90. OBWE nabierała cech i funkcji specyficznej organizacji międzynarodowej, która nie została jednak ostatecznie skrystalizowana. Posiada cechy ugrupowania regionalnego w Europie które 2 maja 1993 r. podpisało ramowe porozumienie z sekretariatem ONZ o koordynacji i współpracy między KBWE i ONZ. Między krajami członkowskimi OBWE istnieje poważna różnica stanowisk w odniesieniu do jej przekształcenia w organizację międzynarodową. Zdecydowana większość państw członkowskich OBWE jest w większym stopniu zainteresowana tym, aby OBWE miała wyłącznie charakter polityczny, a nie prawny.

Najwyższą instancją procesu OBWE jest Konferencja Przeglądowa jako kontynuacja wprowadzonych w 1990 r. Spotkań Przedstawicieli Państw Uczestniczących w KBWE. Obejmuje ona całokształt działalności OBWE i odbywa się co 2 lata. Spotkania na szczycie przywódców państw i szefów rządów jako instytucję wprowadzono na szczycie KBWE w Paryżu w listopadzie 1990 r., a na konferencji Helsinki II w 1992 r. uzgodniono odbywanie takich spotkań co dwa lata. Podczas spotkań dokonuje się oceny całokształtu sytuacji OWE, ustalając także zasadnicze priorytety jej działania. Organem decyzyjnym i zarządzającym jest Rada Ministerialna OBWE z udziałem ministrów państw członkowskich. Zbiera się ona na sesjach raz do roku, a przewodniczy jej każdorazowy szef MSZ państwa sprawującego w danym roku przewodnictwo. Wysoka Rada jest zaś organem zajmującym się nadzorowaniem, kierowaniem i koordynowaniem działalności OWE. W jej skład wchodzą przedstawiciele państw uczestniczących w randze dyrektorów departamentów MSZ, zbierający się dwa razy do roku w Pradze. Ciałem konsultacyjnym i decyzyjnym jest utworzona w 1994 r. Rada Stała. W jej skład wchodzą ambasadorzy państw członkowskich, spotykający się raz w tygodniu w Centrum Konferencyjnym Zapobiegania Konfliktom OBWE w Wiedniu (Pałac Hofburg). Forum Współpracy na Rzecz Bezpieczeństwa składa się z członków przedstawicielstw państw przy OBWE w Wiedniu, którzy zbierają się raz w tygodniu w Hofburgu. Do zadań forum należy:

1. prowadzenie negocjacji na temat kontroli zbrojeń, rozbrojenia oraz środków budowy zaufania i bezpieczeństwa,

2. regularne konsultacje i intensywna współpraca w sprawach bezpieczeństwa,

3. działanie na rzecz zmniejszenia ryzyka wybuchu konfliktów.

Urzędujący Przewodniczący, czyli minister spraw zagranicznych państwa sprawującego w ciągu jednego roku przewodnictwo w OBWE. Wspomaga go tzw. Trójka, czyli ubiegłoroczny, obecny i przyszłoroczny przewodniczący. Szefem administracji OBWE jest Sekretarz Generalny, funkcjonujący od 1992 r. Jest on szefem administracji OBWE i przygotowuje spotkania, zapewniając wykonanie podjętych przez poszczególne organa i ciała OWE uchwał, współpracując ściśle Urzędującym Przewodniczącym. Sekretariat, utworzony w 1990 r. w Pradze i przeniesiony w 1993 r. do Wiednia, koncentruje się na obsłudze organizacyjno-administracyjnej organów i placówek OBWE. Składa się z pięciu departamentów:

• Wspierania Urzędującego Przewodniczącego,

• Centrum Zapobiegania Konfliktom,

• Służb Konferencyjnych,

• Administracji i Budżetu,

• Działalności Ekonomicznej i Ekologicznej.

Do ważnych ogniw procesu OBWE należą instytucje i urzędy:

• Biuro Instytucji Demokratycznych i Praw Człowieka (1990-1992 funkcjonowało jako Biuro Wolnych Wyborów) gromadzące informacje na temat wolnych wyborów i ochrony praw człowieka, przygotowujące liczne seminaria i konferencje ekspertów, itp.,

• Urząd Wysokiego Komisarza do spraw Mniejszości Narodowych działający od 1992 r. oraz zajmujący się kompleksem kwestii etniczno-narodowych i ochroną praw mniejszości, zmierzając do wczesnego wykrywania źródeł napięć i konfliktów oraz ich rozwiązywania,

• Przedstawiciel do spraw Wolności Mediów powołany w 1997 r. do analizy sytuacji w mediach oraz podniesienia skuteczności oddziaływania OBWE na media,

• Zgromadzenie Parlamentarne powstałe w 1991 r. i posiadające własny sekretariat w Kopenhadze, działające jako przedstawicielstwo parlamentarzystów i omawiające całokształt spraw na sesjach raz do roku,

• Trybunał Koncyliacji i Arbitrażu utworzony w 1994 r. w Genewie i zajmujący się kwestiami prawnymi,

• Wspólna Grupa Konsultacyjna utworzona w 1990 r. w Wiedniu i czuwająca na d problemami technicznymi rozbrojenia (CFE),

• Komisja Konsultacyjna do spraw Otwartych Przestworzy powołana w 1992 r. dla kontroli zbrojeń sił zbrojnych, monitoringu rozbrojenia, rozwiązywania kryzysów w ramach OWE.

Decyzje OBWE podejmowane są na zasadzie konsensusu, ale mechanizm ten uległ modyfikacji. Polegała ona na tym, że państwo podlegające ocenie nie może uczestniczyć w podejmowaniu decyzji oraz jej blokować.

Upowszechniła się zasada konsensus minus jeden, zastosowana po raz pierwszy 1 maja 1991 r. wobec Nowej Jugosławii.

Dopuszczane jest w wielu wypadkach głosowanie większościowe. Zasada konsensusu jest natomiast zawężona do decyzji o znaczeniu podstawowym dla całej OBWE.

W latach 90. liczba uczestników proces OBWE zwiększyła się z 35 do 55, głównie z EŚW oraz WNP.

Podstawowych wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa i współpracy w Europie należy upatrywać w asymetrii i dysproporcjach rozwojowych między Europą Zachodnią a Środkową i Wschodnią oraz Południową. Długofalowy charakter powyższych procesów stanowi podstawową przesłankę powstawania licznych niebezpieczeństw i zagrożeń, które utrwalają liczne podziały w Europie.

Zasadnicze zagrożenia dla bezpieczeństwa europejskiego:

1. nacjonalizmy i konflikty etniczne

Występują w całej Europie. W wielu regionach i państwach, zwłaszcza na obszarze WNP oraz Bałkanów, kierownictwa państwowe, nawiązujące do wartości narodowo-nacjonalistycznych, nie są skłonne respektować podstawowych praw człowieka i znanych konwencji ONZ oraz zasad KBWE/OBWE, przy rozwiązywaniu niekiedy skomplikowanych kwestii szczegółowych. Prowadzi to do takich wydarzeń jak wojna Rosji z Czeczenią 1994-1996 czy też kryzys Jugosłowianki 1991-1995 oraz wokół Kosowa 1998-1999.

Wątpliwości budzi szczególnie trudność w uregulowaniu zasad i celów tzw. interwencji zbrojnej dla rozwiązywania konfliktów narodowych i etnicznych, wymuszania przestrzegania praw człowieka przez rządy poszczególnych państw.

Chodzi o to, aby stosowane środki były adekwatne do pożądanych celów i służyły stabilizacji, pokojowi i bezpieczeństwu w Europie.

2. zagrożenia militarne

Porozumienia w sprawie rozbrojenia nuklearnego (START I 1991 r. oraz nie ratyfikowany przez Rosję START II z 199 3 r.) oraz zawarcie szeregu innych układów na temat rozbrojenia konwencjonalnego, itp. obniżyło niebezpieczeństwo wybuchu wojny nuklearnej lub konwencjonalnej w skali ogólnoeuropejskiej. W szeregu konfliktów lokalnych, wojnach domowych na Zakaukaziu, w byłej Jugosławii, doszło do masowego użycia różnego rodzaju broni konwencjonalnej. Rozwija się legalny i nielegalny handel bronią. Występuje trudność w zapobieganiu proliferacji broni nuklearnej, mimo zawartych układów i porozumień międzynarodowych.

3. transnarodowa przestępczość zorganizowana

Otwarcie granic, migracje ludzi i szereg innych czynników przyczyniło się do zrostu zorganizowanej przestępczości w skali ogólnoeuropejskiej. Nasilenie się korupcji spowodowało przenikanie się struktur przestępczych do aparatu państwowego i różnych sektorów gospodarki. Zjawiska te posiadają wymiar krajowy i międzynarodowy, przyczyniając się do destabilizacji oraz poważnych wyzwań w skali ogólnoeuropejskiej. Chodzi o rozpoznanie zjawiska i ścisłe współdziałanie określonych służb policyjnych i instytucji europejskich.

4. zagrożenia ekologiczne

Chodzi o wypracowanie określonych programów ogólnoeuropejskich w zakresie ochrony środowiska naturalnego oraz zapewnienie stosownych środków finansowych do ich realizacji. Kształtowanie określonej mentalności proekologicznej wśród społeczeństwa, począwszy od szkoły podstawowej.

Problem bezpieczeństwa i współpracy stanowi bardzo szeroki zakres. Osiąganie w tym zakresie określonych efektów jest procesem długofalowym i złożonym. Powyższy proces wymaga podziału ról oraz współdziałania różnych państw, organizacji, instytucji. Współpraca powyższa musi mieć charakter profesjonalny, zmierzając konsekwentnie i kompleksowo do rozwiązywania konkretnych problemów politycznych, wojskowych, gospodarczych, społecznych, ekologicznych.

J. Czaputowicz rozróżnia się następujące modele bezpieczeństwa europejskiego:

• Europę państw,

• paneuropejski (OBWE),

• europejski (EU),

• atlantycki (NATO),

• Europa de Gaulle'a,

• bipolaryzm,

• wspólnota atlantycka,

• trójkąt bezpieczeństwa.

W. Multan wymienia następujące modele:

• ogólnoeuropejski (OBWE),

• atlantycki,

• struktury zachodnioeuropejskie (UE i UZE),

• współdziałania istniejących struktur oraz ich koordynacja, ale bez hierarchizacji,

• system suwerennych państw,

• określona konfiguracja wielobiegunowa.

Najbardziej pluralistyczny model preferuje R. Zięba zakładając podział ról między UE, NATO, UZE, OBWE a nowymi formami współpracy regionalnej.

W XXI w. bezpieczeństwo europejskie będzie mieć kooperatywny charakter. Oznacza to konieczność określonej współzależności i podziału zadań między poszczególnymi strukturami i płaszczyznami oraz kooperacji w skali ogólnoeuropejskiej.

Miejsce i rola Polski

Polska jest krajem średniej wielkości co zapewnia jej 10 miejsce wśród państw Europy. Zamieszkuje ją 38,4 mln mieszkańców co daje 9 miejsce w Europie.

W publikacjach ONZ zaliczana jest do krajów rozwijających się, zaś według Banku Świtowego należy do grupy 37 krajów, gospodarek o dochodzie wyższym średnim.

Od 1993 r. systematycznie wzrastały inwestycje bezpośrednie w Polsce, y w 1998 r. osiągnąć blisko 8 mld USAD, czyli równowartość 2/3 strumieni kapitału napływającego do wszystkich pozostałych krajów EŚ.

Polsce udało się doprowadzić do kompromisowych porozumień najpierw w wierzycielami publicznymi, a następnie z wierzycielami prywatnymi. Należy uznać porozumienia z Klubem Paryskim i z Klubem Londyńskim za rozwiązania ułatwiające oddłużenie się Polski o niemal 10 mld USD.

Polityka zagraniczna Polski od jesieni 1989 r. była wypadkową wielu zmieniających się czynników, zarówno w ramach rozwijającej się polityki wewnętrznej, i trudnych do przecenienia zmian w środowisku zewnętrznym.

Obok ministrów spraw zagranicznych, politykę zagraniczną tworzyli prezydenci, premierzy, ministrowie obrony i spraw wewnętrznych.

Prof. Krzysztof Skubiszewski z końcem czerwca 1991 r. wystąpił z expose na temat polityki zagranicznej w którym tak przedstawił priorytety polityki zagranicznej:

• ugruntowanie europejskiej orientacji polityki między innymi na współpracę z wielkimi sąsiadami oraz rozwój współdziałania w ramach Porozumienia Pentagonalnego,

• intensyfikacja stosunków z USA,

• rozbudowa kontaktów z państwami Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej,

• uczestnictwo w osiąganiu celów ONZ,

• redukcja zadłużenia i współdziałanie w rozwiązywaniu problemów ochrony środowiska w naszym regionie,

• rozszerzenie kontaktów z Polonią.

W końcu kwietnia 1993 r. w dokumencie „Kierunki polskiej polityki zagranicznej w roku 1993” priorytety określono:

• utrzymanie i przyspieszenie integracji z Wspólnotami Europejskimi i NATO,

• umacnianie bezpieczeństwa Polski,

• dobra współpraca ze wszystkimi sąsiadami, w tym bardzo aktywna polityka na ścianie wschodniej,

• rozwój współpracy w EŚ, w ramach ugrupowań regionalnych (grupa wyszehradzka).

Dorobek Skubiszewskiego:

- traktaty z sąsiadami, zwłaszcza z Niemcami o potwierdzeniu istniejącej granicy z listopada 1990 r. oraz o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy z czerwca 1991 r. oraz z Rosją z maja 1992 r.,

- wycofanie wojsk rosyjskich oraz traktat o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy z Rosją.

W expose na temat polityki zagranicznej w kwietniu 1999 r. Bronisław Geremek sformułował aktualne priorytety:

• włączenie Polski w system UE,

• pełne włączenie się do działalności NATO,

• podtrzymywanie jak najszerszych stosunków dwustronnych z USA, Niemcami, Francją, Wielką Brytanią i Włochami,

• prowadzenie coraz aktywniejszej polityki zmierzającej do umocnienia pozycji Polski w regionie, wzmocnienie strategicznie ważnej roli Ukrainy w Europie Wschodniej wspieranie procesów transformacyjnych i demokratyzacji,

• zachowanie postawy politycznej otwartości wobec FR, dążenie do zwiększenia intensywności gospodarczej, kulturalnej i naukowej,

• utrzymanie silnej aktywności w organizacjach międzynarodowych,

• udział w inicjatywach i programach przeciwdziałania zagrożeniom niemilitarnym, takim jak terroryzm, handel narkotykami i inne przejawy przestępczości zorganizowanej,

• konieczność prowadzenia działalności promującej Polski w świecie.

64

---