8. WIEK DORASTANIA.
ZMIANY W ROZWOJU FIZYCZNYM
A KSZTAŁTOWANIE SIĘ OBRAZU SAMEGO SIEBIE.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI
W toku rozwoju osobowość kształtuje się w wyniku zmian prowadzących do integracji zachowania. Oznacza to, ze zachowanie nabiera cech znacznej stałości i spójności w wyniku podporządkowania go kształtującemu się centralnemu systemowi regulacji. Niedojrzałość/brak osobowości małego dziecka przejawia się w krótkotrwałości i chaotyczności wykonywanych przez nie czynności, co wiąże się z całkowitym zdeterminowaniem przez czynniki sytuacyjne(bodźce zewnętrzne i aktualny stan organizmu).Wraz z rozwojem osobowości wpływ na zachowanie zaczynają wywierać nie tylko aktualne bodźce zewnętrzne, lecz także wcześniejsze doświadczenia i nie tylko aktualny stan organizmu, lecz także względnie trwale potrzeby, wartości i cele życiowe człowieka.
Wyróżniamy dwa poziomy regulacji zachowań
Zachowanie jest wyznaczane przez mechanizmy popędowo-emocjonalne. Są to nabyte w drodze doświadczeń powiązania miedzy bodźcami a reakcjami, dostarczające sposobów osiągania tego, co ma pozytywna wartość emocjonalna a unikania przykrych rzeczy. Mechanizm ten umożliwia to człowiekowi w poszczególnej sytuacji zareagować odpowiednio do znaczenia dla jego aktualnych potrzeb. Istotna cechę mechanizmów popędowo-emocjonalnych stanowi to ze działają one we wzajemnej izolacji;zwycięża zawsze ta potrzeba, która jest silniejsza.
Zachowanie wyznaczane przez system struktur poznawczych toku rozwoju wzrasta stopień hierarchicznej organizacji systemów poznawczych. Wyróżniamy dwa ważne zakresy tej integracji
Integracja odbieranych danych-powstaje mapa umysłowa odzwierciedlająca rzeczywistość stanowiąca subiektywny obraz świata i własnej osoby
Integracja kierunków obejmowanych działań-powstania spójnego systemu motywacyjnego, na który składaja się hierarchicznie sobie podporządkowane potrzeby i cele życiowe
KSZTALTOWANIE SIĘ OBRAZU SWIATA I WLASNEJ OSOBY
W toku rozwoju wiedza dziecka o otaczającym świecie i sobie samym stopniowo przekształca się. Analizując rozwój procesów poznawczych wyróżniamy następujące przekształcenia
Z wiedzy jednostkowej i słabo zorganizowanej w ogólną i hierarchicznie uporządkowaną(odzwierciedlenia konkretnych zmysłowo doświadczalnych sytuacji czy zdarzeń->istnienie pewnych ogólnych sądów zasad reguł odnoszących się do całych klas sytuacji)
Z wiedzy subiektywnej w wiedze probabilistyczna( wiedza kategoryczna(skłonności do dychotomii)->krytycyzm myślenia(uświadomienie konieczności sprawdzenia informacji szacunek prawdopodobieństwa)
Z wiedzy statycznej w dynamiczna(zdolność integrowania rożnych pozornie sprzecznych cech dostrzegalnych u jednej osoby; decentracja)
Z wiedzy jedynie opisowej w wiedze również normatywna. Szczególna role odgrywają tu stawiane dziecku wymagania oraz przekazywane mu zasady normy i wzorce, a z czasem także własne jego doświadczenia wykazujące niedoskonałość świata i własnej osoby. Tworzą się schematy odzwierciedlające stany pożądane-stany idealne. Powstawaniu tych schematów towarzyszy nabywanie wiedzy na temat czynników warunkujących osiągniecie stanów idealnych oraz prawdopodobieństwa, z jakim może nastąpić. Prowadzi to do odróżnienia tych standardów, których realizacja jest możliwa, do takich, które stanowią idealne modele nie dające się w pełni zrealizować.
SAMOWIEDZA
Pojawienie się poczucia własnej odrębności oznacza powstanie struktury poznawczej określanej jako struktura „ja”, wokół której dziecko może integrować wszelkie dotyczące go informacje. Elementarna samowiedza dotyczy jedynie wyglądu zewnętrznego i posiadanych właściwości fizycznych. Z czasem dopiero ulega ona wzbogaceniu charaktertystka psychologiczna uwzględniająca cechy wewnętrzne. Dla kształtowania się samowiedzy ”psychologicznej” szczególnie istotne znaczenie ma uświadomienie sobie przez dziecko własnej podmiotowości zrozumienie przez nie ze może być sprawca zmian celowo wywoływanych w otoczeniu w wyniku własnej aktywności. W pierwszych miesiącach życia niemowlę nie potrafi tego dokonać nie tylko nie zdaje sobie sprawy z istnienia własnego ja „psychicznego”, ale także traktuje swoje ciało podobnie jak inne obiekty znajdujące się w jego polu percepcji. W wieku około 12 miesięcy dziecko odkrywa swoja fizyczna odrębność. Około 3roku życia odkrywa swoja odrębność psychiczna przejawia się to m.in. w stosowaniu zaimka ja i wyrażeń typu chce lub nie chce a także często wówczas występującym wzroście negatywizmu(przeciwstawianiu się woli innych)poznawanie odrębności własnego ja od nie ja jest procesem długotrwałym. W wieku przedszkolnym i młodszym wieku szkolnym charakteryzuje je znaczny stopień egocentryzmu, który zarówno utrudnia rozumienie innych jak i upośledza wiedze o samym sobie.
Składniki samowiedzy:
Sądy o charakterze opisowym, konstatujące posiadane właściwości
Sądy o charakterze wartościującym, czyli samooceny(kształtuje się od wieku przedszkolnego).Samoocena jest odzwierciedlaniem stosunku człowieka do charakteryzujących go właściwości. Gdy stosunek jest pozytywny mówimy o wysokiej samoocenie w przeciwnym wypadku o niskiej. Samoocena może być w rożnym stopniu adekwatna z rzeczywistym stanem standardów społecznych. Może wiec być zawyżona lub zaniżona a trafność jej oceny wzrasta wraz z wiekiem, znaczne się jednak pod tym względem różnice indywidualne szczególnie ujawniające się od wieku szkolnego. Początkowo samooceny są szczegółowymi sądami dotyczącymi pojedynczych cech czy właściwości zachowania ujawniających się w poszczególnych konkretnych sytuacjach. Stopniowo przybierają postać twierdzeń ogólniejszych odnoszących się do szerszych zakresów. Można tez mówić o samoocenie ogólnej określającej stosunek, jaki człowiek ma do siebie w większości tych zakresów, które uważa za szczególnie ważne.
W samowiedzy pojawiają się sady o standardach osobistych. Z sadów tych buduje się ja idealne. W odróżnieniu od ja realnego odzwierciedlającego tego, jakim człowiek rzeczywiście jest(we własnych oczach)ja idealne określa, jakim chciałoby się być. J a idealne ma strukturę hierarchiczna, co oznacza ze w repertuarze pożądanych przez człowieka właściwości własnej osoby znajdują się cechy mniej i bardziej dla niego ważne. O ogólnym poziomie samoakceptacji decyduje wiec zwłaszcza zgodność ja realnego z ja idealnym w tych zakresach, które maja dla jednostki szczególne znaczenie. Rozbieżność między tymi dwoma obrazami ja faktycznym i pożądanym wyznacza poziom samoakceptacji,(czyli stopień, w jakim człowiek jest zadowolony z siebie)w znacznym stopniu wpływa na poczucie własnej wartości.
Pierwsze pojedyncze sady dotyczące tego, jakim chciałoby się być mogą występować w samowiedzy dziecka już pod koniec wieku przedszkolnego i na początku szkolnego. Są one jeszcze jednak mało stabilne i niesamodzielne. W pełni własny spójny i stabilny obraz własnego ja idealnego kształtuje się dopiero w wieku dorastania. Wtedy tez wiedza nabiera bardziej dynamicznego charakteru. Dorastający zaczyna dostrzegać zmiany, jakie w nim zachodzą nierzadko umie znaleźć ich przyczyny a także zobaczyć możliwości dalszych zmian. Zaczyna tez być zdolny do zdawania sobie sprawy z tego jak widza go inni ludzie i jak można wpływać na kształtowanie się w ich oczach własnego obrazu. Rozwija się u niego tendencja do szukania źródeł wiedzy i sprawdzania jej może zdawać sobie sprawę z genezy własnej samowiedzy. Autoprezentacja ma duże znaczenie dla korygowania samowiedzy i zwiększania jej trafności. Struktura samowiedzy przekształca się z postaci zatomizowanej w strukturę wiązkowa polegająca na grupowaniu się sadów. W okresie dorastania wiedza o sobie być porządkowana hierarchicznie- sady o niższym stopniu ogólności są podporządkowane twierdzeniom ogólniejszym.
Źródła samowiedzy
-zewnętrzne- odzwierciedlenie tego, co mówią o nas inni(rodzice, rówieśnicy)
-sądy „echoidalne' będące powtórzeniem wartościowań dokonywanych przez rodziców i nauczycieli (wiek szkolny)
-samoocena samodzielne sady na podstawie własnych działań
Początkowo uogólnione dotyczące swych zdolności, swej atrakcyjności interpersonalnej, sprawności fizycznej, urody. Początkowe sądy na temat cech pożądanych przyjmowane są od ważnych dla dziecka” osób znaczących” a z czasem dopiero staja się w pełni własnymi samodzielnie utworzonymi standardami.
- uwewnętrzanie samowiedzy dokonywanie samooceny w drodze konfrontowania stanu faktycznego z wewnętrznymi wymaganiami.(Przesłanki dla samodzielnego wnioskowania)
FUNKCJE SAMOWIEDZY:
Funkcja poznawcza polega na odkrywaniu własnej osoby i uświadamianiu sobie posiadanych właściwości
Funkcja instrumentalna(w wieku szkolnym)oznacza, ze wiedza o samym sobie zaczyna uczestniczyć w regulacji zachowani. Znajomość własnych cech wpływa na działania- na to, jakiego typu aktywność człowiek podejmuje i jakich unika, na rodzaj i trudność stawianych sobie celów, na stopień wytrwałości, z jaka do nich dąży. Oprze swój wpływ na cechy działania może determinować jego efekty.
Funkcja motywacyjna przejawia się w dążeniu człowieka do zachowania pewnej stabilności wiedzy na temat tego, kim jest, co potrafi ile jest warty. Choć człowiek może i chce modyfikować obraz własnej osoby zbyt duże zmiany w tym zakresie wywołujące dezorientacje, naruszające poczucie tożsamości są niepożądane. Powstaje w związku z tym tendencja do unikania tych sytuacji, w których otrzymuje się informacje grożące utrata poczucia tożsamości czy własnej wartości a poszukiwani informacji podtrzymujących obraz własnej osoby i dobre mniemanie o sobie. Sposoby redukowania napięcia wynikające z zagrożenia ja noszą nazwę mechanizmów obronnych. Motywacyjna funkcja samowiedzy łączy się z powstaniem ja idealnego. Przejawia się ona w działaniach o charakterze samowychowawczym, zmierzających do takiego przekształcenia własnych cech, aby zbliżyć się do pożądanego wzorca. Dla powstania motywacji do aktywności samowychowawczej istotne znaczenia ma stopień dostrzeganej rozbieżności miedzy stanem faktycznym a pożądanym(miedzy ja realnym a ja idealnym).Najkorzystniejszy jest optymalny poziom rozbieżności miedzy ja realnym a ja idealnym, który pozwala na dostrzeżenie zarówno potrzebnych zmian jak i możliwości ich dokonywania. Niezbędnym warunkiem pełnienie przez samowiedze funkcji motywacyjnej jest to, by uzupełniała ja wiedza o czynnikach wyznaczających właściwości człowieka a w szczególności o roli, jaka w kształtowaniu ich odgrywa aktywność własna.
Generatywna funkcja samowiedzy rozwija się z myśleniem abstrakcyjnym i polega na tym ze samowiedza już posiadana staje się źródłem nowych informacji o sobie są one wyprowadzane z wiedzy dotychczasowej w drodze jej przetwarzania i organizowania.
Tożsamość płciowa
Jej kształtowanie się bywa tez określana jako nabywanie roli płciowej. Podstawowym osiągnięciem w tym zakresie, do którego dochodzi dziecko w wieku przedszkolnym jest zrozumienie stałości plci. Większość dzieci w wieku 3lat zna swoja płeć, w 4roku życia uświadamia sobie ciągłość płci, w 5 r jej niezmienność. Również w wieku przedszkolnym dzieci zaczynają zdobywać podstawowa wiedze o tym, jakie zachowania są kulturowo uznawane za właściwe dla każdej płci, czyli przyswajają sobie stereotypy ról. Płciowych. Poczatkowo wiedza dotyczy atrybutów zewnętrznych w dalszej kolejności różnic miedzy płciami w zakresie zdolności i umiejętności oraz cech osobowości. Stereotypy wpływają zarówno na ja realne jak i pełnia funkcje standardów asymilowanych do ja idealnego. Standardy te początkowo charakteryzuje sztywność, ale w miarę rozwoju myślenia operacyjnego wymagania odnoszące się do ról płciowych pojmowane są jako efekty umowy społecznej i traktowane bardziej elastycznie. Akceptacja własnej płci i stopień wchodzenia w role płciową zależy zarówno do czynników biologicznych (hormonalna gospodarka) jak i społecznych polegających na procesach wzmacniania i modelowania. Sygnały wzmocnienia dotyczą tego zachowania, które jest zgodne z wymaganiami roli płciowej i karzą te zachowania, które są z nimi niezgodne. Otoczenie dostarcza tez wzorców takich zachowań zarówno obserwowanych przez dziecko u osób, z którymi się bezpośrednio styka (poczynając od matki ojca) jak i poznawanych za pośrednictwem książek filmów telewizji itp.
Pojecie własnego ja
W trakcie pierwszych lat szkoły podstawowej pojęcia własnego ja dziecka w coraz mniejszym stopniu opiera się na cechach zewnętrznych, a coraz bardziej na trwałej charakterystyce wewnętrznej. Trend ten znajduje swoja kontynuacje w okresie dorastania, w wyniku, czego pojęcia ja staje się bardziej abstrakcyjne. Wgląd jest bardzo ważna wartością tuz przed lub zaraz na początku okresu nastoletniego, ale w późniejszych latach dorastania ma coraz mniejsze znaczenie ważniejsze staja się, bowiem poglądy i ideologia póznym okresie dorastania większość młodych ludzi myśli o sobie w kategoriach cech trwałych, poglądów prywatnej filozofii i konwencji moralnych.
Pojecie roli w okresie dorastania
7i 8 latki traktują kategorie płci jakoby były one określone regułami. Natomiast nastolatki rozumieją już ze są to społeczne konwencje a za te pojecie roli staje się bardziej elastyczne. Na ogol porzucają już oni automatyczne przypuszczenia ze czynności wykonywane przez reprezentantów ich własnych płci są lepsze czy bardziej pożądane, w istocie znaczna cześć nastolatków zaczyna określać siebie w kategoriach posiadania zarówno cech męskich jak i żeńskich.
Typy ról płciowych
Męski w wyniku ten konceptualizacji osobnik posiada wiele cech męskich i niewiele żeńskich
Żeńska w wyniku tej konceptualizacji osobnik posiada wiele cech żeńskich i niewiele męskich
Androgyniczna w wyniku tej konceptualizacji osobnik posiada zarówno pierwiastek żeński jak i męski
Nierozróżniona w wyniku tej konceptualizacji osobnik nie przyznaje się do posiadania żadnej z cech.
Poczcie własnego ja kategoriach androgynicznych lub męskich ról płciowych wiąże się z wyższym poziomem poczucia własnej wartości zarówno u chłopców jak i u dziewcząt. Tzw. „męski trend' poszanowanie cech męskich takich jak niezależność lub współzawodnictwo niż jakichkolwiek tradycyjnych cech żeńskich.
Tożsamość w okresie dorastania
Teorii Eriksona tożsamość a niepewność roli
Erikson twierdził ze pierwsze poczucie tożsamości dziecka „odkleja się „częściowo od niego w wyniku gwałtownego przyrostu ciała i zmian związanych z okresem dojrzewania płciowego. Traktował on ten okres jako moratorium pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Dawna tożsamość nie spełnia już swojej funkcji, a ta, która ma za zadania obsadzić młodego człowieka w ogromnej liczbie nowych ról, jakie niesie ze sobą dorośle życie (zawodowe,plciowe, religijne) dopiero się rodzi. Niewątpliwie jest okres frustracji związanych z mnogością możliwości wyboru.(Pomieszanie tożsamości)
Statusy tożsamości Jamesa Marcii
Formownie się tożsamości nastolatka składa się z dwóch kluczowych aspektów kryzysu i zobowiazania. Kryzysem nazywa on okres dokonywania nowych wyborów, kiedy stare wartości i decyzje podlegają ponownemu rozważeniu. Efektem rozważań będzie przyjęcie zobowiązania w związku z określoną rola, pewna szczególna ideologia Klasyczny obraz kryzysu jawi się jako wstrząs, ale może one tez przybrać łagodniejszą formę.
Tożsamość osiągnięta jednostka przeszła kryzys i doszło do przyjecia zobowiązania w obszarze ideologicznych i zawodowych celów.
Moratorium kryzys nadal trwa nie przyjęto jeszcze zobowiązania
Tożsamość przejęta doszło do przyjęcia zobowiązania z pominięciem okresu kryzysu. Nie nastąpiło ponowne rozważenia dawnych stanowisk zamiast tego młoda osoba zaakceptowała zobowiązanie przyjęte przez kulturę lub rodziców
Tożsamość rozproszona
Młody człowiek nie przechodzi kryzysu, (chociaż mógł go doświadczyć w przeszłości) i nie podjął zobowiązania. Rozproszenie może, zatem oznaczać albo wczesny etap procesu(przed kryzysem) albo niepowodzenie w przejęciu zobowiązania po kryzysie.
Tożsamość kulturowa
Tożsamość etniczna, Jean Phinney wyróżnia trzy etapy tożsamości etnicznej
Pierwszy to etap „nie sprawdzonej tożsamości etnicznej' przypomianjący to Marcia nazwał tożsamością przejęta.
Drugi etap to „poszukiwanie tożsamości etnicznej” rozumiany analogicznie jako kryzys w analizie tożsamości wg Marcii
Trzeci etap to rozwiązanie konfliktów i sprzeczności (tożsamość osiągnięta)
Grupy mniejszościowe znacznie różnią się od siebie pod względem szczegółów i treści ich tożsamości
Te grupę, które napotykają rożnego rodzaju uprzedzenia krocza inna droga niż te, które z łatwością mogą ulec asymilacji; te, których kultura etniczna wyznaje wartości bliskie wartościom kultury dominującej będą miały mniejsze problemy z wyeliminowaniem sprzeczności niż te, które bardziej różnią się od większości. Bez względu na ich specyfikę kolorowi młodzi ludzie i ci z wyraźnie odrębnych grup etnicznych maja po prostu o jedno zadanie do wykonania więcej
Poczucie własnej wartości
Poczucie własnej wartości w okresie dorastania przechodzi szereg zmian. Ogólny trend to stopniowy wzrost samooceny, przeciętni dziewiętnastlatkowie i dwudziestolatkowie maja bardziej pozytywne odczucia dotyczące własnej osoby, niż mieli w wieku ośmiu czy jedenastu lat; z nastaniem okresu dorastania poczucie własnej wartości początkowo niespodziewanie spada. Wg badań Edwarda Seidmana spadek własnej wartości wiąże się nie tyle z wiekiem ile ze zmiana szkoły, która zbiega się w czasie z okresem rozpoczęcia dojrzewania płciowego. Dotyczy to zwłaszcza uczniów, którzy przechodzą te zmiany w siódmej klasie.Kiedy proces przejściowy jest łagodniejszy nie obserwuje się poczucia własnej wartości na początku okresu dorastania?
Podsumowanie zmian rozwojowych w pojęciu własnego ja
Od początku niemowlę i maluch tworzy pierwsze poczucie odrębności, po którym następuje szybkie zrozumienie własnej stałości oraz dostrzeżenie, ze staje się aktorem i sprawca w otaczającym go świecie. Pomiędzy osiemnastym a dwudziestym czwartym miesiącem życia większość dzieci osiąga świadomość własnego ja pojmują ze same tez są przedmiotami na tym świecie. Od tego czasu zaczynają siebie określać w kategoriach właściwości fizycznych (wiek rozmiary ciała płeć)własnych działań i umiejętności. W stadiach operacji konkretnych i formalnych (od 6 r.ż do końca okresu dorastania)treść poczucia własnego ja staje się coraz bardziej abstrakcyjna coraz mniej dotyczy cech zewnętrznych coraz bardziej opiera się na założeniach o istnieniu trwałych przymiotów wewnętrznych. Pod koniec okresu dorastania całościowe podejście własnego ja ulega pewnego rodzaju reorganizacji pod katem przyszłej tożsamości płciowej zawodowej i ideologicznej. Pojęcia ja dziecka wraz z jego poczucie własnej wartości staje się niezwykle istotnym pojęciem posredniczacym. Od momentu zrodzenia się teorii własnej osoby - od chwili powstania ogólnej oceny własnej wartości widoczna jest ona w zachowaniu dziecka. Każde z nich systematycznie selekcjonuje doświadczenia i środowiska by dobrać te, które będę spójne z jego własnym przekonaniem dotyczącym własnej osoby. Te przekonania przenikają wszystkie dziedziny życia wiele z nich powstaje stosunkowo wcześnie i chociaż mogą one wpływać na zmianę otoczenia często działają również jako samo spełniające się proroctwo i przez to kształtują trajektorie życia ludzkiego w dorosłości.