1. Chronologia okresu literatury greckiej.

Początki lit. greckiej zbiegają się z początkiem cywilizacji greckiej, zasiedleniem Grecji, wschodniego wybrzeża Azji Mniejszej przez ludy, które je tworzą (Eolów, Jończyków, Dorów)

Wynalazek pisma - pismo greckie zapożyczono od Fenicjan (wcześniej w formie oralnej - mówionej), ale unowocześniono, Grecy dodali samogłoski.

Okresy literatury greckiej:

1. ARCHAICZNY IX- VI w. p.n.e. - I okres literatury greckiej :

• działalność Homera (Iliada, Odyseja)

• poematy wzorowane na Homerze (Opowieści cypryjskie, Powroty - poeci cykliczni)

• Hezjod - działa obok Homera (Prace i dnie)

• początki liryki, Tyrtajos (Tyrteusz), Safona, Ezop

2. KLASYCZNY V - IV w. p.n.e. :

Zwycięskie wojny z Persją. Rozkwit demokracji ateńskiej - czasy Peryklesa, złoty wiek. Po wojnie peloponeskiej podupadają, wdają się w wojnę ze Spartą, ulegają dominacji innych miast-państw, pod potęgą macedońską ulegają całkowicie.

• poeci Simonides z Kos, Pindar

• narodziny teatru greckiego (Dionizja, pieśń kozła)

• Wielka Trójca tragików: Ajschylos, Sofokles, Eurypides

• komedia grecka - 3 okresy: starsza, średnia (obie w okresie klasycznym - Arystofanes „Osy, ptaki, żaby”), i nowa

• początki historiografii (dziejopisarstwa) Herodot, Dydes??

• Rozwój retoryki (mówcy piszą też traktaty o mówieniu) Izokrates, Demostenes

• Filozofia - Platon, Arystoteles

3. HELLENISTYCZNY :

Grecja ulega Macedonii (Aleksander Macedoński, podbicie Persji, powiększenie imperium). To imperium rozsypie się po smierci Aleksandra, ale doszło do zdominowania miejscowych kultur przez kulturę grecką, otwarcie się na kulturę grecką wschodnich rejonów (zdominowanie ich). Język grecki rozpowszechnia się, język humanistów.

Państwa hellenistyczne ulegają Rzymowi.

• komedia nowa: Menander

• filozofia: 3 duże szkoły: cynicy (Krates, Menippos), stoicy (Chryzyp, Zenon z Kitjon), epikurejczycy (Epikur)

• poezja bukoliczna (sielanki, bukoliki) Teokryt

Bujny rozwój nauki, głównym ośrodkiem nauk: Aleksandria (Ptolemeusz, Euklides, Archimedes). Grecja dostaje się pod panowanie Rzymu (bitwa pod Pydną 168 r. p.n.e. - Grecja dostaje się pod panowanie Rzymu, nazwana prowincją rzymską Achaja). Od tego czasu mówimy o:

- okresie rzymskim (pogańskim), historycy greccy: Plutarch- biograf, Józef Flawiusz - Żyd, opisuje dzieje państwa w Palestynie za czasów Wespazjana, proza fabularna (romans) Pauzamiasz - II w ne

- chrześcijańskim - pisarze chrześcijańscy, zwani ojcami kościoła- Tertulian, Bazyli Wielki, Cyprian, Euzebiusz z Cezarei (pierwszy utwór historyczny); początkowo tworzono po grecku

Symboliczne zakończenie kultury greckiej - zamknięcie Akademii Platońskiej.

2. Literatura rzymska

Młodsza siostra literatury greckiej; ojcem literatury rzymskiej był Grek, Lucjusz Andronicus, pierwsze adaptacje tragedii greckich, przetłumaczył na łacinę Odyseję (240 r pne)

Teatr rzymski wzorowany na greckim

1. okres archaiczny 240 pne - ok. 90 pne.:

• dramatopisarze tragicy rzymscy Enniusz, Akcjusz, Pakuwiusz.

• komedia Plaut „Żołnierz samochwał”

• komedia togata (od togi - rzymskiego ubioru w którym grano; rodzaj komedii przedstawiający życie drobnych rzemieślników i stosunki w prowincjonalnych miasteczkach Italii. W sztukach tych zgodnie z obyczajami rzymskimi niewolnicy nie mogli górować nad swymi panami.) Tityniusz, Atta

• preteksta (utwory opisujące potęgę Rzymu, wypadki z historii Rzymu)

2. okres cyceroński ok.90r. pne - ok. 40r. pne od Cycerona; okres burzliwy, degradacja Rzymu, wojny domowe itd.

• lit. oratoryjna Cyceron „Mówca”, „Republika”, „O naturze bogów”, kwestie filozoficzne, naukowe

• Katullus, utwory miłosne, opiewa ukochaną Lesbię

• Lukrecjusz „O naturze rzeczy”, myśliciel, naturalista

• Juliusz Cezar dzieła historyczne opisujące jego wojny galijskie i domowe

3. okres augustowski 27r.pne -14r.pne - szczyt rozwoju teatru rzymskiego - panowanie cesarza Augusta

• Gajusz - mecenas finansujący Horacego „Zbiór pieśni” Carmina

• twórcy elegii - Tibullus, Propercjusz, Owidiusz „Metamorfozy”

• Wergiliusz „Eneida”

• 3 style lit.: niski - bukoliki, średni - georgiki i wysoki - Eneida

4. okres cesarski

• okres wczesnego cesarstwa: I - III w ne do wielkiego kryzysu Rzymu w III w. (Persjusz setnik, Juwenalis, Petroniusz, Lukan, Seneka młodszy, Pliniusz starszy)

• okres późnego cesarstwa - 284 - 486 ne - dominacja chrześcijańska, ojcowie kościoła (św. Augustyn, Prudencjusz- poeta, historiografia: Ammian Marcellinus, Kasjodor, Boecjusz.

3. Wątki mityczne, mitologia jest stałym odniesieniem

Mit - potoczne znaczenie: coś fikcyjnego, nieistniejącego

Mit w kulturach archaicznych - coś co przekazuje autentyczną wiedzę o tym, co było, natury sakralnej, świętej, opowieść, która wpływa na to jak żyjemy, nadaje porządek codziennym czynnościom.

- czas świecki - jednokierunkowy, nieodwracalny od początku do końca

• czas sakralny - przenosi nas z codzienności w bezczas, praczas, nie tyle wspomina pewne wydarzenia, ile je uobecnia ponownie. Czas sakralny nie jest linearny, da się cofnąć. Skąd wynika jego sakralność? Bo przywołuje działanie sił nadnaturalnych - mity mówią o stworzeniu świata, o tym jak coś powstało np. Herakles - mit o powstaniu drogi mlecznej.

Człowiek wierzący przechodzi z czasu świeckiego do sakralnego.

Mity są opowieściami o tym, jak coś powstało, jak ujawnił się byt (Ontofania - ujawnienie bytów, objawienie się w istnieniu.). Mogą mieć charakter globalny (kosmogoniczny - jak powstał świat - człowiek obserwował świat, zastanawiał się jak powstał i tworzył mity), ale też charakter wycinkowy (dot. np. gwiazd bliźniąt: Kastor i Sollux; rzeki, góry, rośliny - Narcyz), każdy punkt zw. z mitem, który wyjaśniał powstanie. Mity determinują codzienne czynności ludzi np. naśladując działanie herosa. Mit wpływa na czas świecki, uświęca go, wyraża, wiąże się z wierzeniami pewnej wspólnoty, kodyfikuje wierzenia, daje podstawę moralności, wskazuje jak trzeba się zachowywać w danej społeczności, praktyczne wskazówki działań codziennych, objaśnia i przekonuje do sakralności świata. Są przekazywane w formie oralnej (mówionej, ustnej), dlatego nie mają jednolitego, ustabilizowanego kształtu, twór kultury ludowej, po wynalezieniu pisma przechodzą w formę zapisaną. Musimy korzystać z literatury lirycznej, by czerpać wiedzę nt mitów. „Metamorfozy” Owidiusza - kompendium wiedzy o mitach.

4. Homer jako 1. twórca w dziejach literatury europejskiej

Nie wiadomo, czy imię jest oryginalnego pochodzenia. Wg tradycji Homer był niewidomy - z gr. homer= ślepy. Jego pochodzenie sporne, prawdopodobnie z Azji Mniejszej, Smyrna? Cechy języka wskazują na Jonię, wschodnie wybrzeże Azji mniejszej.

Iliada i Odyseja powstały po r. 900 pne (bo mowa o Fenicjanach, których świat nie znał wcześniej, używali włóczni, krycie świątyń dachem). 725-720 - data graniczna (IX - XVIII w. pne - wtedy mniej więcej powstały Iliada (starsza) i Odyseja.). Naśladownictwo Homera (Hezjop) od lat 700 pne.

Iliada - starsza od O., kunsztowniejszy język - lata 858-800. pne, relacja z ostatniego roku wojny trojańskiej (Achajów z Trojanami), Homer wybrał za kanwę tylko wycinek wojny, od gniewu Achillesa do śmierci Hektora. Najważniejszy temat to gniew Achillesa, który staje się przyczyną wszystkich wypadków, 24 pieśni.

Odyseja - związana z kolonizacją być może, powstała w VIII w. pne. Powrót Odysa (Ulissesa) z wojny trojańskiej do Itaki. Rozbudowany układ fabuł. Pojawia się retrospektywa (przywoływanie zdarzeń minionych) i retardacja (jej celem jest zwiększenie napięcia u czytelnika poprzez opóźnienie bądź zatrzymanie akcji utworu). Telemachia - pierwsze 4 pieśni to dzieje wyprawy syna Odysa, Telemacha.

Styl obu utworów podniosły (porównania homeryckie) oraz styl formularny (wiąże się z pochodzeniem obu poematów, z początkowym ustnym przekazem; aby zapamiętać trudny tekst znaleziono sposób powtarzalności słów charakterystycznych, najczęściej przymiotników przypisanych do postaci, np. prędkonogi Achilles, jasnooka Atena). Pewnym stałym sytuacjom przypisano pewne formuły. Łącznikiem obu utworów jest również postać apoidy - wędrowca opowiadającego historię.

Kwestia homerycka:

Wątpliwości czy ta sama osoba napisała Iliadę i Odyseję i czy w ogóle Homer był twórcą (czy grono twórców anonimowych). Czy w ogóle można mówić, że oba dzieła należą do 1 autora? Wątpliwości pojawiły się już w starożytności - choridzontes (rozdzielający). Zastrzeżenia:

• kwestia moralności bogów: Iliada - amoralni, Odyseja - rzecznicy moralności (karzą za zło, nagradzają za dobro)

• imion bogów

• stosunek do wróżb: w Iliadzie nie wierzy się wróżbom, w Odysei tak

• w Iliadzie Odyseusz ma włócznię, w Odysei łuk

Uczeni nowożytni :

• unitaryści - wierzą że Homer żył i jest autorem Iliady i Odysei

• pluraliści - Homer to pewna figura (niekoniecznie istniejąca), zaś prawdziwi autorzy są zbiorowi. Jak wg nich powstały:

• teoria rozszerzania - było jądro poematu (pra-Iliada i pra-Odyseja), do którego dopisywano kolejne wątki anonimowo

• teoria pieśni (Lachman) - Iliada i Odyseja zostały skomponowane z osobno istniejących utworów pieśniowych

• teoria kompilacyjna (Mulder) - Oba utwory złożono z minieposów, gotowych utworów epickich

Kwestia nierozstrzygnięta. Większość badaczy polskich opowiada się za unitarystami.

5. Eneida Wergiliusza

Narodowy epos rzymski, hołd dla epiki Homera. Wergiliusz nawiązał do modelu epickiego Homera, podjęcie etosu mitologicznego, wzorowanie na Iliadzie (6) i Odysei (6). 6 pierwszych ksiąg: Eneasz wędruje po krajach basenu Morza Śródziemnego by dotrzeć do Italii i walczyć o pozycję; wzorce strukturalne z Iliady. Wykorzystał konwencję literacką Homera, np. opis tarczy, zejście do podziemi, porównanie homeryckie, dzień-noc, paralelizm planów boskiego i ziemskiego. Inwokacja do Muz, porównania homeryckie.

Różnice:

- w percepcji eposu - miał być ściśle powiązany z narodem, który autor reprezentuje. Jego bohater to uciekinier z Troi, mit trojański pozwala ukazać początki narodu rzymskiego (Rzymianie to dawni Trojanie - podnosi to ich rangę)). Eneasz uosabia cnoty obozu rzymskiego, kategorie etyczne promowane w ówczesnym Rzymie. Pietas (pobożność) - określenie Eneasza - pobożny, uczciwy, posłuszny wobec bogów, patriotyzm=wyższość dobra ojczyzny nad szczęście osobiste, obowiązki względem rodu (przedłużenie rodu ponad szczęściem osobistym), dobre obyczaje. IV księga - Eneasz na dworze królowej kartagińskiej, która nie chce, by dotarł do Itaki, ale matka Wenus interweniuje u Jowisza - ten zsyła Merkurego, który przypomina Eneaszowi o jego obowiązkach. Ten rzuca wszystko i płynie wypełnić misję. Porzucić szczęście osobiste dla dobra ojczyzny, by wypełnić misję od bogów, być im posłusznym, dba o losy swego narodu i dziedzictwo syna, któremu musi zapewnić rządy nad swym narodem w Italii. Schemat ten przejmuje Wergiliusz od Homera, motyw wykorzystywany w romantyzmie i pozytywizmie (Judym)! Jerozolima Wyzwolona - to samo: opuszcza ogród rozkoszy, bo wzywa go obowiązek. Bohater porzuca ukochaną - motyw homerycki.

6. Dramat starożytny V w.p.n.e.

Tragedia związana jest z Atenami (komedia też) - tu uzyskały postać literacką. U Rzymian zyskały przedłużenie, oni je zmodyfikowali. Rozkwit: V w pne.

Etymologia - tragedia = pieśń kozła, związana z kultem Dionizosa, rytuałami dionizyjskimi; Chór złożony z mężczyzn przebranych za kozły śpiewał pieśń pochwalną, improwizowaną, ku czci Dionizosa. DYTYRAMBY - podczas świąt wiosennych związanych z płodnością. Wpuszczano do winnic kozy, by zjadły uschnięte latorośle, bóg miał się odrodzić w postaci nowych latorośli. Kultura agrotechniczna (wegetacja roślinna). Postać literacką dytyrambowi nadał Arion (VI - VII w.p.n.e)., układał poematy liryczne dla chóru i koryfeusza - przewodnika chóru (intonował i wchodził w dialog z chórem). Wtedy dytyramb przestaje być improwizowany a zaczyna być układany. Dodał postać aktora - tak narodziła się tragedia. Wędrowny teatr, wystawiał na wozie, gdzie stał aktor (chór poniżej).

U schyłku VI w. następuje powiązanie z Atenami, tyran ateński ustanowił z Atenach kult Dionizosa rytuałem państwowym. Podczas tych świąt obowiązkowo wystawiano tragedię (Wielkie Dionizje - wiosną) i komedię. Szybko zarzucono, że tragedie te odrywają się od tematyki dionizyjskiej - powstał dramat satyrowy: chór to mężczyźni przebrani za satyrów (pół-człowiek, pół-kozioł) - to miało powiązać z kultem Dionizosa. Epizody z biografii boga, sztuki lżejsze, komiczne. Dytyramb żyje w swojej formie nadal.

Tetralogia - popularne i cykliczne konkursy teatralne, 3 tragedie + dramat satyrowy z kontekstem dramatycznym np. Oresteja Ajschylosa (3 tragedie) i Cyklop Eurypidesa (dramat satyrowy).

Zwyczaj konkursów tragicznych wymagał przygotowań, więc pojawia się zawodowy tragik!!

Powstanie teatru - budynku pełniącego funkcje teatru.

Amfiteatr - teatr antyczny.

Amfiteatr:

Skene - szatnia dla aktorów, prymitywna scenografia np. wejście do pałacu, budynek teatralny, rekwizytornia

Proskeon - proscenium -podium gdzie występowali aktorzy, obecnie miejsce przed kurtyną

Orchestra - Ołtarz Dionizosa + chór+ taniec

Widownia

W V wieku ustaliła się kompozycja:

Schemat tragedii:

• prolog - zapowiadano co się wydarzy

• parodos - na orchestrę wkracza chór, orszak nawiązujący do dytyrambu

• epejsodion - dialogi na scenie

• stassimum (stasima) - pieśń chóru

Sztuk nie dzielono na akty, ważna była funkcja chóru, bo komentował to co się dzieje, doradzał, odradzał, pełnił funkcję dodatkowego aktora, brał udział w akcji.

Kommos - gdy epejsodion przechodzi w lament.

Z czasem rola chóru została ograniczona. Ajschylos dodał drugiego aktora i wprowadził statystów (milczących aktorów); Sofokles wprowadził 3., Eurypides już w ogóle robił co chciał;)

Ajschylos - żył VI - V w pne. Jego tragedie sa najbardziej pierwotne. Prostota akcji - jest zredukowana do minimum, mówi się, że są martwe, nic się nie dzieje. Chór gestykuluje, tańczy, śpiewa. Przejawianie się emocji boskich w świecie ludzi, porządkowanie świata przez nie.

Oresteja - jedyna w całości zachowana tragedia Ajschylosa, jej części to: Agamemnon + Ofiarnice + Eumenidy.

Agamemnon wraca po wojnie trojańskiej, po tym jak [poświęcił swą córkę Ifigenię dla bogów. Ten mord wywołał oburzenie matki (Klitajmestra), która morduje Agamemnona. W 2. części Orestes i Elektra (dzieci) pomszczą ojca zabijając matkę. Erynie towarzyszą mordercy - Orestesowi, sąd oczyszcza go z winy. Zaklęte koło, każdy zabija bo musi - pomsta ciąży na najbliższych krewnych. W końcu dochodzi do oczyszczenia. Ajschylos tłumaczy, jak działa boska sprawiedliwość - zbrodnie umotywowane prawem bożym, ale w końcu bogowie to kończą. Ajschylos bada jak działa prawo boże. Mechanizm ten uświadamia nam, że dramaty które zachowały się w całości pozwalają nam sprawdzić, o czym to jest (bo część nie daje całego obrazu).

Sofokles (dziecko szczęścia) - urodzony w rodzinie arystokratycznej, urzędy miejskie, nagrody za twórczość.

Król Edyp - Sofoklesa interesują też działania prawa bożego w świecie ludzi, ale nie szuka rozwiązania, nie usprawiedliwia bogów za złe rzeczy na świecie - twierdzi, że człowiek jest zbyt mały by przeniknąć zamysły bogów, niektóre rzeczy po prostu się dzieją.

Wyrocznia przepowiedziała Edypowi, że zabije ojca i poślubi matkę. Nie wie, że odchodząc na wygnanie porzuca nieprawdziwych rodziców. W drodze zabija Lajosa (prawdziwego ojca), rozwiązuje zagadkę Sfinksa i w nagrodę dostaje rękę matki. Nie wie czemu zaczynają się zarazy. Prowadzi śledztwo we własnej sprawie, a dowiedziawszy się, że to jego wina, oślepia się i odchodzi na wygnanie. Nie można uciec od przeznaczenia, człowiek jest za mało pobożny i dlatego bogowie go karzą.

Eurypides (najmłodszy) - wielki eksperymentator, swobodnie traktował fabuły mityczne, modyfikował je w sposób rażący dla innych, wygrał tylko 4 konkursy. Uwielbiał „efekty specjalne” - deus ex machina (bóg z maszyny). Opuszczał na linach boga, który rozwiązywał akcję. Obalał autorytety. Sofiści twierdzili, ze mogą udowodnić każdą tezę - ta tendencja zaznacza się też u Eurypidesa - nie szanował i ostro krytykował instytucje społeczne. Jego bohaterowie toczą dysputy, kłócą się - stychomytie (lp. stychomytia) - jednowersowa wypowiedź bohatera, której przeciwstawia się inna - wymiana zdań na scenie. Antylaby (lp. antylaba) - połówki wersów, przerywają sobie, wchodzą sobie w zdanie. Kładł nacisk na psychologię, motywacje wychodzące z wewnątrz człowieka, nie z woli bogów. Studia namiętności (Medea) - zrozpaczona kobieta, zazdrosna z powodu miłości męża do innej - morduje ją, potem swoje dzieci, by ukarać męża. Cała wina Medei, nie bogów - to ludzie powinni nieść ciężar swych win, bogów nie należy w to mieszać. Elektrę, która wraz z bratem zabiła matkę, wydaje za chłopa.

Ze 100 tragedii Ajschylosa zachowało się 7, Eurypidesa - 17.

Sztuki Eurypidesa oddziaływały na tragedię rzymską.

Tragedia Seneki jest konsekwencją rozwiązań Eurypidesa. On też interesował się psychologią, ale poszedł krok dalej - tragedie grozy (epatują okrucieństwem). To stoik, który pokazując namiętności uczył, jak im nie ulegać - dydaktyka.

Odwoływali się do dziejów herosów, co podnosiło rejestr fabularny utworu, nadawało mu patos. Fabuły opowiadały dobrze znane wydarzenia, odwoływali się do tych samych treści. Czego spodziewała się więcv publiczność? Zaciekawiona była, co autor zrobi z tematem.

Arystoteles - żył w IV w pne (wtedy powstała jego Poetyka). Jego koncepcja tragedii bardzo namieszała - funkcja to przedstawienie uczuć litości i trwogi, doprowadzających do oczyszczenia - katharsis - znaczenia:

1. medyczne - oczyszczenie z nadmiaru szkodliwych substancji organizmu (nadmiar którejś cieczy powoduje zaburzenie - sangwinik itd... katar - organizm się pozbywa)

2. oczyszczenie duchowe, z impulsów które płyną od zmysłów, proces poznawczy przybliżający do tego, co istotne.

3. rytuały oczyszczające z winy, grzechu, zmazy - ceremoniały o charakterze rytualnym, które pozwalają przywrócić pierwotny stan rzeczy. Oczyszczenie indywidualne lub zbiorowe (Edyp opuszcza miasto, by uwolnić je od zarazy, oczyścić).

Widz doznaje gwałtownych uczuć (litość i trwoga) i w miarę akcji oczyszcza się z nich, dusza się uspokaja (na zasadzie homeopatii - oddziaływanie za pomocą środków podobnych do choroby). Konstrukcja gramatyczna - od pewnych zdarzeń - kulminacja - zakończenie.

1. Nieporozumienie (hamartia - niezrozumienie przez bohatera okoliczności życiowych)

2. prowadzi go do winy (hybris)

3. wywołuje cierpienie (pathos)

4. bohater zyskuje świadomość swej winy i przyjmuje ją (rozpoznanie - anagnorismos) -

5. gwałtowne emocje, które rozwiązują akcję, oczyszczenie, katharsis.

KOMEDIA

Komos (pochód) - oda (pieśń) - pieśń komosowa (wykonywana przez orszak) - pieśni rytualne wykonywane przez mieszkańców wsi attyckich podczas pochodów do Aten (teksty prześmiewcze, obsceniczne, nabijali się z mieszczuchów). Łączy się je z obrzędami wiosennymi, tematyka frywolna, stroje (wypchane brzuchy i zadki, wystawały drewniane fallusy - nawiązanie do płodności). Uczestnikami i aktorami byli wyłącznie mężczyźni. Początek sztuki komediowej - V w pne, łączymy ja z Atenami. Wystawiano te przedstawienia też podczas świąt.

Komediopisarze wystawiali po 1 sztuce, uczestników konkursu na komedię było więcej (do 5-ciu).

Budowa komedii - analogiczna do porządku tragedii:

- prolog

- exodus

- epilog

2 chwyty:

Agon - spór głównego bohatera z przeciwnikiem, towarzyszył mu niewolnik w roli błazna, bohater zawsze miał zwyciężać, chór opowiada się po jego stronie.

Parabaza - końcowe wystąpienie chóru, gdzie pojawiała się wypowiedź niezwiązana z tematem komedii, odnosząca się do sytuacji społecznej i politycznej, dygresja.

3 typy jkomedii:

1. komedia stara

V - IV w pne - Arystofanes - otwarcie krytykował instytucję życia publicznego, podstawy wykształcenia młodzieży (oparte na sofistach). Nie cieszył się więc powodzeniem, nie wystawiano go, ale czytano w szkołach ze względu na czysty styl - autor szkolny.

Komedia staroattycka zawiera rozbudowane partie chóru. Akcja jest swobodna, nie ma charakteru ciągłego, sekwencja skeczy o różnych tematach. Brak jedności akcji, miejsca, czasu. Te cechy odróżniają komedię starą - w średniej i nowej skecze zastępuje jedna spójna akcja.

2. komedia średnia - IV w pne

3. komedia nowa - III w pne (komedie Menandra np. Mizantrop). Była chętnie naśladowana przez autorów rzymskich.

Komedia rzymska (oparta na komedii attyckiej nowej):

Plaut (III - II w pne)

Terencjusz (II w pne) - obaj reprezentują palliatę (odmiana komedii) - nazwa od typu strojów. PALLIATA - typ bohatera - dotyczy przygód miłosnych młodzieńca, niepoukładany, niezaradny, próbuje zdobyć kobietę, która z jakichś względów jest dla niego niedostępna. Sprytny niewolnik pomaga, podsuwa pomysły. Niewolnik ma rywala starszego wiekiem. Koniec szczęśliwy lub nie.

Twierdzenia Platona dotyczące postrzegania poezji.

385 r pne - Uczta - forma dialogu filozoficznego. Dochodzenie do wiedzy poprzez ścieranie sie sądów i stanowisk - celem jest stopniowe odkrywanie prawdy. Cel nadrzędny - dojście do prawdy. Niektórzy nazywają dialogi Platona pierwszymi esejami. Łączy je jeszcze fragmentaryczność wywodu, swoboda i humor w podejściu do tematu. Chodzi o odnalezienie prawdy o miłości, jej naturze (chodzi o miłość męsko-męską). Homoerotyzm - uchodził za ideał wychowawczy w odniesieniu do młodzieży męskiej - było to związane z życiem obozowym - starszy opiekun uczył żołnierza nie tylko rzemiosła żołnierskiego, ale też miłości.

2 rodzaje erosa:

- wszeteczny (ogranicza się do miłości zmysłowej, cielesnej, żądzy)

- niebiański (odmiana duchowa, uczycie wyższe, lepsze)

Amor profanus - miłość zmysłowa

Amor divinus/sacer - miłość platoniczna, miłość do Boga i Boga do człowieka

Celem jest miłośc boska.

Arystofanes opowiada mit o obojnakach - kiedyś były stwory doskonałe o 2 płciach, bogów to zaniepokoiło i postanowili je rozdzielić. Od tej pory każdy szuka swojej połowy - to miłość, pragnienie dopełnienia, potrzeba kogoś, kto pomoże odkryć człowieczeństwo, przeniesie na wyższy poziom egzystencji - dążenie do doskonałości.

Sokrates (kończy dialog) - metoda elenktyczna (zbijania poglądów przeciwnika przez zadawanie mu pytań i wyciąganie wniosków, które powoduje zaprzeczenie przez niego temu, co powiedział wcześniej). Metoda majeutyczna - naprowadza na poznanie (to już znamy;).

Eros polega na pragnieniu czegoś, czego się nie ma. Sokrates zaprzecza bóstwu erosa, twierdzi że to raczej siła, demon. 2 stopnie tego uczucia: poziom cielesny i duchowy. Pragnienie piękna cielesnego, a następnie duchowego. Stopniowość - najpierw piękno zewnętrzne, potem duchowe. Od zalet duchowych przechodzi do podziwiania piękna czynów i myśli (coś jak droga miłości Platona;). Idea piękna oddziela się od jej przejawów. Zaczyna się zastanawiać, na czym piękno polega. Piękno kojarzone jest z dobrem i prawdą. Miłość prowadzi do poznania piękna, a w konsekwencji dobra i prawdy - mądrości. Pragnienie nieśmiertelności (na poziomie cielesnym - potomstwo; na duchowym - dzieła lub czyny, które unieśmiertelnią człowieka - to zbliża go do bogów. Miłość u Platona to proces prowadzący do wyższego poziomu egzystencji, zbliżający człowieka do Absolutu, wyraz nostalgii za Absolutem. Dusza zanim została wcielona, egzystowała w przestrzeni boskich bytów. To też proces poznawczy - prowadzi do poznania pewnych idei. Celem poznania ludzkiego jest zbliżenie się do idei. Miłość zostaje zracjonalizowana, powiązana w wyższymi celami. Ta koncepcja miłości okazała się bardzo płodna kulturowo (Dante, Petrarka). Światopogląd Platona to idealizm.

Platońskie poglądy na poezję

Twierdził, ze nie należy do sztuki, bo nie rządzą nią żadne reguły, to wynik szału poetyckiego (furior poeticus) - jakiś czynnik nadprzyrodzony przenika do duszy poety. Nie poeta odpowiada za treść utworu, ale bóstwo. Poeta to tylko instrument w rękach istoty wyższej. Potem Platon chciał wygnać poetów z idealnego państwa - dlaczego? Mimezis - naśladowanie, które określa stosunek tego co przedstawione w dziele do rzeczywistości. Uważa, że zwykli ludzie widza tylko zarysy idei, ich poznanie jest niedoskonałe (jak filozofów) - jaskinia. Poza tym twierdził, że poeci tworzą kopię kopii. Świat materialny to kopia idei, a twórcy oddalają się od świata idei, bo powielają tylko świat materialny. Poezja oddala ludzi od działań poznawczych, więc fałszuje prawdziwy obraz rzeczywistości. Do tego literatura psuje obyczaje pokazując wzorce negatywne.

Arystoteles - uczeń Platona, przeciwstawił się poglądom mistrza. Platon twierdził, że naprawdę istnieje tylko świat idei. Arystoteles twierdził, że naprawdę istnieje świat materii (materializm ontologiczny). Poezja wcale nie oddala od poznania tego, co ważne, to naśladowanie rzeczywistości ale nie w takim kształcie, w jakim się jawi w potocznym doświadczeniu, ale w jakim powinna być.

Poezja powinna idealizować rzeczywistość, dążyć do prawd ogólnych, mimezis omija to co przypadkowe, indywidualne, a powinna dążyć do przedstawiania rzeczywistości, które pozwoli ja ująć za pomocą przedstawień doskonalących świat intersubiektywny. Dzięki temu poezja zbliża się do filozofii.

Koncepcja mimezis różni się od tego, co u historyków, którzy przedstawiają zdarzenia w układzie chronologicznym, bo tu historia realizuje się w przedstawianiu szczegółów. Chodziło o uniwersalia - zasady porządkujące rzeczywistość. Prawdopodobieństwo - spójność wewnętrzna, czytelnik (słuchacz) musi mieć wrażenie, że postać mogła zaistnieć w danym układzie fabularnym. Zespolił to z refleksją nt gatunków literackich.

Epos:

Gatunek który bierze za przedmiot tematy poważne, wykorzystuje poeta epicki materię zaczerpniętą z przeszłości, co podnosi rangę tematu i uszlachetnia. Nie przedstawia całej historii, lecz wykorzystuje epizod, na którym się skupia. Przedmiotem eposu jest jeden wielki czyn głównego bohatera, resztę opowiada w reminiscencjach (Iliada).

Konsekwencje:

- poezja rządzi się regułami, zaliczył ją więc do sztuk, domagał się poszanowania dzieł literackich

- poszanowanie autorytetów autorów uznane za najlepsze i warte naśladowania. Wprowadza pojęcie kultu dzieła doskonałego.

Kolejny traktat nt poezji:

List do Pizonów Horacego - poemat o charakterze gawędy, napisany na prośbę rodu Pizonów, bo jeden z nich chciał uprawiać sztukę poetycką „Ars poetica”. Precyzuje kategorie estetyczne. 3 części:

- poesis (temat)

- poema (forma utworu)

- poeta

Periodyzacja literatury starożytnej

1. okres helleński:

- okres archaiczny - VII - VI w pne - liryka grecka

- okres klasyczny V - IV w pne

2. okres hellenistyczny (aleksandryjski) III - I w pne

III w pne - zaczyna się rozwój literatury rzymskiej.

Początki liryki greckiej to początki literatury w tym języku. Pierwotna liryka ma charakter religijny, związek z kultem.

1. liryka solowa

2. Liryka chóralna (melika - od melos - śpiew)

Liryka grecka była pierwotnie przeznaczona do śpiewu, uzupełniano go tańcem. To połączenie: słowo + muzyka + taniec = choreia (charakter obrzędowy, cześć dla bogów, forma modlitwy). Towarzyszyła człowiekowi od narodzin po śmierć, każdy aspekt życia Greka powiązany był z obrzędem. Święta związane z konkretnymi bóstwami, o charakterze publicznym, podczas uczt, choreia militarna.

- typ chorei przypominający procesję, pochód

- forma korowodu (ruch okrężny wokół miejsca świętego - chór wykonywał na orchestrze pieśni Dionizosa.

Traktowana była jako instytucja wychowawcza, przyzwyczajała do zachowań solidarnościowych, uczyła pobozności, przekazywała tradycyjne opowieści i wartości ważne dla danej społeczności. Środek medyczny - aby zjednać łaskę bogów, np. podczas moru. Wiązała się z przypomnieniem mitu. Związana z wykonaniem chóralnym. Piesni chóralne miały stały układ - triadyczny - 3 układy stroficzne: strofa (1. chór), antystrofa (2. chór), epoda (oba chóry). Taki układ powtarzał się kilkakrotnie.

Gatunki liryki chóralnej:

- dytyramb - pieśń ku czci Dionizosa

- pean - pieśń ku czci Apollina(jako tego, który ma moc w leczeniu - pieśń medyczna)

- hymn - uroczysta pieśń układana dla różnych bogów, pierwotnie wykonywane były z towarzyszeniem tańca, potem już nie. Wykonywany przez chór stojący. Układ monostroficzny - to go różni. Powtarzają się strofy 4-wersowe (najczęściej). Do tych wzorów odwoływano się później.

- epinition - oda dla zwycięzcy (pierwotnie - w zawodach sportowych, które miały charakter religijny, funkcja wychowawcza - zawody kształciły wojowników, pochwała cnót, męstwa. W czasach rzymskich - ku czci zwycięzców wojennych, a w średniowieczu - Chrystusa Salvatora (Zbawiciela).

- pieśń weselna: hymenajos - przenosiny panny młodej do domu męża (epitalamium - pieśń wykonywana przed komnatą nowożeńców, przed nnocą poślubną - pieśni o charakterze magicznym, miały odpędzać złe moce.

- tren - pieśń żałobna, niezwiązana z konkretną chwilą ceremonii pogrzebowej, charakter lamentacyjny.

Pindar:

Najwybitniejszy przedstawiciel liryki. Hymny, dytyramby, epinitiony. Uważano że tworzył je w uniesieniu, stąd nieład kompozycyjny. Stąd w odzie gwałtowne emocje, nieład artystyczny. Pindar uważał, że dobra oda to pszczoła przeskakująca z kwiatka na kwiatek. Styl wysoki, zespolenie: inwokacji do bóstwa, pochwały zwycięzcy (jego zwycięstwo to dar bogów), przypomnienie powieści mitycznej związanej z rodowodem zwycięzcy lub jego społeczności lub określała mieszkańców miast zawodów. Pindar nie opowiada całych mitów. Gnomiczność - inkrustacja pieśni o charakterze moralnym. Ody krótkie (tuż po zwycięstwie) i rozbudowane (dłuższa opowieść mitologiczna). Przed naśladowanie stylu Pindara przestrzegał Horacy, ale sam napisał kilka epinitionów (wojennych). Prudencjusz naśladował (epinitiony dla świętych), Szymonowic - polski Pindar.

Liryka solowa monodyczna

Wykonywana przez solistę + instrumenty bez tańca. Subiektywizm treści od monodycznych, na chóralne nie każdego było stać, głównie arystokrację.

Safona - nazywana poetką - instytut edukacyjny dla dziewcząt z dobrych rodzin, miała przygotowywać do roli wzorowej żony. Mówi się, że Safonę łączyła z nimi więź emocjonalna - stąd miłość lesbijska (wyspa Lesbos). Jak było naprawdę, nie sposób dociec. Autorka solowych hymnów (do Afrodyty), poetka miłości, specyfika emocji towarzyszących temu uczuciu.

Patograficzna oda - przedstawia uczucie jako stan chorobowy. Potem będzie to styl częsty (Kochanowski, Jasnorzewska). Specyficzny układ stroficzny - strofa soficka - odpowiedni układ stóp (w polszczyźnie Kochanowski: 3 x 11-zgłoskowiec + 1 4-zgłoskowiec.

Altajos - autor ód politycznych dot. aktualnych wydarzeń. Symbol statku.

Anakreont - twórca pieśni sympotycznych, przeznaczonych do wykonania podczas uczt. Pieśni afirmujące pozytywne strony życia - miłość, śpiew...

Anakreontyki - naśladownictwa utworów Anakreonta (Kochanowski - pieśni biesiadne).

Okres aleksandryjski:

III w pne - początki. Aleksandria - ówczesna stolica Egiptu, czyli świata; jechali tam wszyscy którzy chcieli zaistnieć. Dynastia to Ptolemeusze - założyli muzeum - instytut naukowo-badawczy, biblioteka która miała zgromadzić dorobek poprzedników, usystematyzować i inicjować życie literackie.

Twórcy z kręgu bibl. mieli uprawiać gatunki bez tragedii, komedii i liryki chóralnej - przywrócono do życia epikę (tylko 1 epos - Agronautyka).

Epylliony - nowele mitologiczne, poematy dydaktyczne w typie Hezjoda. Poemat o astronomii (przełożył Kochanowski), elegia i sielanka i epigramat (któremu nadali kształt literacki). Dotąd epigramat („napis”) oznaczał inskrypcję na czymś, miał znaczenie użytkowe. Mistrz epigramatu: Kallimach z Cyreny. Twórczość epigramatyczna stała się modna, zbierano w antologie (Wieniec). Antologia palatyńska - ogromna, odkryta w XVII w. Fraszki to epigramaty.

POEZJA RZYMSKA

I w pne - zaczyna się rozwijać. Grupa neoteryczna - poeci młodego Rzymu tworzyli w opozycji do twórców rzymskich wcześniejszych, którzy uprawiali poezję zaangażowaną. Neoterycy chcieli przemycić treści osobiste - subiektywizm, nawiązanie do dziedzictwa aleksandryjskiego. Poeta doctus (znawca) - zwraca uwagę na tradycję formy, poetykę. Przedstawiciel to Katullus - poeta miłości. Jego cykl układa się w dzieje romansu: od zauroczenia itd...

Marcjalis - epigramatysta, satyryk, lubi krytykować, docinać. Jego twórczość to 2. źródło np. dla Kochanowskiego (foricenia).

Twórczość neoteryków wzbudzała kontrowersje bo była niezaangażowana w sprawy państwowe. Horacy, Wergiliusz, Owidiusz (wielka trójca) - złoty wiek literatury rzymskiej. Angażowali się w sprawy państwowe.

HORACY

1. Epody - pierwsze jego utwory (jamby). Epoda określa metrum, jest to oda napisana metrum o szczególnym rozmiarze. Utwory różnotematyczne, nierzadko o charakterze żartobliwym - nawiązanie do jambów Albiona. Nawiązywali do twórczości okresu hellenistycznego, nie helleńskiego. Sielska egzystencja, jej pochwała, ale też wraca do miasta, nie umie się oderwać. Przewrotne zakończenie. Inaczej u Kochanowskiego - tam zrezygnował z przewrotnego zakończenia, tylko chwali życie wiejskie.

2. Satyra - gawęda żartobliwo-moralna na różne tematy, krytyka wad ale łagodna, neutralna, nie ma ośmieszania wad, raczej pobłażliwość. Nazwa pochodzi od: „satura lanx” - misa ofiarna z owocami i jarzynami. Jak się to ma do tematu? Różnorodność tematyczna - nawet w obrębie jednego utworu. Heksametr daktyliczny (tak samo jak epos). Rzymianie byli dumni z tego gatunku, uważali że satyra to ich własność.

Satyra menippejska - Warron z Reate - łączy prozę i fragmenty wierszowane, na zmianę partie takie i takie. Aktualność i realizm. Uprawia ją nasz Krasicki. Persjusz i Juwenalis - autorzy (I w. ne). Satyra aluzyjna, krytyka, inwektywa, obśmiewał przywary.

Satyra horacjańska - pobłażliwa

- satyra juwenalisowa - złośliwa

Horacy: 4 księgi ód (pieśni). 3 pierwsze to całość, 4. dopisał później, namówiony przez Oktawiana Augusta - więcej treści dot. Oktawiana. Horacy nadał temu gatunkowi charakter utworów światopoglądowych, refleksyjnych, filozofia życiowa. Przesłanki, punkty odniesienia pozwalające zrekonstruować 1 światopogląd. Charakter poważny. Problematyka: filozofia życia (problematyka obywatelska).

Eklektyk - łączy nauki epikureizmu, stoicyzmu i cynizmu. Horacy korzysta z nauk tych trzech szkół, ale łagodzi ich poglądy, unika skrajności. Piewca umiaru (sprawy materialne, ambicje związane z urzędami, karierą publiczną, spokój wewnętrzny, spokój duszy, który daje niezależność od przypadków losu jakie niesie fortuna, pozwala się zdystansować wobec tego, co od człowieka niezależne. Człowiek rozumny ma postępować wedle kategorii akceptowanych przez społeczeństwo. Jest też otwarty na radosną stronę życia (przyjaciele, wino, miłość, twórczość artystyczna). Twórca pieśni obywatelskich:

1. obóz Oktawiana Augusta (pochwała bohaterów wojennych)

2. Pietas (pobożność, patriotyzm, cześć wobec własnego narodu) Horacy podnosi rangę gatunku ód.

Sztuka poetycka Horacego jest normatywna - zaleca stosowanie konkretnych reguł. To go różni od Arystotelesa, który obserwował dzieła literackie, wybierał arcydzieła i konstruował cechy i reguły. Horacy odwołuje się do schematu w wykładzie szkolnym jego czasów. Trójdzielny podział:

- poezis temat

- poema - kompozycja

- poeta - uwagi twórcy

Prolarium - anegdota, która ma przykuć uwagę odbiorców.

Dziwotwór - koński łeb, pierze - dzieło niekonkretne, niespójne. Chciał pokazać zestawienie elementów dających efekt groteskowy. Horacy, gdy pisał o wyborze tematu, zastanawiał się, jak go rozwinąć, by był spójny i przejrzysty - szanować zasadę dekorum! (dostosowanie stylu do charakteru tematu i style wypowiedzi bohaterów do ich pozycji). Honorować reguły gatunkowe, przestrzegać zasad kompozycji, by dzieło było przejrzyste, by intencja autora jawiła się jako oczywista. Zalecał naśladowanie doskonałych wzorów greckich. Twierdził, że szkodliwa jest przesada (zalecał umiar, zwłaszcza w stosowaniu środków artystycznych). Zwolennik racjonalizmu - uzależnienia pracy twórczej od reguł. Negował „szał poetycki” Platona. Czynnik niezależny od człowieka to talent. To wszystko złożyło się na estetykę klasycyzmu (renesans). Uporządkowany i poznawalny świat (przy pomocy odpowiednich reguł).

ELEGIE

Nie znamy pochodzenia i nazwy gatunku, to prawdopodobnie forma pieśniowa orientalna (akompaniament klarnetu - forma meliczna solowa). Powiązany z obrzędowością pogrzebową (lamentacje funeralne). Zachowane fragmenty elegii greckich z VII i VI w pne - różnorodne tematy (miłosne, polityczne, biesiadne, pogrzebowe, skargi na ciężki los). Łączy je jedno: ułożone dystychem elegijnym (2-wersowa strofa - heksametr i pentametr). Obok monologów lirycznych zachowały sie też fragmenty elegii narracyjnych i opisowych. Tyrtajos - elegik grecki, spartanin, VII w pne, zagrzewał rodaków do walki. Sławił męstwo, ale inaczej niż Homer (tam było ważne, bo służyło chwale indywidualnej). Tu pojawia się cnota obywatelska służąca dobru ojczyzny. W romantyzmie - postawa tyrtejska - zagrzewanie do walki.

Elegia nieco zamiera po okresie klasycznym i odżywa w aleksandryjskim:

- elegie miłosne: obiektywne - nie przedstawiają emocji autora, lecz cudze, często postaci mitologicznych

- elegia ajtiologiczna - wyjaśnia przyczyny powstawania różnych zjawisk - tworzywo mitologiczne głównym tematem - charakter erudycyjny.

Okres rzymski

Elegie miłosne, tzw. subiektywne, przedstawiali własne uczucia:

1. Tibullus

2. Propercjusz

3. Owidiusz

Konstruowali księgi poetyckie - pamiętniki liryczne - dzieje romansu - zauroczenie, szczęście, rozstanie. Inspiracją dla nich była księga Katullusa. Tibullus i Propercjusz przedstawiali autentyczne uczucia, lecz Owidiusz wymyślił sobie kochankę - temat literacki. Próbowano ją odnaleźć. Różni go też od 1. i 2. monotematyczność Amores (miłostki - tylko elegie miłosne). Tibullus i Propercjusz - Varietas - różnotematyczne.

Wszyscy jednak wierni byli koncepcji miłości z księgi Katullusa.

Owidiusz podzielił zbiór na 4 księgi, wędrówki na obrzeże Germanii (4 strony świata) Każda część związana z porą roku, dnia i życia ludzkiego (młodość, starość..) Podróż w planie koła. Ostatni etap - poznaje dziewczynę i odpływają na wyspę - kres wędrówek i poszukiwań. Nasycenie filozofia neoplatońską.

Owidiusz: Sztuka miłości, Lekarstwa na miłość:

Przedstawiają miłość w sposób niefrasobliwy, afirmacja miłości rozwiązłej. Zarzucano mu nieobyczajność, w odpowiedzi zaczął pisać Metamorfozy - poemat mitologiczny. Protest przeciw przywróceniu eposu bohaterskiego (Wergiliusz).

Epos historyczny - nie sięga do odległych czasów, przedstawia współczesne zdarzenia. Wierność prawdzie. Lukan Wojna domowa - I w ne. Rozwiązanie to zyskało popularność w XVI - XVII wieku.

Owidiusz ma inny pomysł: chce przedstawić wątki mitologiczne, które łączą, cechy wspólne (motyw przemiany). Mity ajtiologiczne podstawowym składnikiem i motywem. Chciał wprowadzić pewien porządek dodając mity (kilkaset) - osoby, regiony, motywy. Np. o Narcyzie wśród mitów związanych ze zmysłem wzroku. Miłość - bohaterowie często przeżywają tragedie miłosne. Traktuje mity jako tworzywo, nie przedmiot kultu. Zasada chronologii - opowiada od początku świata do czasów rzymskich (apoteoza Juliusza Cezara - ubóstwienie - i zapowiada apoteozę współczesnego cesarza). Taka przemiana staje się podstawową reguła istnienia, zmianom podlegają też bogowie.

W 1. księdze przypomina opowieść o czterech wiekach ludzkości (złoty, srebrny, miedziany, żelazny). Mit o wieku złotym - początek dziejów ludzkości - nie umierali, nie pracowali, przyjazne relacje, bliscy bogom. Tęsknota do lepszego życia. Ma charakter chronologiczny. Grzeszność ludzi powoduje, że żyje się coraz gorzej. Takie Metamorfozy to było kompendium wiedzy nt mitów! Oskarżano go o nieobyczajność, wygnano na obrzeża Morza Czarnego, gdzie zaczął pisać elegie autobiograficzne (skargi): Smutki, Listy znad Morza Czarnego. Listy do przyjaciół ze skargami, choruje, jest tu zimno, lament na swój los. Potem Janicjusz się odwołał do niego.

Sielanka

Termin polski (Szymon Szymonowic tak nazwał swój zbiór - sioło, wieś)

- bukolika - pieśń pasterzy - Wergiliusz tak zatytułował swój zbiór

- idylla (obrazek, scena rodzajowa) - Teokryt tak zatytułował swój zbiór

- ekloga - tak tytułowali zbiór Wergiliusza

Wywodzi się z obrzędowych pieśni poświęconych Artemidzie, mających zapewnić płodność stad.

Agony - konkursy na najlepszą przyśpiewkę, gdzie dwóch pasterzy wykonywało krótkie przyśpiewki, rywalizowali kto lepiej. Pieśń przemienna to konwencja literacka typowa dla sielanki.

Teokryt

III w pne, poeta aleksandryjski. Jego idylle zawierają różnorodne utwory, sceny pasterskie, ale też miejskie. Rozmawiają o swoim życiu, miłości, śpiewają. Jest realistą, nie idealizuje zbyt. Znużenie kulturą miejską. Nie chodzi mu o odtworzenie życia, to maskarada.

Wergiliusz

Stworzył potem mit aleksandryjski. Jego bukoliki odwołują się do Teokryta, lecz nasycone sa nową treścią. Wykreował enklawę szczęścia, gdzie nas nie ma, gdzie żyje się szczęśliwie. Ma charakter przestrzenny (wystarczy się tam przenieść), w przeciwieństwie do mitu złotego wieku. Nasycił filozofią epikurejską - życie w sielskim krajobrazie zapewnia błogostan duchowy i cielesny. Wergiliusz nadał charakter wypowiedzi światopoglądowej, nie bawił się jak Teokryt - niezgoda na chaos wielkomiejski. Na koniec deklaruje zaangażowanie w sprawy polityczne - służbę cesarzowi Oktawianowi - więc może traktować Arkadię jako iluzję i marzenie.

Sielanka IV

Profetyczna - zawiera wróżbę dot. przyszłości. Zapowiada narodziny dziecka: przywróci ludziom pokój, pod jego panowaniem będzie się żyło dostatnio i szczęśliwie. Chrześcijanie potraktowali to jako zapowiedź narodzin Jezusa - stąd popularność Wergiliusza w średniowieczu - jako pogański prorok.

Sielanka X

Eneida i Georgiki - poemat dydaktyczny zalecający pracę na roli.

Nawiązuje do eposu Hezjoda Prace i dni (VIII - VII w pne), który afirmował życie którego główną istotą była praca. Nie męstwo lecz codzienny trud na roli określa wartość człowieka. Zaczyna w Europie nurt poezji dydaktycznej, zalecenie i praktyczne wskazówki dla rolników. Praca nie była wtedy za bardzo ceniona. Ona afirmuje ją jako zgodną z tradycją rzymską, taką która daje dostatek, umiar, pobożność rzymska, spokój wewnętrzny. Wieś rzymska (idalska) przedmiotem, tuż za granicami miasta można odnaleźć to szczęście (w przeciwieństwie do Arkadii) - konkret nie iluzja! Życie człowieka poczciwego Reja - ideał etyczny. Wergiliusz oparł się o ten wzór - praca rolnika, w sadzie, uprawa ziemi.

BIBLIA

Jako text antropologiczny, estetyczny, inklinacje historyczno-literackie.

Stary Testament

Kanon ST - kanon hebrajski, kształtował się w Palestynie i ciągle obowiązuje w synagodze - uboższy o 7 ksiąg od kanonu Kościoła Katolickiego. Kanon hebrajski to też protestancki. 3 podstawowe grupy pism, które kształtowały się w czasie:

1. Prawo - pięcioksiąg (po żydowsku: Tora) 5 pierwszych ksiąg ST zamknięto ok. V w pne - wiąże się z działalnością kapłana Ezdrasza, który chciał uporządkować najstarsze księgi judaizmu. Zbiór przepisów prawa w formie narracyjnej. Wg żydów jest to księga adresowana wyłącznie do Żydów, Samarytanie nie uznają pozostałych ksiąg.

2. Prorocy - ok. II w pne, zawiera księgi prorockie dotyczące działalności profetów, którzy byli aktywni po śmierci Mojżesza (XII w pne) w Palestynie i przestrzegali Izrael przed odstępstwami od reguł wiary.

3. Pisma - część hebrajskiego ST, która zawiera pisma bardzo różnorodne, historyczne i dydaktyczne, ale też poetyckie. Zamknięte w II w ne. Zamknięcie poszczególnych części nie oznacza, że mają materiał chronologiczny. Za najstarszą uchodzi pieśń Debory (księga Sędziów XII w pne), najmłodsza: ks. Daniela - II w pne.

Kanon aleksandryjski - bogatszy o 7 ksiąg. Nazwa pochodzi od Aleksandrii, gdzie istniała diapora (grupa mniejszości narodowej lub religijnej) żydowska posługująca się greką - na jej potrzeby zrobiono Biblię w języku greckim. Przekład ST z hebrajskiego na grekę to SEPTUAGINTA (nazwa od ok. 70 tłumaczy). Powstał między 250 - 150 r pne. Pierwszy przekład Biblii na języki klasyczne pozwolił poszerzyć krąg odbiorców Biblii (greka była językiem ludzi wykształconych.

Księgi deuterokanoniczne (wtórnokanoniczne):

- ks. Barucha

- Ks. Judyty

- 2 Machabejskie

- Tobiasza

- Eklezjastyczna (Mądrość Syracha)

[To przeciwieństwo protokanonicznych.]

Żydzi i protestanci traktują księgi deuterokanoniczne jako apokryfy (formą nawiązują do właściwych), dla katolików są to księgi święte. W synagodze trwały dyskusje, które uznać za święte a które nie. Niektóre wycofywano, zamykając w schowku - tzw. GENIZA (pismo w ukryciu = apokryf). Gdy się ich zebrało sporo, zakopywano je (cały ceremoniał). Były to np. księgi zniszczone, zbyt trudne itp. - ale wciąż uznawano je za święte, dlatego szanowano. Z czasem nazwa ta u chrześcijan zaczęła funkcjonować jako określenie literatury postindustrialnej, która nawiązywała treścią i formą do textów kanonicznych. Im dalej od czasów gdy kształtował się kanon, tym bardziej fikcyjna i bajeczna ta literatura (zbliża się do romansu).

Midrasz - określenie żydowskich komentarzy do Biblii:

- halachiczne (dot. przepisów prawnych)

- hagadyczne (opowieści dydaktyczne). Hagadyczne sa pokrewne apokryfom i prawdopodobnie stanowiły ich inspirację. Różni się też podziałem: tu podział ksiąg jest tematyczny, nie chronologiczny.

1. historyczne (ks. Rodzaju + wszystkie księgi kronikarskie)

2. dydaktyczne (pozostałe poza prorockimi)

3. prorockie

Kanon aleksandryjski stał się punktem odniesienia dla Wulgaty (IV i V w.). Całośc przełożył na łacinę św. Hieronim. Oficjalna wersja w KK do 1979 r. Nazwa od języka którym posłużył się Hieronim - kolokwialny, pospolity, mówiony (wulgaris = pospolity). Posłużył się tym, bo Biblia nie zna podziału na style. Przełożenie stylem wysokim dałoby efekt komiczny. Duży rozdźwięk stylistyczny - raz podziały, raz nie - takie przełożenie pozwoliło uniknąć komizmu.

Biblie masoleckie - hebrajski był już językiem martwym, w Palestynie mówiono po aramejsku. Hebrajski uchodził za język elit Duchownych. Zapis hebrajski to zapis spółgłoskowy (wychodzili z założenia, że człowiek wykształcony będzie wiedział, jakimi samogłoskami uzupełnić, ale to niebezpieczne w księgach świętych, np. Jahwe nie Jehowa! Sens tekstu może się wahać, co byłoby straszne!

Gdy ustalił się kanon Biblii hebrajskiej (II w pne), pojawili się masoleci - przekazywacze którzy uczyli się jak wypowiadać słowa Biblii (jakie samogłoski powinny być). Powstają biblie masoleckie - z samogłoskami aż do IX w ne, kiedy to definitywnie ustalono samogłoski. Św. Hieronim też się taką posługiwał (nie tylko septuagintą).

Najstarsze zachowane biblie to masoleckie (II w ne), a najstarsza to egzemplarz Septuaginty z II w pne.

Przyjmuje sie, że Pięcioksiąg powstawał w różnym czasie i niechronologicznie. 4 tradycje piśmiennicze:

1. jahwistyczna: X - IX w pne - Bóg nazywany Jahwe - obrazowy styl, subtelność teologiczna. Bóg przedstawiony w sposób antropomorficzny (drugi opis stworzenia człowieka). Jahwe to Bóg tajemniczy i groźny, Bóg całego świata ale przede wszystkim Izraela. Jahwista interesuje się dynastią Dawida (Jahwista działał w Jerozolimie) cechy stylistyczne i zainteresowania.

2. Elohistyczna - VIII w pne - elogista używa do boga określenia Elohin - Pan. Używano go do objawienia Mojżeszowi imienia Jahwe. Styl bardziej rzeczowy, zamknięte epizody, nacisk na kwestie etyczne, Boga przedstawia niepersonalistycznie np. jako płonący krzew lub przez aniołów. Ks. Rodzaju od rozdziału 15 i w ks. Wyjścia. Interesuje się przymierzami Boga z Izraelem - Bóg przede wszystkim Izraelitów.

3. Deuteronomiczna - VII w pne; styl uroczysty, oratorski, napominający (ks. Powtórzonego Prawa)

4. Kapłańska - V w pne, zajmuje się czynnościami religijnymi - język zwarty, styl jasny, techniczny, preferuje wyliczenia, pojawia się w różnych miejscach Pięcioksięgu.

Genologia - nauka o formach literackich (gatunkach i rodzajach)

Odkryto, że do ksiąg dodano formy literackie i zespolono w jedną całość. Kompilacyjny charakter Biblii. 4 rodzaje:

1. historyczna (saga, genealigia, teksty przymierza)

2. dydaktyczne (opowiadanie, parabola, gnome)

3. użytkowe (listy, oracje, kazanie)

4. poetyckie (Pieśń nad Pieśniami)

Redaktor nadawał ostateczny szlif, z jego zamysłu wynika ostateczny kształt.

Księga Rodzaju

Najstarsza księga zbliżona do przekazu mitycznego, 11 rozdziałów

- Kosmogeneza - powstawanie świata i człowieka

- Opowiadanie o narodzinach zła, jego rozprzestrzenianiu się na świecie

Traktuje się jako wstęp do Tory, dalej dzieje patriarchów.

Biblie otwiera stworzenie świata oraz opis aktu stworzenia człowieka.

1.tradycja kapłańska - hexaemeron (lub heksameron) - opis stworzenia świata w 6 dni, opis stworzenia człowieka jest starszy, tradycji jahwistycznej.

Układ symetryczny:

• porządkowanie świata, chaos, oddzielenie ziemi od wód, kat. przestrzennych typu ziemia, powietrze, woda - 3 dni

• zapełnianie przestrzeni istotami żywymi (zwierzęta, bo rośliny traktowali jako nieożywione) - 3 dni

• człowiek jest koroną stworzenia w tej koncepcji, kończy dzieło stworzenia, to dzieło bardzo dobre! [charakterystyczny zwrot wartościujący poszczególne etapy] układ symetryczny, przemyślany, redaktor odwoływał się do symboliki liczbowej. Poszczególnym literom alfabetu przypisywano liczby i w ten sposób można było czytać Biblię symbolicznie (gematia). Tradycja hebrajska wypracowała system odczytywania liczbowego - gemami.

Ważne, że świat powstaje w wyniku WOLI Boga (co odróżnia opis grecki, w którym świat wyłonił się z chaosu) - Jego słowa lub myśli (hebrajski nie rozróżnia). Bóg jest zewnętrzny, stoi poza czasem (który leci od momentu stworzenia - Bóg był wcześniej).

2. opis stworzenia człowieka:

Bóg lepi człowieka -antropomorfizm- a potem powstaje kobieta. Dalej stworzenie zła i jego rozprzestrzenienie, które jest wynikiem pychy ludzkiej, złamania Bożego tabu. Problem odpowiedzialności za zło istnieje w świecie. Uwalniają Boga od odpowiedzialności, przenosząc ją na ludzi. Pierwotnie zła nie było, świat był doskonały. Epizod ze złem najbardziej odmitologizowany, bo np. drzewo i wąż (zagadkowe i niejednoznaczne) przynależą do analogicznych opowieści bliskowschodnich. Rajski ogród w kulturach wschodnich jako raj.

Drzewo - element teologiczny o niezbyt dokładnie znanym przekazie (oznacza świadomość tego co dobre i złe, czy wiedzę równą Bogu? Czy tylko sprawdzenie posłuszeństwa?) Podobnie wąż, związany z ziemią i śmiercią (uosabia mądrość, wiedzę, zagadkę, inteligencję, śmierć - pojawienie się jej na ziemi. Zwierzę chtoniczne (ziemskie - Jedyne zwierzę, które nie zostało zmitologizowane). Hebrajczycy nie znali pojęcia szatana, lecz demona, więc szatan=demon. Szatan u żydów: przeciwnik Boga (tylko raz w ST). Status węża nie jest znany, Może symbolizował pokusę czyhającą na człowieka, skłonność do zła (zbliżenie do mitologicznego Minotaura). Twierdzi, że człowiek nie jest z natury zły, ale ma skłonność do zła - wywołuje ją pokusa, to co zewnętrzne. Niejasne jest przekleństwo rzucone na węża przez Boga. Chrześcijanie traktują jako zapowiedź narodzin Mesjasza - Protoewangelia - zapowiedzi Mesjasza, które pojawiają się w ST. Za 1. uznaje się przekleństwo rzucone przez Boga na węża, przy założeniu że wąż = szatan.

Księga Hioba

Powraca tu myśl z początku Biblii, dot. zła. Problem zła, które dotyka pobożnych i niepobożnych - brak logiki- zastanawiają się Żydzi.

Zasada retrybucji - dobrym Bóg błogosławi, nagradza, a karze złych. Koncepcja kupiecka (retrybucji) - Bóg odpłaca! (w życiu doczesnym, bo żydzi nie mieli koncepcji nagród po śmierci).

Pojawia się szatan, spotyka Boga, który pyta go o życie ludzi, mówi mu, że Hiob żyje dobrze - wówczas szatan wytyka mu, że Hiob go chwali, bo ma wszystko - łatwo jest miłować Boga gdy niczego nie brakuje. Zabierz mu wszystko a zobaczysz jak się zachowa. Szatan nie uosabia zła, jest kimś w rodzaju boskiego urzędnika (oskarżyciela w sądzie - diabolos); z urzędu wskazuje ludzi, którzy postępują niewłaściwie. Nie toczy z B. wojny, nazywany synem Boga - żaden diabełek. W ST nie ma idei diabła uosabiającego zło, te koncepcje pojawiają się dopiero w apokryfach. W księdze Hioba szatan odpowiada za kuszenie, ale nie uosabia zła!

Struktura:

Księga niejednorodna - budowa ramowa o pochodzeniu ludowym.

- Prolog: rozmowa szatana z Bogiem

- Epilog (nagroda dla Hioba za wierność - koncepcja retrybucji).

- Środek: część poematowa - dialogi (młodsza część, do zespolenia obu doszło ok. V w) podważa koncepcję retrybucji.

Część poematowa jest niejednorodna - INTERPOLACJE - wstawki w istniejący już tekst. Hymn do mądrości, Roz.28. przedstawia Behemota i Lewiatana, wystąpienie 4. „pocieszyciela” Elihu (jego mowę dopisano później)

KH ma charakter kompilacyjny, jest zestawiona z tekstów z różnych okresów historycznych, co powoduje że jest niejednorodna kompozycyjnie. Przekaz hebrajski księgi Hioba jest niezrozumiały w ok. 30% , na co wpłynęły ingerencje cenzury żydowskiej (złagodzenie obrazu Boga), ale też zjawisko zwane hapaks legomenon ('rzecz powiedziana tylko raz) niektóre kawałki występują w Biblii tylko jeden raz, słowa dla których nie ma innych kontekstów biblijnych aby je zrozumieć. W księdze Hioba jest ich ok. 10%.

Na heterogeniczność wpływa też różnorodność gatunkowa w KH:

• opowieść ramowa - cechy narracji ludowej - najstarsza, redaktor zaczerpnął narrację z dzieł bliskowschodnich

• część poematowa (rdzeń księgi) - rozmowa mędrców (forma też znana z kultur bliskowschodnich). Hymn do Mądrości - utwór typowo liryczny

Kwestia teologiczna:

Opowieść ramowa różni się od poematowej. W ramowej jest ciekawa postać żony (marginalny udział, ale ważny); która każe Hiobowi złorzeczyć Bogu. W dydaktyce żydowskie charakterystyczna ocena kobiet - kobieta jest zła, głupia, bezmyślna, bezbozna - wynik mizoginizmu żydowskiego (Ewa, Dalila). Do tej koncepcji nawiązali ojcowie kościoła negując podejście Chrystusa (Jezus nie traktował tak kobiet!!). Kiedy Hiob odmawia bluźnierstwa na Boga, na scenę wkracza tzrech pocieszycieli. Milkną na 7 dni, tak są przerażeni widokiem Hioba. Ich koncepcja: Skoro Bóg tak go doświadczył, to znaczy że Hiob musiał być zły, ale Hiob mówi że nie zrobił nic wbrew Bogu, że nie rozumie. Dysputy - pocieszyciele namawiają do pokuty:

• Elifas - prorok, twierdził, że Bóg nie działa w świecie niesprawiedliwie więc upór Hioba przed pokutą jest nieuzasadniony

• Sofar - mędrzec, odwołuje się do doświadczenia życiowego, oskarża Hioba o próżność, człowiek jest zbyt mały, by przeniknąć boski plan

• Bildad - prawnik, odwołuje się do przymierza z bogiem - On nie łamie przymierza z Izraelem, bo byłby istotą nieracjonalną

Dodano 4. mówcę Elihu - kapłana - mowa akademicka, ma charakter interwencyjny, ma wzmocnić stanowisko przyjaciół Hioba, by przekonać go. Swego rodzaju komentarz do KH który podejmuje problem zła i odpowiedzialności człowieka za swoje zło. Jego mowa nie wnosi niczego nowego, nie przekonuje , jest nudna. H. jest nieprzekonany, wg niego zasada retrybucji nie obowiązuje. Pojawia się Bóg (teofania - objawienie B. w świecie materialnym), objawia swoją moc i potęgę, nie używa racjonalnych argumentów, kwestionuje prawo Hioba do zadawania pytań (Kimże ty jesteś?, czy byłeś przy stworzeniu świata, by stawiać mi pytania o istotę świata?) Bóg przedstawia swe dzieło: opisuje narodziny świata, pojawiają się stwory Behemot Lewiatan: 2 bestie, symbol żywioł wody i ziemi. Bóg nad nimi zapanował (rozdzielając przestrzeń), uświadamia tym samym Hiobowi, że jest małą częścią wszechświata, nie może uzurpować sobie prawa poznania reguł rządzących światem, nie ma prawa pytać dlaczego został poddany takiej próbie - taki jest Boski zamysł [R.Otto nazwał to tajemnicą grozy i fascynacji - misterium tremendum et fascinosium]. Sakrum - koncepcja Boga dalekiego, zagadkowego, objawiającego swą moc. Bóg znosi zasadę retrybucji. Człowiek nie jest w stanie poznać i zrozumieć swojego losu. Jest tylko cząstką stworzenia, nie może poznać całości, jest zbyt mały by przeniknąć Boży projekt. Nie można traktować wiary w kategoriach kupieckich! Ta koncepcja jest sprzeczna z ramową.

U chrześcijan przykuwa uwagę rola szatana (kusiciela) - zapowiedź diabła w NT. Hiob -prefiguracja Chrystusa, nieuzasadnione cierpienie. Rola cierpienia:

Rola oczyszczająca - przygotowanie do teofanii, cierpienie drogą do Boga

Rola antropologiczna - cierpienie jako nieodzowna część ludzkiej egzystencji

Wiek XX - 2 interpretacje:

1. Wynik psychoanalizy Junga (psychoanaliza Boga)

Potraktował ST i NT jako zapis 1 osobowości, odzwierciedlenie w miarę koherentnej psychiki Boga; Bóg posiada osobowość amoralną (nie rozróżnia na własny użytek dobra i zła - antynomiczność osobowości (łączenie cech sprzecznych). Przed KH Bóg nie miał własnej świadomości, co jest warunkiem postępowania etycznego - Ps. 89 - przymierze Boga z Dawidem, a potem go zdegradował - Bóg nie działa w sposób racjonalny, może wszystko. Skoro Bóg nie ma własnej osobowości, potrzebuje cudzej, w której może się odbijać (ludzie), posiłkuje się psychika zwierciadlaną - ludzką. Bóg żąda od ludzi hołdów niezależnie od Jego postępowania - bo to potwierdza Jego istnienie. Taka sytuacja jest w księdze Hioba, ale odpowiedzią dla Hioba jest teofania, która upokarza Hioba, który się wycofuje - mówi: skoro tak chcesz, niech tak będzie - to wzruszyło Boga. Wniosek Junga: człowiek jest na wyższym poziomie moralnym. Bóg postanowił odtworzyć akt stworzenia - ale to nie jest powtórna budowa świata, ale wcielenie - Bóg chciał powtórzyć ukorzenie Hioba, by osiągnąć poziom etyczny, który reprezentuje istota niższa. Przyjście Chrystusa jest ripostą na szok bóstwa związany z Hiobem. Apokalipsa Jana zapowiada powrót do Boga gromowładnego, którego się boi i podziwia.

2. Koncepcja Girarda - kozła ofiarnego.

Tropi świadectwa rytuału związanego z kozłem ofiarnym - dawne wspólnoty oczyszczały się ze swoich win typując kozła ofiarnego - człowieka, który przyjmował winy wszystkich i był zabijany, potem było to zwierzę. Ten sam rytuał dot. władców, których wspólnota upokarzała, żeby po odbyciu rytuałów znowu czcić jak bóstwa. KH jest zapisem owego rytuału. Hiob to kozioł ofiarny wytypowany przez wspólnotę, ale zbuntowany przeciwko tej roli, odmawia jej, bo twierdzi, że nie zasłużył na karę. Przyjaciele traktowani jak interwencja, ma się pogodzić z rolą, mimo to on nie ulega. Klasycznym przykładem kozła ofiarnego jest Chrystus wg Girarda.

Pieśń nad Pieśniami

Poetycka w całości (jak psalmy, ks.Koheleta)

Natura ks.poetyckich ST odzwierciedla inna kulturę poetycką, obca kulturze zachodu, opartą na powtarzaniu (charakter poezji bliskowschodniej) myśli, motywów, fraz, obrazów (repetycje). Te repetycje polegają na tzw. paralelizmie - jednostką poezji orientalnej jest maszal, całostka zbudowana z jednostek mniejszych (dwu- lub 3-członowej). W obrębie całostki spotykamy powtórki o charakterze paralelnym:

• synonimiczne - jedna myśl powtarzana za pomocą różnych słów

• gradacyjne - ta sama myśl wzmacniana za każdą powtórką

• emblematyczne - dana myśl ilustrowana za pomocą różnych obrazów

• syntetyczna - poszczególne części maszalu uzupełniają się, są różnymi aspektami danego zagadnienia.

To nadaje specyficzny rytm, niespieszny, przelewający się, rozwlekły, nastawiony na odbiór wrażeniowy, stąd poezja ta jest mało konkretna.

PNP odzwierciedla te cechy. Łączy utwory, które wczesniej funkcjonowały jako odrębne pieśni liryczne. Było ich 5,6, choć niektórzy sądzili, że ok. 50. Jeden redaktor spoił historię w wątek miłosny (pożegnania i powroty). Powstanie: IV/III w pne, choć długo wiązano jej powstanie z Salomonem (który żył w X w pne). Imię Salomona, które pojawia się w PnP ma tu raczej względy prestiżowe.

Dzieje lirycznego romansu, obrzędowość weselna, przypuszczano, że powstała z połączenia epitafaniów? (wykonywanych podczas ceremonii weselnej).

Od II w.pne do II w.ne PnP należała do kultury popularnej (śpiewano ją w gospodach, na biesiadach, jarmarkach, spotkaniach towarzyskich) - bardzo się podobała! Zalety artystyczne spowodowały, że rabini poddali ją alegorezie (interpretacji alegorycznej) co pozwoliło włączyć ją do kanonicznych tekstów hebrajskich (ok. 100 r. ne). Potrzebna była interpretacja symboliczna tego tekstu pełnego erotyki zmysłowości, cielesności.

Oblubieniec- Jahwe

Oblubienica- Izrael, naród wybrany

Co ma dowodzić silnego związku Jahwe z narodem wybranym, relacja miłosna. Od 30r. życia rabini pozwalali studiować ten tekst mężczyznom.

Obok tej interpretacji oficjalnej były też inne:

- polityczna - oblubienica to kolonia żydowska, oblubieniec - król Izraela

- kabalistyczna- oblubienica to Szechina, jedna z bożych emanacji, jego pierwiastek żeński, która poślubia władcę ziemskiego - połączenie pierwiastka żeńskiego i męskiego, boskiego i ludzkiego, spirytualnego i materialnego.

Interpretacja alegoryczna została przyjęta przez chrześcijan. Ojcowie Kościoła uznawali 2 rodzaje interpretacji Pisma Św:

• literalna, dosłowna (poemat erotyczny)

• alegoryczna o charakterze:

• dogmatycznym - odnoszona do przedmiotu wiary oblubienica=kościół, oblubieniec=Chrystus (lub: Maryja - Bóg)

• mistyczna (anagogiczna) - życie duchowe, dusza - zbawiciel

• moralna (tropologiczna) - odnoszona do zasad postępowania, moralności; człowiek nie musi być piękny, ale cnotliwy (oblubienica czarna z zewnątrz, wewnątrz biała; z zew.nieładna, wew. pełna cnót, wnętrze czł. czyste, białe)

W średniowieczu kaznodzieja mógł wybrać kanon, można było interpretować PŚ w obrębie tych koncepcji.

Interpretacje teraźniejsze:

1. XIX w: PnP to zapis snu erotycznego

2. XX w: zapis rytuału religijnego ku czci bóstwa płodności o charakterze erotycznym zakończony zespoleniem bóstwa i człowieka (hierogamia -zespolenie bóstwa i człowieka)

Przy czytaniu Biblii należy brać pod uwagę:

- kontekst kulturowy danej księgi (np. weselne)

- charakter utworu (natura literacka)

- dzieje ksiąg (jak je interpretowano; doktrynalna, interpretacyjna, alegorezy), inne koncepcje oderwania od teologii na rzecz psychoanalizy lub antropologii.

Nowy testament

Trzon NT przyjęty na zasadzie uzusu do kanonu na pocz. II w. Obecny kształt od IV w. Związana z prześladowaniami przez cesarza Dioklecjana. Reakcją na konfiskatę ksiąg świętych było ustalenie ksiąg priorytetowych, które trzeba chronić. Synody z końca IV wieku zatwierdzają je, ale kanon jest niezamknięty - do końca X w. wahano się, czy można uznać Apokalipsę św. Jana za księgę świętą. Lokalne księgi św. - krain wschodnich, Ew. św.Tomasza (obecnie apokryf). Wystąpienie Lutra, który odmówił prawa do natchnienia Apokalipsie i niektórym listom, ale obecnie protestanci uznają.

Układ NT tematyczny (nie chronologiczny!!!) - nawiązuje do podziału ksiąg w Septuagincie:

• Księgi historyczne -ewangelie, Dzieje Apostol.

• dydaktyczne - listy

• 1 profetyczna - Apokalipsa

Najstarszy tekst 52r. ne to Pierwszy List św. Pawła do Tesaloniczan, najmłodszy(druga dekada II w ne) - 2. list św. Piotra uważany za pseudoepigraf, tzn. przypisany Piotrowi w celu podniesienia rangi = nowa redakcja listu św. Judy

Układ nie pokrywa się z chronologią.

EWANGELIE

Ew. Marka - najstarsza, lata 60 I w. (Marek nic nie wie o zburzeniu świątyni Jerozolimy - fakt doniosły, od którego nie sposób abstrahować.

Mateusza i Łukasza - zależna od źródła Q (quelle = źródło - miało zawierać wypowiedzi Chrystusa, które wykorzystywali apostołowie w swoich kazaniach (KERYGMAT - głoszenie Dobrej Nowiny). Mieli wykaz wypowiedzi Jezusa, mogli wykorzystywać te wypowiedzi do własnych nauk: Mateusz komponuje z nich mowy, Łukasz rozrzuca po tekście.

Ew. Jana

Niezależna od trzech pierwszych, nie ma w niej wpływu Q ani Marka. Natomiast 3 pierwsze ewangelie są zbieżne - Synoptyczne - podobny punkt widzenia na życie Chrystusa, synapsa: synchroniczny +optyczny =ogarnięcie jednocześnie rzutem oka wielu rzeczy - jednoczesny. Zestawienie paralelne tekstów podobnych obok siebie, by eksponować różnice i podobieństwa.

Wiara Pawła opiera się na dogmacie zmartwychwstania, ewangeliści ukazują boskość Jezusa już po narodzinach (u Jana jeszcze przed narodzinami - boskość jest odwieczna). U Marka brak dzieciństwa - niebo otwiera się dopiero przy chrzcie - wtedy staje się synem Bożym. Epifania - ingerencja Boga. Tylko Mateusz pisze o mędrcach, rzezi niewiniątek, ucieczce do Egiptu. Nawiązuje do poetyki midraszy. Mateusz kierował ewangelię do judeochrześcijan.

Perykopa - passus biblijny, fragment tekstu. Inicjalna perykopa u Łukasza to „ewangelia dzieciństwa”. Anioł pojawia się materialnie, nie we śnie, jak u Mateusza. Łukasz opisuje paralelnie - boska Jezusa i ziemska Jana Chrzciciela. Wyeksponowana Maryja, dzieciństwo wg legendarnych, nie historycznych przekazów - by uwydatnić boskość Jezusa. Dodane 4 hymny + słynny magnificat, aby uwydatnić boski charakter nowo narodzonego dziecięcia.

Od II w. zaczęto uzgadniać poszczególne przekazy w celu utworzenia jednej wersji - tzw. kompilacja trzech ewangelistów, harmonia ewangeliczna

Gatunkowość ewangelii synoptycznych: biografie wzorowane na biografiach świętych mężów ze ST (Ezechiela). Nie muszą ściśle przedstawiać biografii, ale muszą pouczać, afirmacja ideologii. Wyrastają z praktyki kerygmatów (nauczania ustnego), nastawionego na przekaz o Mesjaszu. Przedstawiają wzór człowieka, ideał egzystencjalny człowiek + mit założycielski nowej wspólnoty religijnej.

Różnice w ujęciu biografii Chrystusa:

- Marek: ewangelia polemiczna, skierowana do żydów negujących boskość Jezusa. Miała być odpowiedzią na fałszywe świadectwa, legendy.

- Mateusz: ewangelia Biblios Geneseos (księga pochodzenia) - Jezus jako prawowity władca, legitymizuje Jego prawo do tytułu króla żydowskiego. (Nawiązuje do biografii królewskich ze ST). Kryzys w chrześcijaństwie w związku ze śmiercią Piotra i Pawła - konieczność podtrzymania.

- Łukasz: diegeza - przedstawienie faktów z życia, najwięcej wspólnego z biografiką (biografie filozofów)

Poza formą biograficzną sa też mniejsze gatunki, 2 rodzaje:

1. Związane ze słowami Chrystusa:

• apoftegmaty -sekwencja, maksyma, wypowiedzi mądrościowe związane z pewnym epizodem narracyjnym

• logia (lp. Logion) - luźne wypowiedzi Chrystusa, bez kontekstu

• Agrafa (lp. agrafon) -słowa Chrystusa w formie wypowiedzi sapiencjalnej (pouczenia, aforyzm) poza ewangeliami (np: więcej szczęścia daje dawanie niż branie).

• Parabola - najbardziej rozbudowane:

• Krótka forma narracyjna przedstawiająca wydrzenia z życia codziennego, która per analogiam ma tłumaczyć mechanizm funkcjonowania królestwa Bożego (u Mateusza też wspólnoty kościelnej, a u Łukasza + zasady etyczne)Naturą paraboli jest wieloznaczność.

• Rozbudowane porównania, zagadki i niektóre wypowiedzi sapiencjalne (maksymy) - charakter symboliczny, wiele interpretacji. Parabola wywodzi się z kultury żydowskiej, forma wykorzystywana przez rabinów przy publicznych naukach. Synoptycy traktują tę formę jako podstawową, uzywaną przez Jezusa (Rabbi).

Jan unika paraboli, preferuje dialogi i mowy. Ustna geneza warunkuje cechy:

• Krótka,

• jednowątkowa,

• liczba postaci ograniczona.

• nastawienie na kontekst z odbiorcą, który wyciągnie wniosek z pouczenia.

Schemat konstrukcyjny:

• przeciwstawienia,

• powtórzanie formuł

• koncentracja na zakończeniu.

Formy wokół czynów Jezusa:

• paradigma - krótkie epizody narracyjne, służace apostołom jako egzempla (przykłady postaw) - krótkie i rozbudowane, np. opis męki.

• dysputy - oparte na stałym schemacie (faryzeusze zadają pytania Jezusowi, a On im zadaje - konkluzja+pouczenie)

• opisy cudów - samodzielna forma literacka, uzdrowienia, wskrzeszenia, cuda natury

Dzieje Apostolskie

Postać Łukasza (autora) łączy Dzieje z ewangeliami (ewangelia Łukasza - lata 70. I w, Dzieje - 80.-90.) Łaczy też postać adresata Teofila, którą bibliści uważają za:

• wysokiego urzędnika któremu Łukasz przybliżał zasady lub

• symbolicznie od imienia teofil = miłujący Boga.

Zamysł: Ewangelia dokumentuje nauczanie mistrza, Dzieje przedstawiają rozszerzanie się nowych idei, formowanie wspólnoty chrześcijańskiej, emancypacja od wiary żydowskiej, zerwanie z Synagogą, ksztłtowanie się doktryny kościelnej i kanonu chrześcijańskiego. Dzieje nazywają też Ewangelią Duch Świętego, bo dużo uwagi Mu poświęca.

Autor mógł się wywodzić z Jerozolimy.

Kształt formalny Dziejów:

Akta- opowieść o wybranych wydarzeniach powiązanych wspólnym rdzeniem. Działalność apostolska Piotra, Pawła i innych.

Formy:

• dziennik podróży (opis podróży św. Pawła),

• mowy (ok.20),

• modlitwy,

• pieśni.

Ewangelia św. Jana

Różni sie od pozostałych. Powstała na bliskim wschodzie, gdzie zawiązywały się ruchy gnostyckie - Demiurg skażony złem, dobro rywalizuje ze złem, koncepcja obca chrześcijaństwu (odpowiedź na gnostycyzm, ewangelia autognostycka). Gnostycy twierdzili, że naturę Boga można poznać rozumem. Jan polemizuje, że tylko prze objawienie. Chrystus wcielił się po to, by Bóg mógł się objawić.

Rózne tradycje tekstowe:

Tradycje lat 70., redakcja - koniec lat 90. (zespolono słynny prolog o logosie, opis męki, cudów i mowy). Tradycje tekstowe pochodziły od Jana, ale całość zespolił ktoś z jego uczniów - kształt artystyczny - bardzo staranny. Pisana była pod wpływem kultury greckiej przez autora który dobrze znał grekę, a apostoł Jan nie znał greki.

To co wyróżnia: Język, który odwołuje się do symboliki, co jest cechą też Apokalipsy (zwierzęta, symbolika liczb, snów), ale Apokalipsa jest napisana językiem chropowatym, nieskładnym, więc Jan może być jej bezpośrednim autorem. Apokalipsa ma bardzo przejrzysty plan:

• prolog

• listy do 7 kościołów

• Bóg i Baranek

• Kolejna wizja

• Napad sił demonicznych na lud boży i zapowiedź sądu

• Wizja

• Sąd Boży

Wszystko służy zapowiedzi przyjścia Królestwa Bożego- wizje o charakterze katastroficznym poprzedzające ustalenie porządku. Bóg zaprowadzi nowy ład - sprawiedliwym będzie dobrze, wrogowie - płacz i zgrzytanie zębów. Gatunek popularny w piśmiennictwie żydowskim, od II w. pne masowo pisywano dzieła apokaliptyczne. Niewiele się zachowało, bo po zburzeniu świątyni (70 r. ne) niszczono je - szerzyły pesymizm.

2 sposoby interpretacji:

• millenarystyczny, millenaryzm -pogląd, który zakładał 1000 lat panowania Chrystusa przed nadejściem sądu lub po sądzie. Zapowiedź paruzji -powtórnego przyjścia Chrystusa. Chrześcijanie myśleli, że to wkrótce nastąpi.

• etyczna - traktuje symbole jako takie, które nalezy odnieść do cnót i wad.

Listy NT

21 listów, geneza związana z działalnościa apostołów, którzy wysyłali do wspólnot chrześcijańskich listy o treściach doktrynalnych - zasadach funkcjonowania kościoła, Królestwa Bożego + treści obyczajowe: moralne, przestrogi np. o małżeństwie. Szybko je kopiowano i rozsyłano od wspólnoty do wspólnoty. Odczytywane na nabożeństwach. Regulowały wiele spraw związanych z funkcjonowaniem pierwszych kościołów. Najpłodniejszym autorem był św. Paweł (ojciec ortodoksji kościelnej, specjalizował się w funkcjonowaniu zborów). Charakterystyczna dla Pawła jest typologiczna interpretacja ST - postaci i wydarzenia ze ST odnosi do Chrystusa, np. Chrystus nowym Adamem).

Forma epistoły starożytnej: wstęp, pozdrowienia, zapowiedź treści, formuły końcowe.

W obrebie listów utwory pieśniowe, modlitwy, katalogi cnót i wad, tzw. tablice domowe (obowiązki małżonków, sług, panów, relacje względem rodziny).

---