XX-lecie MIĘDZYWOJENNE

1. Grupy literackie XX-lecia międzywojennego (próba porównania)

Okres XX-lecia międzywojennego cechował się bujnym rozwojem nowych form literackich zarówno w prozie jak i poezji. Powszechne stawały się awangardowe stowarzyszenia literackie.

Awangarda (franc. Avant-garde - przednia straż) - Zbiorowa nazwa XX-wiecznych kierunków artystycznych, których programy wyrastały ze sprzeciwu sztuki wobec zastanej, jej zadań, osiągnięć, torowały drogę nowym rozwiązaniom ideowo-artystycznym. Zjawisko to pojawiło się około 1900r. wraz z wystąpieniem takich kierunków jak : futuryzm, ekspresjonizm, kubizm, dadaizm, surrealizm. Cechy awangardy to : antyracjonalizm, sprzeciw wobec realizmu i naturalizmu, a także skłonność do eksperymentowania.

W historii literatury polskiej mieliśmy do czynienia z sześcioma grupami awangardowymi. Były to chronologicznie

Skamander - stowarzyszenie skupione wokół pisma „Skamander”. Grupa powstała w 1918 roku. Trzonem Skamandra byli: Julian Tuwim, Jan Lechoń, Antoni Słonimski, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz.

Program Skamandrytów nie był szczegółowo opracowany, mówiąc dokładniej była to grupa, która była bezprogramowa. Nie oznacza to bynajmniej, że nic nie robili. Po prostu założeniem grupy było nie zrywanie z tradycyjnym spojrzeniem na literaturę i sztukę. Przez to, że artyści nie posiadali ściśle określonego kierunku działań, ich dzieła ewoluowały przez cały okres ich twórczości. Korzystanie z tradycji literackich pozwoliło na jej wzbogacenie o sensualizm i powszedniość, co objawiało się opisywaniem powszechnych tematów jak np. życie zwykłego człowieka.

Pierwsza Awangarda krakowska - grupa powstała oficjalnie w 1925r. po ogłoszeniu przez T.Peipera broszury „Nowe usta” zawierającej program artystyczny grupy (rozszerzony w 1930 za sprawą broszury „Tędy”). Była grypą, która stworzyła rozbudowaną koncepcję teoretyczną dotyczącą tematu, roli poety i języka poetyckiego. Do głównych założeń Awangardy należały: kult 3xM, czyli miasta, masy i maszyny jako symboli nowej cywilizacji determinujących ludzkie uczucia i myśli. Forma utworu była odstępstwem od tradycji literackich, został przystosowany do nowej wrażliwości człowieka. Poeta stał się rzemieślnikiem, który budował piękne zdania, a słowo towarem. Najlepszym środkiem przekazu myśli według przedstawicieli Awangardy był lakoniczny język i częsta metafora.

Głównymi przedstawicielami byli Tadeusz Peiper, Julian Przyboś, Jan Brzękowski, Jalu Kurek.

Futuryści - grupa utworzona niemal równocześnie ze Skamandrem. Okres głównych wystąpień futurystów przypadł na lata 1919-21. Swoje poglądy wyrażali przede wszystkim w manifestacjach, publikacjach publikacjach wreszcie w wierszach. Ulubiona formą przekazu i manifestacji założeń idei były spotkania z publicznością. Artyści : Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern, Aleksander Wat. Ich dzieła burzyły wszelkie przejawy logiki, rezygnowano z zasad gramatyki i interpunkcji, ortografii. Stosowano pisownię fonetyczną i zestawienia dźwiękowe. Sztuka miała charakter prowokujący i szokujący.

Żagary - grupa założona przez studentów Uniwersytetu Wileńskiego na początku lat 30. Skupiona wokół pisma „Żagary”. Przedstawiciele : Aleksander Rymnkiewicz, Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Tadeusz Bujnicki. Przedstawiali tendencje antyfaszystowskie, katastroficzne. Poezja miała styl wzniosły, patetyczny.

Druga awangarda - twórcy skupieni wokół warszawskiego czasopisma „Kwadryga”, które wychodziło w latach 1926-31. Reprezentowana przez Lucjana Szenwalda, Stefana Fulkowskiego, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Ryszarda Dobrowolskiego i Władysława Sebyłę. Tworzyli poezję zaangażowaną o tematyce społecznej.

Ekspresjoniści - skupienie wokół czasopisma „Zdrój” wydawanego w latach 1917-1922. Przedstawiciele : Jan Kasprowicz, Stanisław Przybyszewski, Jarosław Iwaszkiewicz, Emil Zegadłowicz, Kazimierz Wierzyński i Jerzy Wittlin. Sztuka była wyrazem osobowości artysty. Zawierała motywy folklorystyczne, nawiązywała do twórczości ludowej.

2. Ludowość, baśniowość, i fantastyka w poezji Leśmiana

Twórczość Leśmiana przypada właściwie na okres dwudziestolecia międzywojennego. W Młodej Polsce ukazał się tylko jeden tomik wierszy tego poety, „Sad rozstajny”(1912) i to w zasadzie już pod koniec epoki. Dalsze pochodzą już z dwudziestolecia międzywojennego, ale przez ówczesnych twórców i krytyków Leśmian był wyraźnie ignorowany i dopiero współcześni badacze odkryli jego indywidualizm i oryginalność. Cała twórczość Leśmiana jest wyrazem własnej, niezależnej postawy życiowej i filozoficznej. Czytając wiersze poety łatwo dojść do wniosku, że jego filozoficznymi autorytetami byli F. Nietzsche Nietsche H. Bergson. Od pierwszego przejął postawę afirmacji wszelkich przejawów życia, drugi zafascynował go witalizmem witalizmem swoją koncepcją elan vital, pędu życia oraz kultem natury. Przede wszystkim jednak Leśmian przejął od Bergsona intuicjonizm z jego naczelnym założeniem, że przyroda i cały świat podlegają ciągłej przemianie, poznawać zaś rzeczywistość można nie dzięki rozumowi, ale właśnie poprzez intuicję. Przyroda organizuje świat przedstawiony w wielu wierszach Leśmiana, jak choćby w utworze „Las”, pochodzącym z debiutanckiego tomu poezji. Na ten wiersz składają się rozważania poety, o czym może myśleć umierający człowiek. Leśmian nawiązuje do powszechnego przekonania, że w chwili śmierci pojawiają się przed umierającym najważniejsze chwile z jego życia. Przedmiotem dociekań poety jest właśnie próba określenia, co może być w życiu najważniejsze: `dzień młodości-najdalszy', czyjeś twarze, jacyś ludzie, jakiś jeden konkretny człowiek, albo nic, bo w popłochu wywołanym umieraniem zmysły mogą odmówić posłuszeństwa. Może być również tak, że w chwili śmierci przed oczyma umierającego pojawi się las, symbol spraw ostatecznych, wieczności, stałego związku człowieka z naturą. Być może w chwili śmierci człowiek wraca do miejsca, skąd przybył do świata przyrody. Wiersz „Dusiołek” jest utworem, w którym bez trudu można odnaleźć wpływ zainteresowania poety ludowymi podaniami. Jest to wiersz, a właściwie ludowa powiastka wzorowana na ludowym motywie zmory, która dręczy śpiących ludzi. Bohater utworu, wiejski gawędziarz Bajdała, wędruje po świecie ze szkapą i z wołkiem. Gdy pewnego razu, zmęczony upałem, usypia, we śnie pojawia mu się straszna zmora - Dusiołek. Wygląda szkaradnie, budzi paraliżujący strach, Siada Bajkale na piersiach zaczyna go męczyć, dusić. Po przebudzeniu bohater obwinia za swe koszmary najpierw szkapę potem wołu, a w końcu samego Boga. Opowiastka staje się pretekstem do wprowadzenie problematyki i odwiecznego pytania człowieka o sens i powód obecności zła na świecie. Bóg jest tu obarczony winą za istnienie zła. To On je stworzył. W dodatku nie pomaga z nim walczyć, zostawia człowieka sam na sam ze złym światem. Wiersz „Dziewczyna” jest typowym utworem symbolicznym stylizowanym na baśń o 12 braciach, którzy rozbijają mur chcąc uwolnić uwięzioną za nim siostrę. Braciom nie udaje się to, wszyscy giną a ich cienie podejmują pracę zmarłych i same chwytają za młoty. Gdy również cienie giną, walkę z murem podejmują już tylko młoty i to właśnie im udaje się skruszyć mur. Wtedy okazuje się, że za murem nic nie ma. Bracia, cienie i młoty symbolizują dążenie do celu, do zrealizowania jakichś idei. Rozbijanie muru to konkretne działanie, chęć realizacji marzeń czy wcielania w życie idei. Dziewczyna symbolizuje cel wszelkich dążeń, ostateczne szczęście, a mur-wszelkie przeciwności utrudnienia, przeszkody, jakie na swej drodze może napotkać człowiek. Pustka, którą za murem odkrywają młoty może być interpretowana jako nauka, że choć idea jest nieosiągalna dla człowieka, liczy się sam wysiłek, samo podjęcie walki. Liczba braci, cieni i młotów jest symboliczna-12 ( jak Apostołów)-co może być znakiem uświęcenia wszelkiej aktywności życiowej, zaprzeczeniem dekadentyzmu i pesymizmu. Wiersz „W malinowym chruśniaku” należy do najpiękniejszych i najsłynniejszych erotyków Leśmiana. Świat miłości dwojga ludzi został tu ukazany w niezwykle subtelny, dyskretny sposób. Cały utwór utrzymany jest w bardzo stonowanym nastroju, panują cisza i spokój. Opis otaczającej kochanków przyrody zdaje się jedynie wzmagać tę ciszę i powodować, że schronieni śród krzaków malin postrzegają cały świat z zupełnie innej, swojej własnej perspektywy. Maliny stają się symbolami uniesień miłosnych, zmysłowości, ekstazy. Najmniejsze szczegóły wydają się wypełniać cały świat, ogniskować na sobie uwagę pary kochanków. W świecie opisywanym tutaj jest duszno i gorąco od uczuć, emocji. Kochankowie są jeszcze nieśmiali, to ich pierwsze pieszczoty, pierwsze porywy miłosne. Chłoną atmosferę jaką wytworzyli wokół siebie dzięki łączącemu ich uczuciu. Opisując te sytuację liryczną poeta jest niezwykle delikatny, subtelny, zaledwie szkicuje emocje, jakie łączą tych dwoje ludzi, udowadniając tym samym swoja wrażliwość wobec uczuć i przeżyć własnych oraz innych osób.

4.Powieść międzywojenna wobec problemów i spraw społecznych np. „Granica”, „Przedwiośnie”

Okres powojenny przyniósł polskim literatom nijako uwolnienie od pisania wyłącznie o sprawach walki narodowo-wyzwoleńczej. Coraz szerzej pojawiały się w literaturze motywy radości i entuzjazmu spowodowane odzyskaniem niepodległości.

Zaczęto także większą uwagę zwracać na losy społeczeństwa i ich podział na warstwy w niepodległym państwie polskim. Zauważono także problem społeczno-polityczny który w II Rzeczpospolitej zaczynał przybierać na sile. Ubogie masy społeczne radykalizowały swoje poglądy i zaczynały zagrażać swoimi wystąpieniami warstwom inteligencji oraz bogatemu mieszczaństwu (,które posiadało poglądy konserwatywne). W literaturze drugiego dziesięciolecia(tzw. okres ciemny) pojawiły się tendencje do katastrofizmu jednocześnie pojawiły się także tendencje wprowadzania tzw. lekkiej literatury. Pojawił się także nurt tzw. nowoczesnej prozy-przykładem może być „Granica”. Coraz większą w niej rolę odgrywa psychologizm. Nierzadko podejmowano tematy mówiące o ciężkiej sytuacji uboższej części społeczeństwa(lata trzydzieste przyniosły kryzys ekonomiczny).

Przedwiośnie w utworze tym autor (jeśli chodzi o wątek społeczny) skupia się głównie na opisywaniu dwóch negatywnych zjawisk społecznych. Pierwszym jest rewolucja (w Rosji) oraz działalność ruchów antynarodowych-rewolucyjnych w Polsce. Autor opisuje wydarzenia rewolucyjne jakich doświadcza bohater Cezary Baryka. Z początku rewolucja wydaje się przygodą i wolnością z czasem widząc wszystkie negatywne rzeczy jakie niesie ze sobą rewolucja-śmierć tysięcy ludzi, bratobójcze walki, cierpienie najbliższych Baryka zaczyna zmieniać poglądy. Autor neguje rewolucję i nie usprawiedliwia ludzi, którzy ją wywołali. Ukazując okrucieństwo zachowań społecznych udowadnia, że w rewolucji istnieją jedynie piękne hasła, świat się nie zmienia zmieniają się tylko osoby rządzące. Ukazując natomiast zachowania pro rewolucyjne biedoty polskiej pokazuje z jednej strony beznadziejność ich sytuacji w Polsce-nie widzą innej drogi, z drugiej zaś strony pokazuje ich niewiedzę jakie skutki ciągnie za sobą rewolucja. Drugim natomiast jest wątek złej struktury społeczeństwa polskiego i jego złe funkcjonowanie. Bohater utworu Żeromskiego ma okazję przekonać się jak skrajne są warunki życia ludzi w Polsce. Obserwuje życie dworku w Nawłoci, gdzie szlachta polska spędza czas na zabawach, intrygach i lenistwie podczas gdy niedaleko na folwarku w Chłodku chłopi żyją w skrajnej nędzy. Podobne tendencje pojawiają się w mieście gdzie bogata burżuazja i finansjera jest skrajnym kontrastem do głodującego plebsu.

Granica Zofii Nałkowskiej podejmuje podobne problemy społeczne jakie wystąpiły w II Rzeczypospolitej. Jedna z interpretacji tytułu jest właśnie nawiązaniem do rozdziału polskiego społeczeństwa. Według autorki granice te są nie do przekroczenia,(„dla jednych podłoga dla drugich sufit”) a każdy kto podejmuje próbę ich złamania przegrywa z kretesem(Justyna Bogutówna).Symbolicznym obrazem istnienia bariery społecznej, której nie da się przekroczyć jest pies Fitek, którego wolność ogranicza łańcuch, nie może on swobodnie się poruszać tak jak pies domowy Lulu.

5. Tendencje awangardowe w prozie międzywojennej

Awangarda - (franc. avant-garde - przednia straż). Zbiorowa nazwa XX-wiecznych kierunków artystycznych, których programy wyrastały ze sprzeciwu wobec sztuki zastanej, jej zadań i osiągnięć, torowały drogę nowym rozwiązaniom ideowo-artystycznym; zjawisko to pojawiło się około 1900 r. wraz z wystąpieniem takich kierunków jak futuryzm, ekspresjonizm, kubizm, dadaizm, surrealizm. Cechy awangardy to : antyracjonalizm, sprzeciw wobec realizmu i naturalizmu, a także skłonność do eksperymentowania.

Na początku XX wieku wystąpił w literaturze przełom antynaturalistyczny i antyrealistyczny. Polegał on na zerwaniu z realistycznym i obiektywnym opisem rzeczywistości, z tradycyjnym psychologizmem w opisie postaci oraz klasyczną budową powieści, której filarem był niesamowicie wszechwiedzący narrator. W nowej prozie zamiast indywidualnego bohatera otrzymujemy nieskończoną rzekę myśli i skojarzeń, nieustający w przypływie strumień świadomości i pozbawiony cenzur wewnętrzny monolog, w którym granice czasu i przestrzeni w konwencjonalnym znaczeniu ulegają zatarciu. Wszystko jest jednoczesne. Przeszłość zamyka się w teraźniejszości. Ludzie i rzeczy nabierają charakteru snów, wizji, majaków, koszmarów. W końcu temat staje się nieważny, staje się pretekstem do podjęcia społecznych, moralnych lub metafizycznych problemów. Ewolucji ulega również forma powieści. Zatraca ona swoje cechy gatunkowe, staje się jednocześnie poematem, dokumentem, esejem, rozprawą filozoficzną.

Granica Zofii Nałkowskiej jest jak najbardziej utworem awangardowym. Jest przykładem powieści społeczno obyczajowej nowego typu. Jej nowatorstwo polega przede wszystkim na innym, niż dotychczas miało miejsce w tego rodzaju powieściach, rozłożeniu punktów ciężkości. Autorka już na samym wstępie ujawnia czytelnikowi zakończenie utworu. Nie jest to dzieło przypadku - taka decyzja wynika bowiem z zamiaru sprowokowania przez Nałkowską czytelnika do zadania sobie innych pytań, niż miało to miejsce w poezji tradycyjnej. Nie jest już bowiem aktualne pytanie „co będzie dalej ?” podczas czytania książki. Teraz czytelnik zna kolejność faktów oraz koniec historii. Należy więc zmienić to pytanie na „dlaczego tak się stało ?”. Punkt ciężkości został położony na interpretację i analizę wydarzeń, z jakich składa się akcja utworu. Każdy z czytelników może więc niejako na własną rękę szukać przyczyn takiego a nie innego działania bohaterów.

Drugą ważną nowością w Granicy są schematy. Autorka budując fabułę powieści, świadomie oparła się na kilku stereotypowych, schematycznych rozwiązaniach. Fabuła utworu jest banalna, gdyż składa się na nią historia przeciętnego, typowego romansu młodego inteligenta pochodzenia ziemiańskiego z prostą wiejską dziewczyną. W romansie tym nie dzieje się nic nadzwyczajnego, zadziwiającego. Wszystko jest typowe, schematyczne. Akcja kończy się (a może jednak zaczyna ... ) samobójstwem głównego bohatera, po oblaniu go kwasem przez kobietę, z którą romansował. Takie zakończenie jest ulubionym motywem prasy bulwarowo-brukowej. Dla Nałkowskiej jednak taki stereotypowy schemat małżeńskiego trójkąta (przypomnijmy, że Zenon ożenił się z Elżbietą a mimo to romansował z Justyną) jest jedynie pretekstem do rozważań o sprawach ważnych, o podziałach w społeczeństwie, o ludzkiej psychice, moralności, etyce, o granicach, do jakich człowiek może się posunąć w swoim postępowaniu.

Ferdydurke Witolda Gombrowicza jest powieścią skupiającą się wokół tematu formy i niedojrzałości. Człowiek w ujęciu tego utworu nigdy nie jest sobą. Poddany spojrzeniu bliźnich ulega obyczajowym, społecznym i intelektualnym formom (konwencjom, schematom, wzorcom), jakie wytwarzają się między ludźmi. Całą dotychczasową tradycję kulturową traktował Gombrowicz jako wzór gotowych wzorców, stereotypów i schematów, które otoczenie przekazuje jednostce i więzi tą tradycję w tych właśnie wzorach. Tradycję kulturową narzuca też człowiekowi cały świat przeżyć, uczuć i wartości. Ten zasób jest według autora formą. Według niego człowiek jest ciągle stwarzany przez innych i sam zaczyna się rozpoznawać i czuć takim jakim jest w oczach innych. Spojrzenie innych, ich ocena i rola przez nich przypisana to gęba. W opinii Gombrowicza człowiek nie może uciec od formy - może natomiast zmienić ją na inną.

Już sam tytuł utworu jest celowo prowokacyjny. Nie znaczy on w zasadzie nic i nie ma najmniejszego związku z treścią utworu. Można jedynie dokonywać prób tłumaczenia go z języka angielskiego (thirty door key - klucz do trzydziestych drzwi - bohater, Józio, miał trzydzieści lat kiedy został upupiony). Świat przedstawiony jest nieprawdopodobny, fantastyczny, ma miejsce w nim wiele dziwnych, niewytłumaczalnych zjawisk. W przeciwieństwie do tradycyjnej powieści nie da się jej streścić - jest całością sama w sobie. Zakończenie Ferdydurke to nic innego jak ośmieszenie czytelnika (coś o bombie i trąbie), co świadczy o tym, że autorowi wcale nie zależało na tym, aby jego książka została przeczytana.

Proces Franza Kafki jest powieścią, której akcja rozgrywa się w nieokreślonym czasie i nieokreślonej przestrzeni. Oznacza to, że sytuacja, jaka przydarzyła się głównemu bohaterowi, może zdarzyć się dokładnie wszędzie, w każdym momencie dziejowym. Warunkiem spełnienia tego faktu jest tryumf systemu totalitarnego, zgodnie z ideą którego człowiek podporządkowany jest jakiejś ideologii, w której nikt nie liczy się z prawami jednostki do wolności i swobody. W utworze tym dominuje przerażająca samotność i wyobcowanie człowieka. Przedstawia on katastroficzną niemal wizję świata jako koszmarnego moralnego chaosu, w którym rządzi kłamstwo, siła i bezprawie a człowiek nie jest bezpieczny nawet w swoim domu.

W powieści Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa prowadzone są jednocześnie dwa wątki główne - dokumentalny i biblijny. Obydwa należy traktować jako przypowieść o ogólnym przesłaniu. Przenikają i przeplatają się one wzajemnie a także uzupełniają. Do utworu autor wprowadził metafizykę w płaszczyznę realną (postaci nadprzyrodzone - ekipa szatańska). Zabieg ten posłużył uświadomieniu czytelnikowi, że świat jest nieludzki, diabelski i absurdalny, że wszystko, co złe, może przydarzyć się każdemu człowiekowi w każdej chwili trwania jego życia. Powieść zawiera wiele scen grozy, scen makabrycznych, ukazanych wprost bez najmniejszej cenzury. Mistrz i Małgorzata łączy w sobie elementy różnych gatunków i różnych konwencji literackich. Zawiera elementy : groteski, powieści psychologicznej, powieści o miłości (romansu), powieści historycznej, powieści sensacyjno-kryminalnej, baśni (powiastki fantastycznej), apokryfu (nieautentyczne księgi biblijne), satyry, przypowieści.

6. Psychologizm prozy lat międzywojennych np.: Granica

W okresie lat międzywojennych dużą rolę odgrywał nowy typ powieści tzw. psychologicznej.

Zadaniem takiego utworu miało być zwrócenie uwagi na powody jakimi kierowali się ich bohaterzy podczas podejmowania decyzji oraz co w tym momencie czuli. W tym celu stosowano często inwersję i retrospekcję co uwalniało czytającego od czekania na rozwój sytuacji, dzięki czemu mógł on się skupić swoją uwagę na postawie i powodach postępowania bohatera. Idealnym wręcz przykładem powieści psychologicznej jest utwór Zofii Nałkowskiej pt. ”Granica”. Ogólnie rzecz biorąc utwór jest rozważaniem nad prawdą o ludzkim postępowaniu, nad kształtowaniem się osobowości człowieka, czynnikami mającymi na nią wpływ oraz zagadnieniami związanymi z życiem, śmiercią i miłością. Autorka wnika w procesy myślowe bohaterów i próbuje zbadać ich działanie oraz czynniki jakie mają na nie wpływ. Dzięki ukazaniu świata przedstawionego nie z perspektywy jednego bohatera, lecz z punktu patrzenia wielu bohaterów różniących się znacznie wieloma czynnikami możemy znaleźć wypadkową i ocenić postępowanie każdego z nich. Razem z autorką dochodzimy do wniosku, że „Jest się takim, jak myślą ludzie, nie jak myślimy o sobie my”. Autorka poświęca także wiele uwagi na inne aspekty ludzkiego życia takie jak starość, macierzyństwo, stosunek do niewierności męża. Nałkowska zagłębiając się w myśli bohaterów zestawia ich jakże różny stosunek do tych aspektów. Zupełnie inny stosunek do starości okazuje p. Kolichowska - boleśnie przeżywa starość, nie może się z nią pogodzić. Inaczej starość postrzega p. Ziembiewiczowa - traktuje ją jako normalną kolej rzeczy, jest zadowolona z przeżytego życia, potrafi znaleźć swoje miejsce w świecie. Pani Niewieska natomiast ukrywa swój wiek, wciąż prowadzi życie beztroskiej, młodej, pięknej kobiety. W towarzystwie nie przyznaje się do posiadania dorosłej już córki. Drugim przykładem jest zestawienie bohaterów ze sprawą macierzyństwa i stosunkiem myślowym względem niego.(Zestawienie Bogutowej, Władziowej, Justyny Bogutówny, Jasi Gołąbskiej, Kolichowskiej, Niewieskiej) Każda z bohaterek prezentuje odmienny pogląd na macierzyństwo.

Tak więc powieść Nałkowskiej można określić mianem studium nad zachowaniem człowieka i czynnikami jakie kierują jego życiem.

7. f. Kafka „Proces” aljenacja człowieka w systemie totalitarnym.

Proces możemy traktować jako wizję przyszłych ustrojów państw totalitarnych. Bohater Józef K skromny urzędnik bankowy, zostaje pewnego dnia poinformowany, że jest aresztowany i toczy się przeciwko niemu dochodzenie. Niestety, nie może się dowiedzieć o co go oskarżono. Wplątuje się w zawiłą procedurę sądową, nachodzi kolejne instytucje i stwierdza, że struktury administracji sądowej są obecne wszędzie. Celem opisanego w „Procesie” tajemniczego sądu wydaje się nie orzekanie sprawiedliwych wyroków lecz niszczenie ludzi

Motyw alienacji jest tu wszechobecny. człowiek w konfrontacji z sądem może liczyć tylko na siebie, lecz to i tak nic nie może pomóc , gdyż nieustannie dąży do nieuniknionej kary za nic.

10 . Nowe kierunki w literaturze, filozofii i sztuce początku XX wiekuKierunki filozoficzne

Intuicjonizm - kierunek, którego twórcą jest Henryk Bergson (1859-1941), fi­lozof i literat, laureat literackiej Nagrody Nobla z 1927 r. Bergson stwierdził, że nie rozum, intelekt, ale intuicja i instynkt są właściwymi narzędziami poznania świata. Za siłę rządzącą światem uznał pęd życiowy - elan vital, który odczuwają ludzie szczególnie wrażliwi, zwłaszcza artyści. Pęd życiowy jest siłą kreatywną, twórczą i dzięki temu możliwy jest postęp odbywający się na drodze ewolucji.

Pragmatyzm - teoria Williama Jamesa (1842-1910), amerykańskiego filozofa i psychologa, który uważał, że wartość poznania zależy od tego, na ile jest ono korzystne dla poznającego. Twierdził, że poznanie to nie zbliżenie się do istoty rzeczy, do obiektywnej prawdy, ale środek zaspokajania ludzkich potrzeb. Poznaje­my, bo chcemy zyskać, osiągnąć jakąś korzyść, a nie odkryć prawdę. Lub inaczej: większe znaczenie mają dla nas korzyści i zyski płynące z poznania, niż odkryta dzięki niemu prawda.

Fenomenologia - teoria Edmunda Husserla, zgodnie z którą wszelkie zjawiska to dostępne poznaniu aspekty rzeczywistości. Fenomenolodzy dążyli do wyelimino­wania wszelkich spekulacji filozoficznych, formułowali tylko jasne i oczywiste stwierdzenia. Uważali, że poznanie bezpośrednich danych prowadzi do wiedzy ab­solutnej. Polskim fenomenologiem był Roman Ingarden, który prowadził badania nad sposobem istnienia dzieła literackiego oraz jego strukturą, podkreślając jego związ­ki z innymi dziedzinami sztuki.

Psychologia.

Zygmunt Freud (1856-1939) - austriacki lekarz, który zajmując się leczeniem zaburzeń psychicznych doszedf do wniosku, że ich podstawową przyczyną są prze­życia tkwiące w podświadomości (id - „ono"), które są tłumionę przez świadomość (ego - , ja"), a więc i rozum, normy moralne, a które ujawniają się w najmniej oczekiwanych momentach i mocno wpływają na psychikę człowieka. Freud wyróż­nił także super-ego - „nadjaźń" będącą zespołem norm, kanonem wyższych wartości. Według Freuda zasadniczą sferą życia zepchniętą w podświadomość są popęd seksualny i... po­pęd niszczenia. Twierdził, że cała kultura, rozwój cywilizacyjny są wynikiem ludzkiego dążenia do obrony przed własną popędliwością seksualną i agresją: „KultuYa musi używać wszelkich środków, aby ograniczyć agresywne popędy człowieka " (S. Freud Psychopatologia życia codziennego).

Karol Gustaw Jung (1875-1961) - uczeń Freuda, uważał, że sfera indywidual­nej podświadomości to tzw. podświadomość zbiorowa, ujawniająca się w archety­pach, czyli pierwotnych mitach i pojęciach wspólnych całemu rodzajowi ludzkiemu.

Alfred Adler (1870-1937) - także uczeń Freuda, twierdził, że podświadomość zawiera dążenie do ujawnienia w pełni własnej mocy życiowej, która jest tłumiona przez tzw. kompleks niższości.

Iwan Pawłow (1849-1939) - rosyjski fizjolog, twórca teorii behawioryzmu, której głównym założeniem było badanie zewnętrznych objawów ludzkich zacho­wań, związane z brakiem narzędzi do poznania procesów wewnętrznych, zachodzą­cych w psychice innych ludzi. Pawłow prowadził badania nad tzw. odruchami wa­runkowymi u zwierząt, a ich wyniki wykorzystywał do badań psychologii człowieka.

Ernest Kretschmer (1888-1964)-twórca teorii konstytucjonalizmu, zgodnie z którą cechy charakteru i osobowości człowieka są zależne od właściwości budowy jego ciała. Kretschmer wyróżnił trzy typy psychiki.

Sztuka

- Ekspresjonizm - kierunek, którego podstawy programowe powstały w Niem­czech w 1910 r., tuż przed wybuchem I wojny światowej.

Założenia ekspresjonistów:

a) intuicyjne i spontaniczne wyrażanie własnych treści wewnętrznych w sztuce (echa intuicjonizmu Bergsona);

b) dążenie do ekspresji, czyli siły wyrazu - ekspresjoniści opisywali gwałtowne uczucia, skrajne stany wewnętrzne;

c) w związku z powyższym: silny emocjonalizm literatury, operowanie grote­ską, karykaturą, poetyką krzyku, estetyką brzydoty (formy zniekształcone, zwyrodniałe, zdeformowane), kontrastem, wprowadzanie elementów fanta­styki, grozy, niesamowitości;

d) sztuka wyrazem głębokich pokładów ludzkiej psychiki, „krzyk duszy".

Forma utworów ekspresjonistycznych: chaotyczna w literaturze: liczne wy­krzykniki, pauzy, zdania pocięte, urwane, niespokojny styl, operowanie skrótem, symbolem, alegorią.

Artyści: Ekspresjonizm widoczny jest zwłaszcza w sztuce lat 1910-1925, był inspiracją dla artystów tej miary co B. Brecht, W. Meyerhold, a w Polsce W. Berem, J. Kaden-Bandrowski, S. Przybyszewski. W dziedzinie malarstwa i grafiki kierunek reprezentują: E. Munch (Krzyk), G. Grosz, a w Polsce B. Linke.

- Futuryzm (łac. futurus - przyszły) - kierunek, którego rozwój nastąpił głównie we Włoszech (1909 r. -pierwszy manifest futurystyczny ogłosił włoski poeta, Filip­po Tomasso Marinetti) i w Rosji. Futuryzm znalazł najpełniejszy wyraz w poezji.

Założenia futurystów:

a) całkowite zerwanie z przeszłością, bunt przeciw tradycji;

b) fascynacja techniką i urbanistyką, dążenie do oddania dynamiki;

c) łączenie kultu cywilizacji z kultem prymitywizmu, fascynacja życiem ludzi pierwotnych, stąd żywiołowość, spontaniczność twórczości;

d) pochwała brutalności, przemocy („ chcemy wielbić ruch agresywny (...), policzkowanie i uderzanie pięścią"), wojny (wojna jako „jedyna higiena świata ").

Forma utworów futurystycznych: całkowicie nowy język poetycki, wprowa­dzenie pojęć z zakresu techniki, nauki, w rosyjskim manifeście pt. Policzek smako­wi powsaechnemu była mowa o „Nowym Pięknie Samoistnego Slowa ", zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów, wprowadzenie motywów ze świata mitów, podań.

Artyści: We Włoszech obok Marinettiego G. Papini, w Rosji W. Majakowski, W. Chlebnikow, w Polsce T. Czyżewski, B. Jasieński, W. Młodożeniec, A. Stern, A. Wat.

- Dadaizm (franc. dada - nazwa zabawki pochodząca od dźwięków, jakie wy­daje niemowlę) - kierunek zainicjowany w 1916 r. w Szwajcarii, którego przedsta­wiciele jeszcze ostrzej niż futuryści manifestowali bunt przeciw wszelkim przeja­wom tradycji.

Założenia dadaistów:

a) anarchiczny bunt przeciw światu, doprowadzony na skraj absurdu; b) kpina ze wszystkiego, totalny brak wiary;

c) programowy bezsens twórczości („ Wlóżcie slowa do kapelusza, wyciągnijcie ha chybił trafił a otrzymacie poemat dada ");

Forma utworów dadaistycznych: bezładny zlepek słów lub tylko dźwięków, wykorzystywanie sloganów, tytułów gazetowych; w plastyce posługiwanie się tech­niką kolażu - tworzenie kompozycji z różnych materiałów.

Artyści: T. Tzara, A. Breton, L. Aragon, P. Eluard, J. Cocteau, F. Picabia.

- Awangarda francuska (1908-1910) - grono poetów, w których twórczości pojawiły się nowatorskie idee i założenia, związanych ściśle ze środowiskiem mala­rzy-kubistów (P. Picasso, G. Braque), stąd nazywa się ich czasem poetami-kubista­mi. W skład grupy wchodzili G. Apollinaire (Polak z pochodzenia), M. Jacob, B. Cendrars.

Założenia:

a) chęć radykalnych zmian w języku poetyckim, potrzeba odnowienia skostnia­łych form przekazu poetyckiego, co miało doprowadzić do wyzwolenia wy­obraźni;

b) dążenie do ukazania obrazu świadomości człowieka ich epoki;

c) chęć kształtowania nowej wrażliwości, która mogłaby w pełni odebrać zmie­niający się świat.

Forma utworów: obrazowość poezji, stosowanie poetyckich skrótów, zestawia­nie partii lirycznych z na wpół prozatorskimi, wprowadzanie elementów fantastyki, groteski.

- Nadrealizm (franc. surrealisme) - kierunek, którego manifest został ogłoszo­ny przez Andre Bretona w 1924 r., jego zwolennicy głosili tzw. nowy romantyzm. Ruch odegrał znaczną rolę w rozwoju wszystkich dziedzin sztuki.

Założenia nadrealistów:

a) bunt przeciw tradycjom klasycznym i racjonalizmowi;

b) kult swobodnej wyobraźni, chęć wyzwolenia psychiki od wszelkich kanonów i norm.

Forma utworów: zerwanie z logicznym następstwem słów, utwór jako potok luźnych skojarzeń, obrazów z pogranicza jawy i snu, będących wyrazem najgłęb­szych sfer psychiki artysty, motywy niezwykłości, cudowności, „gra wyobraźni".

Artyści: A. Breton, F'. Eluard, T. Tiara, A. Artaud, a w Polsce A. Ważyk i J. Brzę­kowski w początkach twórczości, elementy surrealizmu można też odnaleźć w twór­czości S. I. Witkiewicza.

- Neoklasycyzm - kierunek będący kontynuacją symbolizmu i tradycji klasycz­nej. Jego czołowym przedstawicielem był P. Valery.

Założenia neoklasycystów:

a) idea „poezji czystej" uwolnionej od treści dotyczących rzeczywistości, od­działującej grą znaczeń, brzemieniem słów;

b) włączanie do poezji filozoficznych rozważań, problematyki moralnej, reli­gijnej.

Forma: kunsztowna, rygorystyczna, będąca doskonałą realizacją klasycznych wzorców, operowanie aluzją, oryginalnymi zestrojami brzmieniowymi.

Artyści: P. Valery, T. S. Eliot, S. George, O. Mandelsztam, w Polsce: L. H. Mor­stin, E. Leszczyński (artyści skupieni wokół pisma „Museion"), J. Iwaszkiewicz, P. Hertz.

Architektura i malarstwo: Nowa epoka przyniosła narodziny zupełnie nowej architektury, co związane było z postępującym procesem urbanizacyjnym. Pojawiła się nowa estetyka, której podstawowymi założeniami były: funkcjonalność i wygo­da. Zrezygnowano z wszelkich ozdobników, ornamentów. Pionierami nowej archi­tektury byli: Ch. Le Corbusier, F. Wright, W. Gropius.

W malarstwie pojawił się nowy kierunek - kubizm (franc, cube - sześcian). Jego twórcami byli P. Picasso i G. Braque. Ich obrazy to kompozycje złożone z brył geometrycznych, do których artyści sprowadzali wszelkie kształty występujące w naturze.

Muzyka: Powstawały utwory, w których harmonijną linię melodyczną zastępo­wano dysonansem, kontrastem, tworząc dzieła pełne ekspresji. Inspiracji szukano w muzyce ludowej, prymitywnej. W ten sposób powstała muzyka jazzowa (inspiro­wana folklorem Murzynów Ameryki Północnej) oraz muzyka atonalna, dodekafo­niczna. Twórcami nowoczesnej muzyki byli: A. Skriabin, I. Strawiński, K. Szyma­nowski, A. Berg, A. Webern.

Teatr: Działali wielcy reformatorzy teatru - K. Stanisławski, W. Meyerhold, M. Reinhard, E. G. Craig, L. Schiller (w Polsce). Obok teatru realistyczno-psycho­logicznego (Stanisławski) tworzono inscenizacje oparte na umowności, aluzji, po­etyckim skrócie (Craig, Piscator, Brecht).

Film: Stał się w dwudziestoleciu odrębną sztuką. Swoje filmy kręcił Ch. Cha­plin, a w Rosji S. Eisenstein. Kształtował się styl filmowej gry aktorskiej, scenogra­fii, muzyki. Film stał się inspiracją do powstania nowego gatunku literackiego ­scenariusza filmowego.

11. Gombrowicz i „Ferdydurke” na tle kulturowym epoki.

Powieść to odnosi się do kresu międzywojennego. Gombrowicz atakuje w niej normy i konwencje moralne i społeczne. Demaskuje je jako zbiór całkowicie sztucznych zasad i obyczjów, narzuconych jednostce przez ogół, niewolących ją i tłumiących jej autentyczną osobowość.

Przedstawia to autor na podstawie swojego bohatera- Józia, który zostaje zniewolony przez swojego starego belfra Pimpkę, daje się upuipić(sprowadzić do młodocianego stanu). Profesor narzuca mu swoistą gębę, czyli formę ucznia, tym samym odbiera mu możliwość dojrzałego myślenia. Przeżywa on kilka przygód. Jedną z ciekawszych jest odwiedzenie przez Józia jego cioci na wsi. Ta przedstawia w bardzo groteskowy sposób sytuację na wsi w tamtejszych czasach. Tam poznaje nasz bohater parobka Waldka(?), któremu nie został nadana gęba. Imponuje on swoją prostacką, niewymuszoną autentycznością. Zrównanie pana z chłopem doprowadza do przerwania społecznej bariery, gęby spadają i wszystko kończy się kolejną kupą, albowiem brak formy owocuje chaosem.

Podstawowym problemem „Ferdydurke” jest spostrzeżenie, że człowiek, aby być zaaprobowanym przez społeczeństwo, musi się do niego dostosować, dobierając taką formę, jaka zostanie mu narzucona.

12. „Mistrz i Małgorzata”- powieść parabola, groteska.

Powieść ta stanowi parabolę losu człowieka dążącego do odkrycia prawdy o sensie życia. Prawdę tę poznaje jednostka stająca wobec zła i absurdu życia. Wątek moskiewski jest satyrą na życie w Rosji lat trzydziestych. Powieść bogata w problemy i motywy archetypiczne i uniwersalne, jak cierpienie, wina, kara, odpowiedzialność, wolność, tęsknota, marzenia- stanowi jednocześnie wykładnię etyki chrześcijańskiej. Według Bułchakowa, głównym celem człowieka jest realizacja sprawiedliwości na ziemi i dążenie do prawdy.

Powieść opisuje losy Mistrza(autor powieści o Jeszui Ha-Nocri) i Małgorzaty(przedstawionej jako muza idealna). Niestety, brutalne życie niszczy kochanków- powieść zostaje przez marksistowskich krytyków. Drugim ważnym wątkiem jest wizyta Wollanda (szatana, który przedstawia się jako iluzjonista) wraz ze swoimi poplecznikami. Zamiast czynić zło, pomagają oni dobrym ludziom, a każą nieuczciwych. Nie ma Wolland za bardzo innego wyjścia, komunistyczny totalitaryzm zniósł dekalog, zastępując go nową, socjalistyczną moralnością, zamieniając niegdysiejsze klasowe podziały na czyny godne i niegodne. Komuniści nie pozostawili szatanowi wiele do roboty, wszystko robią bez jego pomocy. Zdaje sobie z tego sprawę i wcale mu się to nie podoba. Wie, że może on istnieć w świecie, gdzie istnieje dualizm(podział na dobro i zło). W świecie przesiąkniętym złem(komunizmem) szatan staje się bytem absurdalnym(niepotrzebnym), dlatego przybywa do Moskwy aby ocalić powieść Mistrza w celu przywrócenia wcześniejszego porządku.

PARABOLA: Wartości prawdy ponadczasowe. Przypowieść o miłości, o jej niezwykłej sile, o artyście, o jego wolności, o jego zniewoleniu, że w żadnym systemie jak w totalitarnym nie traktowano ich tak źle. Problem dobra i zła, szatan i Bóg. Widzimy obecność szatana, Boga nie widzimy. Szatan wykonuje pewne czynności, które powinien zrobić Bóg(rozgrzeszenie Fridy po uduszeniu dziecka, to on sprawia, że kończą się męki Piłata). Rozważania o naturze ludzkiej na temat dobra i zła w ludziach: Człowiek zawsze ponosi skutki za swoje czyny. Przykład Piłata pokazuje, że zło jest wydobywane przez sytuacje, okoliczności. „Mistrz i Małgorzata” pokazuje wpływ władzy na ludzi, jakże destrukcyjny moralnie. Wolland mówi, że ludzie są różni, czasem dobrzy, czasem miłosierdzie ”puka” do ich serc.

GROTESKA: pełni rolę w utworze satyryczną, służy demaskowaniu i ośmieszaniu głupoty, obłudy, tchórzostwa, nieuczciwości oraz ujawnianiu braku zasad, praw i porządku w rzeczywistości moskiewskiej. Pisarz ujawnia absurdalność otaczającej rzeczywistości, zdeformowanej przez system totalitarny, przywołując dla zakłócenia tej nienormalności diabelską siłę. Konfrontuje, łączy więc ze sobą realizm z fantastyką i wynikiem tego łączenia jest wyrażenia absurdalności ukazanego świata.

Groteskowy jest też sposób ukazania przez Bułchakowa niektórych bohaterów jak np. Iwana Iwanowicza, zamienionego w wieprza, ”zespół” Wollanda(Fagot, Behemot,) dokonuje szeregu czynów, których również nie da się wytłumaczyć i trudno w nie uwierzyć.

---