Uniwersytet Pedagogiczny
im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
Wydział Humanistyczny
Instytut Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa
Rok III, studia stacjonarne, nienauczycielskie
EKONOMIKA NAUKI
Prezentację przygotowali:
Aneta Wojciechowska
Wanda Łaczek
Jacek Kudlański
Jaroslav Surovec
Kraków
2010
Spis treści:
Wprowadzenie
Ekonomika nauki jako dyscyplina naukoznawstwa
1.1. Powstanie ekonomiki nauki.
1.2. Zadania oraz przedmiot badań ekonomiki nauki
2. Potencjał nauki
2. 1. Elementy potencjału nauki.
2.2. Kryteria pomiaru potencjału nauki (mierniki potencjału nauki)
3. Innowacja, innowacyjność, polityka innowacyjna
3.1. Zadania polityki innowacyjnej
3.2. Regionalne Strategie Innowacji
3.3. Polska polityka innowacyjna mija się z potrzebami
3.4. Europejski Ranking Innowacyjności EIS 2009
3.5. Braki i bariery
3.6. Polityka zostaje w tyle
3.7. Instytucje wspierające rozwój innowacyjności
3.8. Strategia gospodarcza rządu „Przedsiębiorczość Rozwój Praca”
3.9. Narodowy Program Foresight „Polska 2020”
4. Uwarunkowania pracy naukowej.
4.1. Metoda badań.
4.2. Motywy podjęcia pracy naukowej.
4.3. Metoda badań.
4.4. Cechy pracownika naukowego i pracy naukowej.
4.5. Warunki wykonywania pracy naukowej.
4.6. Uwarunkowania formalnoprawne kariery naukowej.
4.7. Dyrektorzy instytutów o pracownikach naukowych i pracy naukowej.
4.7. Podsumowanie
5. Udział instytucji rządowych i pozarządowych w przygotowaniu kadr dla nauki w Polsce.
5.1. Pierwsze inicjatywy pomocy dla kadr naukowych.
5.2. Zmiany po II Wojnie Światowej.
5.3. Ilość stypendystów.
5.4. Naukowa droga.
5.5. Instytucje pozarządowe wspomagające rozwój naukowy.
Podsumowanie
Bibliografia
Wprowadzenie.
Tematem prezentacji jest ekonomika nauki. Na początku zostaną Państwu przedstawione zagadnienia związane z ekonomiką nauki. Zostanie wyjaśnione pojęcie ekonomiki nauki, a także nakreślony obiekt jej badań. Następnie zostaną ukazane źródła powstania ekonomiki nauki jako dyscypliny naukoznawstwa. Kolejnym punktem prezentecji jest podjęcie problemu potencjału nauki i jego części składowych oraz kryteriów pomiaru potencjału nauki opracowanych przez UNESCO. Kolejno omówimy kwestie innowacji, innowacyjności i polityki innowacyjnej. Zostaną przedstawione definicje oraz cele i opis działania wyżej wymienionych zagadnień. Pokrótce zobrazujemy wizerunek polskiej polityki innowacyjnej i omówimy bariery z jakimi borykają się przedsiębiorstwa. Wymienimy instytucje wspierające rozwój innowacyjności. Przedstawimy problem związany z mobilnością pracowników naukowych, a także podejmowaniem kariery naukowej. Uchwycimy kwestie pracy naukowej nie tylko z punktu widzenia pracowników, ale także ich zwierzchników na podstawie wyników badań przeprowadzonych przez Hannę Gulczyńską i Ewę Świerzbowską-Kowalik. Ukażemy główne powody, dla których młodzi absolwenci niechętnie podejmują karierę naukową, ale także wynik uwarunkowań pracy naukowej. Opiszemy jaki wpływ na przygotowanie kadr naukowych w Polsce mają instytucje rządowe i poza rządowe. Przestawimy problem tych instytucji w kwestii wpływu na merytoryczne kształtowanie badań i nauki. Ukażemy, że mają one wpływ jedynie na ich dofinansowanie. Przedstawione zostaną różne okresy tych działań i różne metody przyznawania stypendiów.
1. Ekonomika nauki
Ekonomika nauki jest stosunkowo nową dyscypliną wchodzącą do grupy dyscyplin naukoznawczych, powstałą w wynikuprzenikania się ekonomii i naukoznawstwa, w znacznym stopniu pod wpływem określonych potrzeb praktycznych.
Stwierdzenie że nauka jest pewnego rodzaju motorem rozwoju technologii i gospodarki nie powinno budzić wątpliwości. W pezkonaniu o tak znaczącej roli nauki ekonomiści oraz teoretycy nauki zaczęli badać w jaki sposób działalność naukowa wpływa na rozwój społeczno-gospodarczy. Wydawać by się mogło że wiedza naukowa bez zastosowania w praktyce nie ma racji bytu, potrzebne są praktyczne korzyści wynikające z działalności naukowej. Ekonomika nauki próbuje więc odpowiedzieć na pytanie na ile nauka potrafi sprostać tym celom i zadaniom które są jej stawiane, czy finansowanie nauki przekłada się na praktyczne korzyści, jaki jest poziom efektywności pracy naukowej w kontekście innowacji i jaki jest potencjał nauki w obliczu stawianych jej celów i zadań.
1.1. Powstanie ekonomiki nauki.
Powstanie i rozwój ekonomiki nauki jako wyodrębnionej dyscypliny naukoznawstwa nastapiły w wyniku dokonującej się na przełomie XIX i XX wieku rewolucji, a następnie dwałtownego rozwoju techniczno-gospodarczego.
Przed nauką stanęły jakościowo nowe cele badawcze. Ten właśnie czynnik należy uznać za bespośrednią przyczynę szybkiego rozwoju naukoznawstwa i wyodrębnienia sie w nim wielu nowych dyscyplin, w tym ekonomiki nauki. We wczesnych stadiach rozwoju nauki dominowały cele poznawcze, to znaczy cele, które nauka stawiała sama przed sobą w wyniku osiągnięcia określonego etapu rozwoju, cele te wynikały więc z wewnętrznej logiki rozwoju nauki.
Przyspierzony rozwój nauki oraz wzrost zadań stawianych przed nauką, wzrost nakładów na jej rozwój wywołały potrzebę zwiększenia skuteczności działania w sferze nauki oraz w sferze jej powiązań z gospodarką. Potzreba ta zrodziła z kolei politykę naukową jako wyodrębnioną czść polityki społeczno-gospodarczej państwa w stosunku do nauki oraz jako określoną działalnośc organizacyjną w sferze nauki. Z kolei polityka naukowa posługuje się dorobkiem badań ekonomiki nauki.
1.2. Zadania oraz przedmiot badań ekonomiki nauki
Ekonomika nauki zajmuje się ekonomicznymi problemami nauki jako zasobu wiedzy, nauki jako instytucji oraz ekonomicznymi problemami nauki w sensie czynnościowym, czyli działalności badawczej. Jest to dyscyplina o ukierunkowaniu praktycznym, mająca zatem charakter nauki stosowanej, której zadaniem jest opracowanie naukowych zasad zasad kierowania nauką, opracowanie zasad, na których mogłaby sie opierac polityka naukowa.
W ekonomice nauki objektem jest nauka ale jej cel ma wyraźne ukierunkowanie praktyczne. Objektem ekonomiki nauki nie jest wyłącznie nauka jako zasób wiedzy, ale nauka w sensie czynnościowym, czyli działalnośc badawcza i nauka w sensie instytucjonalnym.
Ekonomika nauki rozumiana w szerszym sensie jest rozumiana jako ekonomika prac badawczych i rozwojowych. Jest to więc ekonomika nauki w jej powiązaniu z gospodarką i życiem społecznym.
Ekonomika nauki w węzszym znaczeniu zajmuje sie metodologią wyznaczania celów rozwoju nauki na potrzeby planowania rozwoju społeczno-gospodarczego.
Ekonomika nauki:
podejmuje próby opracowania kryteriów wyboru zespołu celów do realizacji. Kryteria te muszą wynikać z zadań stawianych przed naukę przez społeczeństwo oraz zadań stawianych przez naukę naukę do rozwiązywania, wynikających z dotychczasowego rozwoju nauki.
opracowuje kryteria wyznaczania hierarchicznej struktury celów, która stanowi drugi etap planowania i rozwoju nauki.
sporządza prognozy rozwoju nauki w długookresowym planowaniem rozwoju nauki
Ekonomika nauki bada:
potencjał nauki. Jest również rozumiany jako potencjał badawczo-naukowy.
efektywność nauki albo, szerzej, efektywność prac badawczych i rozwojowych. Prowadzi się badania na szczeblu gospodarki, w zakresie efektywności poszczególnych przedsięwzięć badawczych oraz w zakresie efektywności placówek i zespołów badawczych.
powiązanie nauki z gospodarką
źródła oraz formy finansowania działalności badawczo-rozwojowej
2. Potencjał nauki
Potencjał nauki jest elementem składowym sił wytwórczych społeczeństwa. Stanowi on bazę realizacji postępu naukowego, technicznego, ekonomicznego i społecznego.
Potencjał nauki powinien stanowić czynnik i warunek wzrostu efektywności nauki, a tym samym czynnik i warunek wzrostu i efektywności rozwoju społeczno-gospodarczego. Wielkość i struktura oraz optymalne wykorzystanie potencjału nauki determinują realizację wszystkich celów nauki.
Potencjał nauki jest zmienny w czasie. Jego zmiany wynikają ze wzrostu naukochłonności, wzrostu tempa realizacji odkryć naukowych, wzrodtu tempa zmian koncepcji naukowych, wzrostu społecznego znaczenia nauki, integralnego charakteru rozwoju nauki, zmian struktury nauki oraz z konieczności jej prognozowania.
Potencjał nauki jest częścią potencjału społeczno-gospodarczego. Istnieje sprzężenie pomiędzy tymi dwoma potencjałami. Potencjał nauki zależy od potencjału społeczno-gospodarczego, równocześnie jest on stymulatorem jego wzrostu.
Zadaniem teorii potencjału nauki jest określenie:
jego istoty, funkcji i charakteru;
części składowych;
czynników stymulujących jego wzrost;
metod pomiaru potencjału nauki oraz metod jego analizy;
zasad gospodarowania nim.
Treść pojęcia „potencjał nauki”.
Potencjał nauki to zesp[ół elementów umożliwiających osiągnięcie celów nauki. Potencał nauki można traktować jako możliwość, zdolność, siłę, moc, która przy zaistnieniu okreslonych warunków może spełnić określone funkcje, wynikające z celów nauki.
2. 1. Elementy potencjału nauki.
Pod pojęciem potencjału nauki rozumie się zespół wzajemnie powiązanych elementów uymożliwiających realizację celów nauki, a więc:
kadry naukowe. Zalicza się tu na ogół liczbę kadr, strukture kadr naukowych według kwalifikacji, rozmiar rezerw kadr naukowych.
informację naukowo-badawczą. Tu zalicza się wielkośc (ilość) nagromadzonych idei naukowych i oryginalnych metod, czyli zasób wiedzy oraz jego formy instytucjonalne
środki materialne. Są to wydatki na naukę, wielkość aparatury naukowo-badawczej a także jej poziom techniczny.
organizację nauki. Są to zasady strategiczne rozwoju nauki oraz rozmiar, rodzaj i struktura jednostek naukowych i sposób ich powiązania z systemem funkcjonowania gospodarki.
Potencjał kadrowy.
Potencjał kadrowy to wszyscy pracownicy zatrudnieni w sferze badawczo-rozwojowym. Jest to najistotniejszy element składowy potencjału nauki. Jest to aktywny, jedynie twórczy element potencjału naukowego.
Do funkcji kadrowego potencjału należą:
wytwarzanie nowych idei, powiększanie zasobu wiedzy;
wskazywanie sposobów wykorzystania idei, teorii i odkryć, a więc dzałalność eksperymentalna;
udział w zastosowaniach nowych odkryć i wynalazków, a więc tym samym udział we wzroście efektów ekonomicznych;
projektowanie i wytwarzanie specjalistycznej aparatury naukowo-badawczej
popularyzacja wiedzy naukowej a więc upowszechnianie potencjału naukowego
Potencjał informacyjny.
Potencjał informacyjny nauki stanowią zasób i zdolność przekazywania informacji celem umożliwienia realizacji celów przez naukę. Bespośrednim produktem nauki są nowe idee, twierdzenia, metody. Produkty te przyjmują zmaterializowaną formę pod postacią wszelkiego rodzaju publikacji i stanowią tzw. potencjał informacyjny.
W skład tego potencjału wchodzą:
publikacje naukowe (dorobek naukowy);
pracownicy obsługi nauki.
naukowe kontakty międzynarodowe i krajowe.
Potencjał materialny (rzeczowy) nauki.
Do materialnego potencjału nauki zaliczyć można: budynki, budowle, aparaturę naukowo-badawczą ogólnego zastosowania i specjalną oraz środki transportowe. Głównym źródłem przyrostu materialnego potencjału nauki są inwestycje.
Organizacja sfery nauki jako element potencjału.
Organizacja to system, którego uporządkowanie polega na przyczynianiu się do podnoszenia poziomu efektywności działań badawczo-rozwojowych. Zadaniem ekonomiki nauki jest wypracowanie takich zasad organizacji sfery nauki, które umożliwiły by jak najsprawniejsze i najefektowniejsze funkcjonowanie placówek badawczo-naukowych. Zasady te są narzędziem w planowaniu oraz prognozowaniu rozwoju sfery badawczo-naukowej.
2.2. Kryteria pomiaru potencjału nauki (mierniki potencjału nauki)
Mierniki potencjału nauki to kryteria pozwalające ocenić na ile działalność badawczo-rozwojowa jest w stanie sprostać wymaganiom i celom stawianym nauce.
Według UNESCO za elementy, a równocześnie mierniki potencjału naukowego można uznać:
rozmiar i jakość wiedzy7 naukowej oraz stopień jej gotowości do praktycznego zastosowania - wskaźnik ten uznawany jest za główny, świadczący o poziomie potencjału nauki w danym państwie;
wielkość nakładów finansowych na prace badawczo-rozwojewe (B+R);
liczbę pracowników naukowych, inżynierów, techników i personelu pomocniczego, zatrudnionych w sferze B+R poziom ich kwalifikacji i stopień przygotowania;
sieć placówek naukowych, laboratoriów i innych organizacji zajmujących się w całości lub w częściowo badaniami i rozwojem;
materialno-techniczną bazę nauki, a w pierwszej kolejności nowoczesności aparatury, materiałów i wszelkiego sprzętu;
rozmieszczenie ludzkich i materialnych zasobów według gałęzi nauki i techniki;
poziom organizacji i zarządzania badaniami naukowymi i rozwojem w ramach całej gospodarki narodowej i poszczególnych placówek, łącznie z polityką państwa w dziedzinie nauki i metody stymulowania badań i rozwoju;
stan bazy naukowo-informacyjnej;
stan międzynarodowych powiązań naukowych, skala i formy współpracy naukowej z zagranicą, stopień i skala wykorzystywania osiągnięć nauki światowej;
skuteczność pracy zatrudnionych w sferze nauki.
2. INNOWACJA, INNOWACYJNOŚĆ, POLITYKA INNOWACYJNA
Innowacja to nowość, istotna zmiana, ulepszenie. Za innowacje uważa się wszelkie fakty, procesy oraz zjawiska o charakterze technicznym, organizacyjnym, społecznym i psychologicznym. Wyróżniamy innowacje: produktowe/usługowe, procesowe, organizacyjne (technologiczne)
i marketingowe.
Innowacyjność z kolei jest cechą podmiotów gospodarczych lub gospodarek, oznaczającą zdolność do tworzenia i wdrażania innowacji, a także ich absorpcji. Realizacja innowacji wymaga szeregu czynności naukowych, technologicznych, organizacyjnych, finansowych i komercyjnych. Wspieranie innowacyjności jest jednym
z ważniejszych celów polityki publicznej w skali krajowej, a także regionalnej.
2.1. Zadania polityki innowacyjnej
Zadaniem polityki innowacyjnej jest wzmacnianie potencjału nauki oraz współpracy sektora nauki z gospodarką i wsparcie rozwoju społeczeństwa informacyjnego. Celem polityki innowacyjnej jest wspieranie innowacyjności gospodarki poprzez pomoc we wprowadzaniu nowych produktów, usług, procesów technologicznych czy technik zarządzania. Głównym podmiotem jej oddziaływania są przedsiębiorstwa.
Wyzwania dla polityki innowacyjnej w Polsce:
niewielka współpraca strefy B+R z gospodarką
instytucje otoczenia innowacyjnych przedsiębiorstw
niskie wykorzystanie praw własności przemysłowej
kadry dla nowoczesnej gospodarki
koordynacja polityki innowacyjnej
Krajową politykę innowacyjną wspierają następujące instytucje:
Ministerstwo Gospodarki,
Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego,
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości,
Agencja Rozwoju Przemysłu
Bank Gospodarstwa Krajowego
`Realizacja polityki innowacyjnej w dużej mierze wspierana jest też przez fundusze strukturalne Unii Europejskiej na lata 2007-2013 w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, a na poziomie regionów w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych.
Polityka innowacyjna w Polsce opiera się na szeregu dokumentów i strategii. Pierwszym z nich jest Strategia Lizbońska. To program reform i zmian strukturalnych dla państw Unii Europejskiej, którego celem jest stworzenie do końca 2010 r. na obszarze Unii Europejskiej najbardziej dynamicznej i konkurencyjnej gospodarki światowej, opartej na wiedzy, tworzącej nowe i trwałe miejsca pracy i zapewniającej spójność społeczną. W 2005r. Strategia Lizbońska została odnowiona. Jej priorytety to:
wiedza i innowacje będące siłą napędową zrównoważonego rozwoju gospodarczego
uczynienie z Europy atrakcyjnego miejsca do inwestowania i pracy
tworzenie nowych, lepszych miejsc pracy.
Dokumentem rządowym przygotowanym w celu realizacji w Polsce odnowionej Strategii Lizbońskiej jest „Krajowy Program Reform 2008-2011”. Celem programu jest stworzenie podstaw do trwałego rozwoju społeczno-gospodarczego wpływającego na poprawę standardu życia obywateli, wsparcie dla rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności.
Kolejnym ważnym dokumentem będącym elementem polityki innowacyjnej jest „Strategia Rozwoju Kraju 2007-2015”. Jest to dokument nadrzędny, stanowiący punkt odniesienia dla innych dokumentów i strategii, zarówno rządowych jak i samorządowych. Strategia wspiera działania sprzyjające rozwojowi przedsiębiorczości, podnoszeniu kwalifikacji pracowników oraz solidarnej polityce społecznej. Zgodnie z dokumentem polska gospodarka ma być w większym stopniu innowacyjna, dlatego też nacisk położono na rozwój sektora nauki oraz na informatyzację. Priorytety tego dokumentu to:
wzrost konkurencyjności i innowacyjności gospodarki
poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej
wzrost zatrudnienia
budowa zintegrowanej wspólnoty społecznej i jej bezpieczeństwo
rozwój obszarów wiejskich
rozwój regionów i podniesienie spójności terytorialnej.
W 2006r. został przyjęty dokument „Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata 2007-2013”. Głównym celem dokumentu jest wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania szybkiego i trwałego rozwoju gospodarczego i dla tworzenia nowych miejsc pracy. Cel ten ma zostać osiągnięty poprzez:
wykorzystanie nowych technologii dla podniesienia tradycyjnych sektorów
tworzenie nowych firm wykorzystujących innowacje oraz rozwój małych
i średnich przedsiębiorstw opartych na nowych technologiach
motywowanie dużych firm do prowadzenia prac badawczo-naukowych oraz wdrażania ich wyników.
Dokument określa 5 kierunków działań na rzecz wzrostu innowacyjności gospodarki
i są to:
kadry dla nowoczesnej gospodarki
badania na rzecz gospodarki
znaczenie własności intelektualnej dla innowacji
kapitał na innowacje
infrastruktura na rzecz innowacji.
Kierunki zwiększania innowacyjności będą wdrażane w oparciu o programy operacyjne w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia 2007-2013 (Narodowej Strategii Spójności). Dokument ten określa krajowe priorytety, na które będą przeznaczone unijne fundusze 2007-2013. Cel nadrzędny Narodowej Strategii Spójności to tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost zatrudnienia oraz wzrost poziomu spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej.
W dokumencie przedstawiono 6 celów szczegółowych, które mają prowadzić do realizacji celu nadrzędnego:
poprawa funkcjonowania instytucji publicznych i rozbudowa mechanizmów partnerstwa
poprawa jakości kapitału ludzkiego i zwiększenie spójności społecznej
budowa i modernizacja infrastruktury technicznej i społecznej mającej kluczowe znaczenie dla wzrostu konkurencyjności Polski
podniesienie konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw
wzrost konkurencyjności polskich regionów
wyrównanie szans rozwojowych i wspomaganie zmian strukturalnych na obszarach wiejskich.
Inne ważne dokumenty regulujące politykę innowacyjną w Polsce to:
„Proponowane kierunki rozwoju nauki i technologii do roku 2020 w Polsce”
„Założenia polityki naukowej, naukowo-technologicznej i innowacyjnej państwa do roku 2020”
„Strategia zwiększenia nakładów na działania B+R w celu osiągnięcia założeń Strategii Lizbońskiej”
„Strategia rozwoju nauki w Polsce do 2015 roku”.
2.2. Regionalne Strategie Innowacji
Regionalna Strategia Innowacji to dokument, który powstał w każdym województwie we współpracy przedstawicieli uczelni, władz regionu, organizacji przedsiębiorców i instytucji otoczenia biznesu. RSI przygotowuje się w oparciu o metodologię, która sprawdziła się już w ponad 100 innych regionach Unii Europejskiej.
Główne zadanie strategii to nakreślenie sposobów podniesienia innowacyjności regionu przy wykorzystaniu wsparcia finansowego ze środków Unii Europejskiej. Dokumenty analizują kluczowe potrzeby firm, potencjał sektora badawczo-naukowego oraz możliwości przedsiębiorstw w zakresie wdrażania i wykorzystania nowoczesnych technologii.
Strategie kładą nacisk na podnoszenie konkurencyjności sektora MSP (małych i średnich przedsiębiorstw) poprzez budowanie trwałych relacji między nauką i biznesem. Pomagają efektywniej korzystać z funduszy przeznaczonych na działalność badawczo - rozwojową i podpowiadają, jak zoptymalizować regionalną infrastrukturę wsparcia innowacyjności.
2.3. Polska polityka innowacyjna mija się z potrzebami
Jak wynika z ekspertyzy "Determinanty rozwoju innowacyjności firmy w kontekście poziomu wykształcenia pracowników" przygotowanej na zlecenie Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości, Polska wypada najgorzej spośród krajów Unii Europejskiej w większości rankingów innowacyjności. Niestety polityka innowacyjności nie trafia w nasze główne problemy i potrzeby.
Jak pokazuje raport PARP (Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości), poziom innowacyjności polskich przedsiębiorstw zdecydowanie odbiega od poziomu charakteryzującego stare kraje unijne. Niewiele różni nas jednak od większości nowych krajów członkowskich Unii Europejskiej pochodzących z Europy centralnej i południowej.
Najnowsze badania porównawcze dotyczące innowacyjności krajów europejskich umieszczają Polskę w ostatniej grupie tzw. krajów nadganiających, najsłabszych pod względem innowacyjności. Oprócz Polski jest w niej większość nowych krajów członkowskich UE; wyjątek stanowią Czechy i Estonia.
Nie zmienia to jednak faktu, że nasza gospodarka zajmuje bardzo dalekie, 26 miejsce w rankingu innowacyjności krajów w Europie i odstaje od przeciętnej dla Unii Europejskiej. Polska plasuje się poniżej średniej europejskiej w większości kategorii tj. podaż wysoko wykwalifikowanej i wykształconej siły roboczej, dostępność finansowania zewnętrznego dla projektów innowacyjnych czy wydatki inwestycyjne przedsiębiorstw na działalność innowacyjną.
Wyjątkiem jest wskaźnik kapitału ludzkiego. Polska plasuje się pod tym względem powyżej średniej europejskiej, zajmuje wysokie 13 miejsce w rankingu i prześcignęła w nim nawet Niemcy. Mimo to polskie przedsiębiorstwa nadal wypadają bardzo nisko w rankingach przedsiębiorczości na tle krajów europejskich. Podobnie jest z poziomem wytwarzania nowych produktów w kraju.
"Niepokojący jest spadek o 13,4% w ciągu ostatnich pięciu lat wskaźnika nowych produktów w Polsce" - czytamy w raporcie. Polska odbiega też znacząco od średniej unijnej jeśli chodzi o nakłady finansowe na badania naukowe oraz ich udział w dochodzie narodowym. Bardzo niskie są też nakłady polskich firm na badania i rozwój.
W sumie przedsiębiorstwa w Polsce przeznaczały na B+R blisko 5-krotnie mniejszą część całkowitych wydatków na innowacje niż firmy niemieckie. Ten fakt świadczy o niewielkim potencjale badawczym polskich przedsiębiorstw, ale też o olbrzymiej luce w zasobach wiedzy mającej źródła w prowadzonych w firmach badaniach naukowych.
Nie lepiej wygląda kwestia wartości kapitału ludzkiego w Polsce. Szacunki pokazują, że uwzględniając wartość zwrotu kapitału ludzkiego jego zasoby na głowę mieszkańca w krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce są pięciokrotnie mniejsze niż w USA. "Po części wynika to z niższego wskaźnika wykształcenia wyższego. Jednakże niższa jakość nauczania w Polsce ma także znaczący udział w wycenionej wartości zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki".
Mimo iż odsetek młodzieży studiującej na wyższych uczelniach jest w Polsce wysoki (wynosi 33,9%) i jest wyższy niż w większości krajów unijnych, problemem jest rodzaj podejmowanych studiów. Odsetek polskiej młodzieży studiującej nauki ścisłe jest bowiem znacznie niższy niż w innych krajach europejskich. Niewiele jest też młodzieży, która uzyskuje tytuł doktora w naukach ścisłych i inżynieryjnych.
2.4. Europejski Ranking Innowacyjności EIS 2009
Większość krajów członkowskich UE do roku 2008 stopniowo zwiększała swój poziom innowacyjności. Kryzys ekonomiczny miał jednak istotny wpływ na zahamowanie tego procesu - pokazują wyniki Europejskiego Rankingu Innowacyjności EIS 2009.
Wstępnie wskazywano, że kryzys najbardziej uderzył w kraje o niskim poziomie innowacyjności, u których następuje odwrócenie procesu konwergencji jakiego doświadczyły w ostatnich latach. Ostatnie dane wskazują, że UE nie ma szans dogonić USA w zakresie innowacyjności, mimo że utrzymuje się w pozycji lidera dla rozwijających się gospodarek Brazylii, Rosji, Indii i Chin (oraz pomimo ostatnich tendencji wzrostowych Chin).
Raport EIS 2009 zawiera 29 wskaźników ekonomicznych z ogólnie dostępnymi danymi z lat 2007/2008 wraz analizą trendów dla 27 krajów UE, a także Chorwacji, Serbii, Turcji, Islandii, Norwegii oraz Szwajcarii. Wskaźniki zostały pogrupowane w trzech kategoriach:
Enablers (siły sprawcze innowacji): zasoby ludzkie, finansowanie i wsparcie,
Firm acitivities (działalność przedsiębiorstw): inwestycje, powiązania i przedsiębiorczość, przepustowość,
Outputs (wyniki): innowatorzy, efekty ekonomiczne.
Powyższe wskaźniki nie odzwierciedlają jednak w pełni skutków kryzysu ekonomicznego i finansowego.
Pod względem wyników kraje członkowskie dzielą się na następujące grupy:
Liderzy innowacji (podobnie jak w latach poprzednich): Dania, Finlandia, Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania (Niemcy i Finlandia rozwijają się najlepiej, podczas gdy Dania i Wielka Brytania doświadczają stagnacji),
Zaawansowani Innowatorzy: Austria, Belgia, Cypr, Estonia, Francja, Irlandia, Luksemburg, Holandia oraz Słowenia.
Umiarkowani innowatorzy: Republika Czeska, Grecja, Węgry, Włochy, Litwa, Malta, Polska, Portugalia, Słowacja i Hiszpania,
Kraje doganiające: Bułgaria, Łotwa, Rumunia (osiągnięcia innowacyjne poniżej średniej UE). Kraje te jednak szybko nadganiają różnicę - Rumunia i Bułgaria najszybciej ze wszystkich krajów UE poprawiają swoje wyniki.
2.5. Braki i bariery
Z badań wynika, że polskie firmy w działalności innowacyjnej aktywnie korzystają ze współpracy z innymi przedsiębiorstwami. Pod względem powszechności współpracy w sferze innowacji polskie firmy zajmują czołowe miejsce w UE i nie odbiegają od firm fińskich. Gorzej jest jednak jeśli chodzi o współpracę przedsiębiorstw z sektorem badawczym.
Z uniwersytetami i pracownikami naukowymi zatrudnionymi w szkołach wyższych współpracowało zaledwie 6,2% przedsiębiorstw innowacyjnych w Polsce, podczas gdy w zdecydowanie najlepszej pod tym względem Finlandii było ich pięć razy więcej (33% firm). Dowodzi to niewielkiego transferu wiedzy z sektora badawczego do sektora przedsiębiorstw i zapewne niewielkiego wpływu tego pierwszego na innowacyjność drugiego.
Dlaczego polskie przedsiębiorstwa są tak mało innowacyjne? W raporcie przygotowanym dla PARP wyróżnione zostały cztery główne bariery, na które natrafiają działające w Polsce przedsiębiorstwa. Największym problem są finanse. Ponad 30 % polskich przedsiębiorstw innowacyjnych deklaruje, że ich działalność innowacyjna jest hamowana przez brak środków finansowych.
Narzekają też one na niedostępność zewnętrznych środków finansowych na te cele. Sfinansowanie innowacji stanowiła barierę innowacji dla ponad 26 % polskich firm innowacyjnych, a zbyt wysokie koszty innowacji dla ponad 30 przedsiębiorstw. Nie mniejszym problemem jest niepewny popyt na nowe produkty. Aż 16,6% polskich przedsiębiorstw uznało, że niepewność popytu jest bardzo istotną barierą innowacyjności, podczas gdy takiego wskazania dokonała o połowę mniejsza liczba fińskich przedsiębiorstw innowacyjnych (9,4%).
Polskie przedsiębiorstwa innowacyjne nie mają znajomości potencjału rynkowego, większość z nich nie docenia też znaczenia jakości kapitału ludzkiego we wprowadzaniu innowacji i inwestuje głównie w maszyn, urządzeń i oprogramowania.
2.6. Polityka zostaje w tyle
Co gorsze, polska polityka innowacyjna nie odpowiada na główne problemy i potrzeby polskich przedsiębiorstw innowacyjnych. Autorzy raportu zauważają, że polska polityka nie pomaga w rozwiązaniu głównego problemu w Polsce jakim jest niedorozwój sektora badawczego i jego nikłe sprzężenia z sektorem przedsiębiorstw.
W planach i politykach zbyt dużą wagę przyjmuje się też do rozwijania gałęzi high tech. W produkcji przemysłowej i eksporcie Polski wysoki jest udział gałęzi o tzw. niskiej i średniej technologii. Pomijanie tych gałęzi w polityce innowacyjnej nie będzie prowadziło do rozszerzania sektora innowacyjnego w sektorze przedsiębiorstw. Wzrost liczby innowacyjnych przedsiębiorstw tych gałęzi może dać lepsze efekty niż odwoływanie się do koncepcji rozwijania gałęzi high-tech.
Ponadto w polskiej polityce innowacyjnej nie dostrzega się wzrastającego znaczenia nowoczesnych usług. Tymczasem jest to dziedzina silnie obecna w polityce innowacyjnej krajów rozwiniętych. Ich zdaniem wzorem krajów o wysokim wskaźniku innowacyjności należałoby wprowadzić obowiązek prezentowania corocznego raportu, opracowanego przez niezależnych ekspertów, w tym koniecznie zagranicznych o dużym doświadczeniu, analizującego skutki każdego ze stosowanych instrumentów polityki innowacyjnej.
2.7. Instytucje wspierające rozwój innowacyjności
Innowacyjność w Polsce wspierają:
Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości (PARP),
Narodowe Centrum Badań i Rozwoju (NCBiR),
Krajowa Agencja Poszanowania Energii,
Instytut Wzornictwa Przemysłowego (IWP),
Urząd Patentowy RP,
centra badawczo-rozwojowe,
agencje rozwoju regionalnego.
2.8. Strategia gospodarcza rządu "Przedsiębiorczość Rozwój Praca"
jest dokumentem przyjętym na początku kadencji rządu w roku 2002 w swoich założeniach zawiera m.in.:
wspomaganie realizacji Regionalnych Strategii Innowacyjnych,
wspieranie powstawania i rozwoju firm innowacyjnych,
wzmacnianie współpracy jednostek naukowych z gospodarka,
doskonalenie systemowych rozwiazan na rzecz wzrostu innowacyjnosci w produkcji i
eksploatacji,
krajowe programy badawcze
Program Foresight
2.9. Narodowy Program Foresight „Polska 2020”
Foresight jako nowoczesne narzędzie planowania wskazuje na najbardziej akceptowane społecznie sektory gospodarki i działania, na których powinna się koncentrować finansowa pomoc państwa. Ponadto wyniki foresightu pozwalają na kształtowanie regulacji prawnych w sposób służący poprawie warunków funkcjonowania przedsiębiorstw przy zachowaniu lub zwiększeniu korzyści ekonomicznych państwa. Narodowy Program Foresight „Polska 2020” miał na celu przygotowanie planu oraz priorytetów rozwoju kraju.
Zakres realizacji Narodowego Programu Foresight „Polska 2020” obejmuje trzy pola badawcze oraz dwadzieścia tematów szczegółowych, wchodzących w zakres poszczególnych pól:
ZRÓWNOWAŻONY ROZWÓJ POLSKI
Jakość życia;
Źródła i wykorzystywanie zasobów energetycznych;
Kluczowe problemy ekologiczne;
Technologie na rzecz ochrony środowiska;
Zasoby naturalne;
Nowe materiały i technologie;
Transport;
Integracja polityki ekologicznej z politykami sektorowymi;
Polityka produktowa;
Zrównoważony rozwój regionów i obszarów.
TECHNOLOGIE INFORMACYJNE I TELEKOMUNIKACYJNE
Dostęp do informacji;
ICT a społeczeństwo;
ICT a edukacja;
eBiznes;
Nowe media.
BEZPIECZEŃSTWO
Bezpieczeństwo ekonomiczne (zewnętrzne i wewnętrzne);
Bezpieczeństwo intelektualne;
Bezpieczeństwo socjalne;
Bezpieczeństwo techniczno-technologiczne;
Rozwój społeczeństwa obywatelskiego.
Celem Narodowego Programu Foresight „Polska 2020” jest:
Określenie wizji rozwojowej Polski do 2020 roku.
Określenie - poprzez konsensus z głównymi interesariuszami - priorytetowych kierunków badań naukowych i prac rozwojowych, które w perspektywie wieloletniej wpłyną na przyspieszenie tempa rozwoju społeczno-gospodarczego.
Racjonalne wykorzystanie wyników badań w praktyce oraz stworzenie dla nich preferencji w przydziale środków budżetowych.
Przedstawienie znaczenia badań naukowych dla rozwoju gospodarki oraz możliwości ich absorpcji przez gospodarkę.
Zbliżenie zasad polskiej polityki naukowej do wymogów UE.
Kształtowanie polityki naukowej i innowacyjnej w kierunku Gospodarki Opartej na Wiedzy.
Racjonalizacja nakładów realizowanych ze środków publicznych.
Stworzenie języka debaty społecznej oraz kultury myślenia o przyszłości, prowadzące do koordynacji wspólnych działań dla rozwoju gospodarki i poprawy jakości życia w Polsce.
4. Uwarunkowania pracy naukowej.
Badania na temat pracy i kariery naukowej są spowodowane przemianami zachodzącymi w otoczeniu nauki. Zainteresowanie kadrą naukową i jej rozwojem jest związane z coraz większym postępem jej działań i znaczeniem jej pracy. Ciekawym aspektem badań naukowych są możliwości wdrożenia wyników badań oraz sytuacja zawodowa pracowników.
Możliwości pracy poza karierą naukową są dużo bardziej ciekawe zarówno pod względem finansowym jak i technicznym.
Przedstawione badania prezentują poglądy środowiska naukowego dotyczące rozwoju zawodowego. Uzyskane wyniki badań przeprowadzone przez Hannę Gulczyńską i Ewę Świerzbowską-Kowalik ukazują aktywność zawodową, ale także uwarunkowania pracy naukowej.
4.1. Metoda badań.
Badania mobilności pracowników naukowych zostały przeprowadzone w 1997 roku w czterech ośrodkach akademickich : w Krakowie, Poznaniu, Warszawie i Wrocławiu. Przeprowadzono je w instytutach funkcjonujących w trzech różnych strukturach : szkole wyższej, Polskiej Akademii Nauk oraz jednostce badawczo-rozwojowej. Pierwszym etapem badania był zogniskowany wywiad grupowy wśród pracowników samodzielnych i pomocniczych. Tematami poruszanymi na dyskusji były : zalety i wady pracy w nauce, droga zawodowa uczestników dyskusji, możliwość zmiany pracy, odchodzenie poza naukę, ruchliwość w obrębie nauki, napływ nowych kadr do nauki,, wieloetatowość. Następnie przeprowadzono wywiad z dyrektorami instytutów i zebranie informacji na temat sytuacji finansowej i kadrowej.
Wtórna analiza danych pochodzących z dyskusji grupowych i wywiadów miała charakter jakościowy i koncentrowała się na następujących zagadnieniach:
motywy podjęcia pracy naukowej oraz powody ewentualnej rezygnacji z niej,
cechy wzorowego pracownika naukowego i cechy pracy naukowej,
warunki wykonywania pracy naukowej,
uwarunkowania formalnoprawne kariery naukowej.
4.2. Motywy podjęcia pracy naukowej.
Wg badań przeprowadzonych w 1993 roku głównym powodem podjęcia pracy naukowej jest chęć samodzielnego rozwoju własnych zainteresowań, wykonywanie pracy twórczej, przyczynianie się do rozwoju nauki.
Zdaniem badanych praca poza nauką daje szansę twórczego rozwoju np. w naukach technicznych.
Uczestnicy dyskusji zaznaczyli, że podstawowym powodem podjęcia pracy naukowej jest duża samodzielność, realizacja własnych zainteresowań, nie normowany czas pracy. Atrakcyjne są także możliwości uzyskania stypendiów i wyjazdów zagranicznych.
Jeśli chodzi o napływ młodej kadry do nauki zależy on od dziedziny wiedzy. Jednak młodzi ludzie rezygnując z kariery nauki czynią tak z powodu długiego czasu nauki, powolnego dochodzenia do samodzielności . Zjawisko to występuje nie tylko w Polsce, ale także w krajach wysokorozwiniętych. Niektórzy przedstawiciele dziedzin technicznych uważali, że na uczelniach pozostają tacy którzy nigdzie indziej nie dają rady. Inne zdanie na ten temat mają przedstawiciele nauk humanistycznych. Przedstawiciele nauk społecznych mówili, że popularne kierunki, których absolwenci są poszukiwani, mogą mieć trudności w pozyskiwaniu młodej kadry. Jeden z uczestników dyskusji jako motyw wyboru pracy podał stimulation, status, stability i zaznaczył, że w Polsce te relacje są odwrócone. Najpierw jest stability następnie status, zaś na końcu stimulation.
Zdaniem pracowników samodzielnych w Polsce jest mniejsze zainteresowanie pracą naukową niż w krajach wysokorozwiniętych. Niektórzy traktują pracę naukową jako pewną i gwarantującą uzyskanie stałych choć niskich dochodów. Dzieje się tak ponieważ nie mogą znaleźć ciekawej i satysfakcjonującej pracy poza nauką. Kandydaci do pracy naukowej rekrutują się przede wszystkim spośród absolwentów.
4.3. Cechy pracownika naukowego i pracy naukowej.
Podstawowymi cechami pracownika naukowego gwarantującymi dobre wykonywanie zawodu są:
duży zasób wiedzy i umiejętności,
ponadprzeciętne zdolności,
zorientowanie bardziej na wartości poznawcze niż materialne,
znajomość najnowszych osiągnięć we własnej dziedzinie,
myślenie logiczne, abstrakcyjne i twórcze
umiejętność organizowania sobie pracy,
samotność i dyspozycyjność,
Zaznacza się, że praca nie dająca znacznych korzyści materialnych powinna dawać satysfakcję. Jednym z czynników umożliwiającym to zadanie jest większa możliwość wyjazdów zagranicznych. Zdaniem badanych satysfakcja z pracy uzależniona jest od dziedziny wiedzy. W naukach stosowanych łatwiej jest osiągnąć sukces poza nauką dlatego wiele osób odchodzi.
Zalety i wady pracy naukowej w ocenie pracowników samodzielnych i pomocniczych
OPINIE PRACOWNIKÓW SAMODZIELNYCH |
OPINIE PRACOWNIKÓW POMOCNICZYCH |
ZALETY |
|
Stwarza możliwości realizacji własnych zainteresowań i robienia tego, co się lubi. |
Możliwość ciągłego rozwoju i poszerzania wiedzy, ciągły kontakt z językiem obcym. |
Niezależność, którą osiąga się po pewnym czasie. |
Nie normowany czas pracy co pozwala na indywidualne planowanie pracy. |
Większe niż przed laty perspektywy rozwoju dla młodej kadry: wyjazdy, stypendia, otwarcie się na świat. |
Mniejszy niż w innych zawodach wpływ układów politycznych na karierę. |
WADY |
|
Niskie wynagrodzenia trudny start zawodowy |
Niskie zarobki i długa perspektywa dochodzenia do wyższych dochodów, chodzi o zarobki zapewniające godne życie, brak samodzielności finansowej, konieczność posiadania sponsora np. rodziców czy współmałżonka |
Słabe wyposażenie warsztatu pracy, szczególnie w pracy laboratoryjnej, doświadczalnej, za mało nowoczesnej aparatury, niewystarczająca ilość. |
Praca w nauce powoduje oderwanie od życia, ludzie nauki nie zawsze potrafią odnaleźć się w praktyce np. w przemyśle. |
Praca w nieustannym stresie - zdobywanie stopni naukowych to nieustanny stres, także praca laboratoryjna - wystarczy wyłączenie prądu, niedopatrzenie czasu, czy temperatury, aby rok pracy poszedł na marne. |
Rozbieżność między rzeczywistymi warunkami pracy a wyobrażeniami o pracy naukowej, dużo pracy administracyjnej, o czym nikt wcześniej nie mówi, praca źle zorganizowana. |
4.4. Warunki wykonywania pracy naukowej.
Istotne w realizacji badań naukowych są warunki pracy: wyposażenie laboratoriów, dobrze zaopatrzona biblioteka, dobrze zorganizowana praca. Młodych pracowników zniechęca konieczność ciągłego wykonywania prac pomocniczych, przewaga działań administracyjnych nad pracą merytoryczną. Osobnym problemem jest kwestia wyposażenia, chociaż w ostatnich latach polepszyła się sytuacja jednak nadal brakuje wystarczającej ilości, które zapewniałyby swobodny dostęp do aparatury. Warunki wykonywania pracy naukowej odgrywają istotną rolę co szczególnie widoczne jest w naukach technicznych i eksperymentalnych. Brak odpowiedniego wyposażenia jest częstą przyczyną rezygnacji z pracy w nauce w szczególności ludzi młodych.
4.5. Uwarunkowania formalnoprawne kariery naukowej.
Uwarunkowania formalnoprawne można rozpatrywać w dwóch płaszczyznach:
w odniesieniu do funkcjonującego prawa
w odniesieniu do przyjętych przez środowisko akademickie zasad awansowania, nagradzania pracowników
Zdaniem dyrektorów jedną z przyczyn trudnej sytuacji kadrowej w nauce jest problem stałego zatrudnienia i etatów. Jest to jedna z przyczyn przez którą odchodzą młodzi ludzie.
Przeprowadzona dyskusja dotycząca zasad awansowania przyjętych przez środowisko akademickie koncentrowała się wokół problemu habilitacji. Większość badanych uważa habilitację za rzecz oczywistą i cechę rozwoju naukowego. Dla uzasadnienia tego zdania dominowały dwie tezy :
promuje habilitację ponieważ pracownicy samodzielni są potrzebni do zdobywania środków finansowych, tworzenia nowych instytutów i nadawania kolejnych stopni naukowych
promuje habilitację ponieważ jej uzyskanie jest przejawem rozwoju zawodowego pracowników naukowych
4.6. Dyrektorzy instytutów o pracownikach naukowych i pracy naukowej.
Ograniczenia finansowe nie dają możliwości tworzenia nowych miejsc pracy, a efektem niskich płac jest wieloetatowość. Wg dyrektorów obecny system finansowania nie sprzyja pozyskiwaniu młodych pracowników.
Wśród dyrektorów w celu poprawy sytuacji w kadrze naukowej przejawiają się dwie tendencje :
potrzeba wprowadzenia rewolucyjnych zmian w każdej dziedzinie działalności instytutu: zmiany polityki finansowania, zatrudnienia, awansowania i nagradzania pracowników oraz zmiany w zakresie dydaktyki
zmiany ewolucyjne w wymienionych wyżej obszarach
Dyrektorzy wskazywali, że mimo wszystko w ostatnich latach nastąpił wyraźny skok jakościowy w zaopatrzeniu w aparaturę i środki techniczne, to warunki pracy nadal są niezadowalające. Nawet wówczas, gdy instytuty posiadają najnowocześniejszy sprzęt, jego liczba jest niewystarczająca aby zaspokoić wymagania całego zespołu. Młodzi ludzie, którzy wykorzystali szansę stypendiów zagranicznych nie chcą rezygnować z warunków pracy, jakie zapewniono im za granicą. Wg zwierzchników instytutów jest problem z ukończeniem habilitacji przez jego pracowników.
4.7. PODSUMOWANIE
Do podstawowych motywów wyboru pracy naukowej należą : pasja poznawcza, możliwość realizacji własnych zainteresowań, kontakt ze światem poprzez uczestniczenie w stypendiach i konferencjach zagranicznych
Wieloetatowość spowodowana niskimi płacami odbija się na jakości wykonywanej pracy przez niektórych pracowników naukowych
Brak dostępu do odpowiedniej ilości aparatury umożliwiające swobodne prowadzenie badań naukowych
Oczekiwane są zmiany w organizowaniu, finansowaniu i dydaktyce pracy naukowej
Obserwujemy zaniechanie pracy naukowej przez młodych ludzi szczególnie po studiach technicznych.
5. Udział instytucji rządowych i pozarządowych w przygotowaniu kadr dla nauki w Polsce.
Wstęp.
Jeżeli mowa o udziale instytucji publicznych w przygotowaniu kadr naukowych, nie mam na myśli merytorycznej ingerencji. Przygotowanie takiej kadry powinno zaczynać się jak najwcześniej, stąd mamy do czynienia w kraju z klasami profilowanymi, a nawet całymi szkołami, choć w tym drugim przypadku jest to zdecydowanie rzadziej spotykane zjawisko. Uczniów przyciąga się do konkretnych kierunków/przedmiotów poprzez organizację olimpiad naukowych oraz stypendia dla wybitnie uzdolnionych uczniów w pożądanej dziedzinie.
Pierwsze inicjatywy pomocy dla kadr naukowych.
Polityka stypendialna stosunkowo dawno pojawiła się w Polsce, bo już w 1881r., w Warszawie. W tym roku powstała Kasa imienia Mianowskiego. Na samym początku działalności instytucja ta wspomagała wyjazdy naukowe za granicę, spowodowane to było znikomym zapleczem naukowym w kraju. Z pomocy oferowanej przez Kasę imienia Mianowskiego skorzystał Julian Ochorowicz, psycholog, który otrzymał stypendium na kontynuowanie badań w Paryżu. Ale nie tylko uznani uczeni otrzymywali stypendia. Absolwent Uniwersytetu Warszawskiego Henryk Merczyng otrzymał stypendium na kontynuowanie studiów oraz uzyskanie wyższego stopnia naukowego.
Po pewnym czasie polityka dofinansowania się zmieniła i uwzględniała również zakładanie oraz prowadzenie pracowni badawczych, najczęściej jednoosobowe. Było to wynikiem świadomości, że osoba wracająca z badań zagranicznych, w Polsce nie ma możliwości kontynuowania ich. Co prowadziło do zniechęcenia, a nawet porzucenia pracy naukowej. Odo Bujwid, jako pierwszy wykorzystał natrafiającą się okazję i po powrocie z Berlina, gdzie pogłębiał wiedzę u Roberta Kocha, założył własną pracownię bakteriologiczną w Warszawie.
Po odzyskaniu niepodległości większość funkcji KiM przejęły instytucje państwowe, a przede wszystkim Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Od tego momentu środki przeznaczane na przygotowanie kadr naukowych zostały drastycznie ograniczone, co spowodowało, że niejednokrotnie uczony musiał na swój rozwój zarabiać poprzez mało opłacalną asystenturę.
Józef Piłsudski w 1928r., utworzył instytucję o charakterze rządowym, która miała przygotować kadry dla nauki w Polsce - Fundusz Kultury Narodowej. Instytucja ta działała w Polsce do 1939r., a po wybuchu wojny na emigracji w Wielkiej Brytanii. Potrzeby naukowe były czerpane z rocznika „Nauka Polska”, a także z ustaleń konferencji ze specjalistami z różnych dziedzin. Ustalono między innymi, że liczba naukowców w kraju powinna wynosić około 5000 osób. Pociągnęło to za sobą utworzenie stypendiów, które miały być przyznawane na wniosek szkół akademickich lub profesorów kierujących studiami kandydatów. Powstał podział na stypendia zagraniczne oraz krajowe. Warto dodać, że cel i charakter stypendiów przyznawanych ówcześnie pozostał do dziś.
FKN udzielił przez pierwsze dwa lata swojej działalności łącznie 570 stypendiów na sumę 2 107 611zł. Pozwoliło to na rozwój wielu, zasłużonych później dla nauki, stypendystów, np. matematyk Stanisław Mazur, „zapoczątkował teorię liniowych przestrzeni topologicznych.”
Zmiany po II Wojnie Światowej.
Lata pięćdziesiąte, przyniosły zmiany w procesie przygotowania kadr naukowych, który oprócz merytorycznego zyskał ukierunkowanie ideologiczne. Instytut Kształcenia Kadr Naukowych eliminował z procesu kształcenia młodszych profesorów, którzy reprezentowali „niewłaściwą postawę naukowo-ideologiczną”. Decyzje partyjne były wcielane w życie przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego i Polska Akademia Nauk (powstała w 1951r.).
Od 15 grudnia 1951 roku, na mocy ustawy, kadry badawcze były zasilane poza asystenturą, poprzez stacjonarne studia podyplomowe, co nazwano aspiranturą.
Aspirantem mógł zostać jedynie absolwent studiów magisterskich, które trwały 3 lata, przez ten czas aspirant dostawał stypendium państwowe. Jednak system ten nie sprawdził się, ze względu na niską efektywność, tylko około 10% aspirantów przygotowywało pracę na wyznaczony czas). Mankamentem była zła organizacja studiów, nieokreślony jasno status, niewłaściwy dobór aspirantów, brak opieki naukowej i niedostateczna wysokość stypendiów.
1960 rok przyniósł kolejne zmiany, za sprawą Głównego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki. Aspirantura została zamieniona na studia doktoranckie, których celem było przyspieszenie przygotowywania młodych kadr w wymaganej dziedzinie. Były to dyscypliny ważne dla potrzeb gospodarki i kultury narodowej.
Kandydat na studia który nie przekroczył 35 lat, musiał uzyskać zgodę ministra sprawującego nadzór nad szkołą, po wcześniejszym opiniowaniu przez kierownika katedry i radę wydziału. Jednocześnie deklarował, że przepracuje trzy lata na stanowisku pomocniczego pracownika nauki.
Akt z 13 kwietnia 1954 raku zapoczątkował przyznawanie środków stymulujących rozwój naukowy w szerszym zakresie. Umożliwiło to uzyskanie częściowego lub całkowitego zwolnienia z zajęć oraz zwrotu kosztów poniesionych w związku z wykonywaniem pracy naukowej. Stypendia te były przyznawane na okres 12 miesięcy w przypadku doktorantów, a 18 w przypadku habilitacji. W latach sześćdziesiątych korzystało z tego 50-60% doktorantów i 100% habilitantów.
Rada Ministrów uchwałą z 5 maja 1967r powołała instytucję krajowych staży naukowych i zawodowych, staże te miały umożliwić zapoznanie się z osiągnięciami innych jednostek. Dlatego pracownik dostawał środki na zakwaterowanie wraz z opłaceniem kosztów podróży oraz dodatek stażowy, natomiast naukowcy otrzymywali stypendium. Decyzje o skierowanie na staż wydawali kierownicy placówek PAN oraz innych instytutów naukowo-badawczych lub kierownicy jednostek nadrzędnych.
Zagraniczne staże zostały uregulowane zarządzeniem z dnia 7 maja 1958r., przez ministra szkolnictwa wyższego. Długoterminowe (ponad 6 miesięcy) przyznawane były pomocniczym pracownikom ze stopniem doktora, krótkoterminowe (do 6 miesięcy) dla samodzielnych pracowników naukowych. W momencie kiedy wyjazd fundowany był przez zagraniczny ośrodek w ramach stypendium, wymagana była zgoda ministra szkolnictwa wyższego.
Wszystkie te formy przetrwały do dnia dzisiejszego, po licznych modyfikacjach i w dalszym ciągu stanowią podstawowe wsparcie dla kadr naukowych.
Ilość stypendystów.
Do połowy lat dziewięćdziesiątych liczba stypendystów była stabilna i utrzymywała się na poziomie 5-6 tysięcy rocznie, by w 1995 wzrosnąć do 13 344. Związek z tak drastycznym wzrostem liczby stypendystów ma utworzenie wielu szkół wyższych, przy czym w placówkach naukowych PAN, ta liczba nie zmieniła się znacząco. Jednostki badawczo-rozwojowe zachowały najniższy pułap przyznawanych stypendiów. (wszystkie informacje zawarte na slajdach)
Naukowa droga.
Do niedawna asystenturą dochodziło się do doktoratu. Jednak droga ta jest mało efektywna i powolna. Dlatego motyw jej zmiany zbliżony jest do tego z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Minister Edukacji Narodowej 10 czerwca roku 1991 wprowadził rozporządzenie zmienia kierunek w drodze do doktoratu. Uwzględnia się w nim przede wszystkim uczestników studiów doktoranckich w algorytmie przyznawanej dotacji budżetowej. Od tej pory dotacja na doktoranta jest 5 razy większa niż na studenta, a magister na etacie asystenta jest pomijany w tym algorytmie. Obecnie osoba ze stopniem doktora jest przyjmowany w szkołach wyższych na asystenta. Stąd właśnie wyłaniają się czteroletnie studia doktoranckie, które miały przyczynić się do odmłodzenia kadry badawczej i wyeliminowania luki pokoleniowej. Krótsza i wygodniejsza forma kształcenia, niż asystentura. Warunki organizacyjno-finansowe studiów doktoranckich w poszczególnych instytucjach różnią się niewiele. Uniwersytet na wykształcenie doktoranta otrzymuje około 6000zł, a jego stypendium wynosi około 880zł miesięcznie.
Oczywiście studia doktoranckie są bardzo korzystne finansowo dla wielu uczelni podlegających MEN i są wręcz oczywistością, natomiast ze względów formalnych już tak nie jest w przypadku np. akademii medycznych i placówek PAN.
Instytucje pozarządowe wspomagające rozwój naukowy.
Instytucje pozarządowe od lat dziewięćdziesiątych zajmują się wspomaganiem inicjatyw rządowych. Należy wymienić tu Fundację na Rzecz Nauki Polskiej i Fundację im. Stefana Batorego. Fundusz na Rzecz Nauki Polskiej powstał ze środków państwowych, przejętych po likwidacji Centralnego Funduszu Rozwoju Nauki i Techniki. Głównym celem tej fundacji jest pomoc zespołom badawczym pracującym w obszarach nauki dużo znaczących dla rozwoju cywilizacyjnego, kulturowego i gospodarczego Polski. Posiada trzy różne programy stypendialne: stypendia krajowe dla młodych naukowców, stypendia zagraniczne dla młodych doktorów i stypendia (subsydia) dla uczonych.
Pierwszy rodzaj przeznaczony dla pracowników lub doktorów krajowych szkół wyższych, którzy nie przekroczyli 30 roku życia i posiadają dorobek twórczy. Stypendium przyznawane na rok w wysokości 16 320 zł z możliwością przedłużenia na kolejny rok.
Drugim rodzajem są stypendia zagraniczne, przeznaczone dla naukowców ze stopniem doktora w wieku do 35lat, którzy nie odbyli jeszcze długoterminowych stażów zagranicznych. Oceny wynikały z dotychczasowych osiągnięć oraz przedstawionego planu pracy, jaki chcieliby realizować w zagranicznym ośrodku naukowym. Fundacja pokrywa koszty pobytu, od 6 do 12 miesięcy, podróży i ubezpieczenia. W 2000 roku wprowadzono możliwość uzyskania, po powrocie, gantu w wysokości do 40 000zł.
Trzecia forma pomocy do subsydia. Mają na celu wsparcie wybitnych uczonych w prowadzonych już badaniach i to subsydium mogło być przyznane na trzy lata. Kwoty roczne to jest od 60 000zł do 70 000zł.
Fundacja Stefana Batorego zajmuje się działaniami na rzecz kształcenia i doskonalenia kadr naukowych w ramach Programu Akademickiego. Program ten zebrał szereg prowadzonych wcześniej przedsięwzięć ułatwiających rozwój środowisk naukowych. W 1998r. Został przeprowadzony konkurs w którym nagrodą była kwota 175 000zł, a otrzymały ją trzy ośrodki: w Szkole Głównej Handlowej w Warszawie, w Uniwersytecie Warszawskim i Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Konkurs dotyczył planu rozwoju studiów doktoranckich. W tym samym roku fundacja przekazała dystrybucję stypendiów konferencyjnych Towarzystwu Naukowemu Warszawskiemu. Jest to pomoc, w uczestniczeniu w zagranicznych kongresach, seminariach i konferencjach, dla pracowników naukowych do 35 roku życia. Pierwszeństwo oczywiście mają osoby ze stopniem doktora lub pracownicy naukowi do 30 roku życia, z udokumentowanym dorobkiem naukowym z danej dziedziny. Np. w roku 1999 TNW przyznało dofinansowanie w wysokości 556 960zł, dla 141 osób.
Podsumowanie.
Ekonomika nauki jest jedną z dyscyplin naukoznawczych, która charakteryzuje się praktycznym ukierunkowaniem badań. Bada ona efektywność pracy naukowców, potencjał nauki oraz źródła jej finansowania. Znaczącą część w polityce nauki zajmują programy strategiczne w sferze nauki, opracowywane przez rządowe i pozarządowe instytucje. Należy tu wymienić istotną rolę innowacji, która jest jednym z czynników wzrostu gospodarczego.
Ekonomika nauki bada proces badań naukowych w perspektywie rozwoju społeczno-gospodarczego. Ekonomika nauki zajmuje się również zasadami, którymi się rządzi proces badawczo-naukowy i podejmuje próbę tworzenia optymalnych zasad funkcjonowania sfery nauki dla optymalizacji efektu oraz potencjału nauki na rzecz rozwoju społeczno-gospodarczego.
Bibliografia:
Drogosz-Zabłocka Elżbieta: Uwarunkowania pracy naukowej - wtórna analiza badań nt. „Mobilność pracowników naukowych”. Zagadnienia Naukoznawstwa 2001, nr 2, s. 329-340.
Jasiński Andrzej H. Czy polityka innowacyjna ma wpływ na innowacje? Zagadnienia Naukoznawstwa 2004, nr 1, s.41-50.
Kaczmarek Żywia: Nauka, polityka naukowa, ekonomika nauki. W: Wybrane problemy ekonomiki nauki, praca zbiorowa pod red. Stanisłwa Szeflera, Wrocław 1980, s. 5-22.
Piskurewicz Jan: Udział instytucji rządowych i pozarządowych w przygotowaniu kadr dla nauki w Polsce. Zagadnienia naukoznawstwa 2001, nr 2, s. 369-386.
Portal Innowacji [data dostępu 14.11.2010r.] pod adresem http://www.pi.gov.pl
Regionalna Strategia Innowacji [data dostępu 14.11.2010] pod adresem http://www.rsi.org.pl
Źródło: Encyklopedia współczesna, tom37/15 (suplement współczesny), Wydawnictwo Gutenberg Print, Warszawa 2001
- 30 -