Paleolit i Mezolit Jury Krakowskiej

Obszar Jury Krakowskiej obfituje w liczne ślady pobytu człowieka i jest, oprócz Śląska, kolebką najstarszego osadnictwa pradziejowego w Polsce.

Pierwotnego człowieka przyciągały tutaj niewątpliwie liczne jaskinie - naturalne miejsca zamieszkania lub schronienia, obfitość łatwo dostępnych surowców krzemiennych, bliskość źródeł wody (obecna Wisła, Rudawa, Prądnik i inne).

Najstarszy i najdłuższy odcinek pradziejów zwany paleolitem (starsza epoka kamienia) odpowiada chronologicznie okresowi czwartorzędu (plejstocen) określanemu potocznie jako epoka lodowa. W tym okresie nasuwały się kilkakrotnie na teren Polski potężne lodowce powodujące zimne okresy klimatyczne zwane zlodowaceniami (glacjały), pomiędzy którymi następowało ocieplenie - okresy międzylodowcowe (interglacjały).

Pierwsze łowiecko-zbierackie gromady ludzkie przybyły na obszar dzisiejszego Krakowa i jego okolic ok. 120 000 lat temu w okresie przedostatniego zlodowacenia (tzw. środkowopolskiego).

Najstarsze ślady osadnictwa związane są z paleolitem dolnym i środkowym i reprezentowane są przez stanowiska archeologiczne w Jaskini Ciemnej i w Schronisku Wylotnym w Ojcowie, w Piekarach koło Krakowa oraz w Krakowie na Wawelu i Zwierzyńcu.

Twórcami pozostawionych tutaj narzędzi krzemiennych byli neandertalscy (Homo neanderthalensis) łowcy niedźwiedzia jaskiniowego, posługujący się już ogniem. Ich wytwory określono mianem kultury prądnickiej.

Około 40 000 lat temu na obszar Jury Krakowskiej przybywają nowi myśliwi. Gromady te, związane z paleolitem górnym, byty znacznie liczebniejsze.

Byli to przedstawiciele nowego gatunku ludzkiego określanego jako Homo sapiens (człowiek myślący) zbliżonego pod względem wielu cech fizycznych do człowieka współczesnego.

Siedziby górnopaleolitycznych łowców niedźwiedzia odkryto w Jaskini Nietoperzowej w Jerzmanowicach i w Jaskini Koziarni w Sąspowie. Jaskinie dostarczyły przepięknych krzemiennych grotów oszczepów kultury jerzmanowickiej.

Nieco odmienne w kształcie groty znalezione na Zwierzyńcu w Krakowie związane są z kulturą szelecką.

Przedstawiciele innych kultur górnopaleolitycznych (kultura oryniacka i wschodniograwecka), tym razem łowcy mamuta, których miejsca pobytu odkryto w Jaskini Mamutowej w Wierzchowiu i w Krakowie przy ul. Spadzistej (pod Kopcem Kościuszki), posługiwali się do wyrobu narzędzi, broni i ozdób oprócz surowca krzemiennego również surowcem kościanym (wisiorki z ciosów mamuta, naszyjniki z zębów zwierzęcych).

Z Jaskini Mamutowej pochodzi kilkanaście grotów oszczepów lub dzid wykonanych z ciosu mamuta sięgających swymi rozmiarami niekiedy do 30 cm długości. Z kolei przy ul. Spadzistej natrafiono na kilka obozowisk gómopaleolitycznych myśliwych, z pozostałościami po szałasach zbudowanych z kości mamuta, datowanych na 23 000 lat temu.

Późnopaleolityczną kulturę zwaną magdaleńską najlepiej reprezentuje Jaskinia w Maszycach, z której pochodzą najstarsze na ziemiach polskich szczątki kostne 16 osobników gatunku Homo sapiens.

Szczątki ludzkie oraz wyroby krzemienne i kościane im towarzyszące pochodzą sprzed 15 000 lat. Jaskinia Maszycka to obozowisko łowców renifera, w którym natrafiono przede wszystkim na kilkadziesiąt przedmiotów z rogu i kości renifera (broń, ozdoby). Na szczególną uwagę zasługują zdobione różnymi motywami (zygzaki, linie faliste, soczewki itp.) groty oszczepów z poroży renifera będące pierwszymi i jedynymi przejawami sztuki paleolitycznej (prahistorycznej) w Polsce.

Ostatni odcinek paleolitu - paleolit schyłkowy oraz następny okres - mezolit (środkowa epoka kamienia) dostarczyły licznych pozostałości po obozowiskach ludzkich lokowanych na obszarach otwartych, piaszczystych. Reprezentują one kulturę świderską i komornicką i datowane są od ok. 10 000 - 7 000 lat temu.

Na stanowiskach odkryto liczne krzemienne grodki strzał potwierdzające użytkowanie łuku na szerszą skalę oraz drobne ostrza i zbrojniki geometryczne (trójkąty, trapezy i in.) służące jako wkładki krzemienne ostrzy harpunów i ościeni wykonanych z kości, rogu i drewna. W omawianych okresach polowano na drobną zwierzynę leśną oraz zajmowano się rybołówstwem - szczególnie w okresie mezolitu.

Stanowiska schyłkowopaleolityczne i mezolityczne znane są z Krakowa (Borek Fałęcki, Kobierzyn, Podgórki Tyniec, Zakrzów) i jego okolic - Czernichów, Rączna, Ściejowice i inne.

Ważnym momentem w działalności najstarszych grup ludzkich bytujących w naszym regionie było uzyskiwanie surowca krzemiennego do wyrobu narzędzi. Najstarszą kopalnię krzemienia (tzw. krzemień jurajski podkrakowski) na Jurze Krakowskiej, a zarazem w Polsce, odkryto w Wołowicach k. Liszek. Eksploatowano tutaj krzemień z 9 stwierdzonych dotąd szybów wydobywczych. Badania pochodzących z szybów i innych obiektów węgli drzewnych wykonane metodą C14 (połowiczny rozpad węgla radioaktywnego) wyznaczają okres wydobywania w Wołowicach surowca krzemiennego na czas począwszy od paleolitu późnego, czyli ok. 11 000 lat temu do neolitu tj. ok. 3 500 lat temu.

Podobne obiekty wydobywcze zostały stwierdzone w Brzoskwini koło Krakowa. W miejscach wydobycia znajdowały się pracownie wstępnego przygotowania surowca krzemiennego do dalszej jego obróbki w pracowniach przetwórczych, znajdujących się poza punktami wydobywczymi.

Dopiero w pracowniach pozakopalnianych przetwarzano surowiec na narzędzia służące do podstawowej działalności gospodarczej jak obróbka i wyprawianie skór, preparowanie mięsa itp.

Pierwsze badania stanowisk paleolitycznych na Jurze Krakowskiej rozpoczął hrabia Jan Zawisza, właściciel Doliny Ojcowskiej, w roku 1871 (Jaskinia Mamutowa).

Spośród innych badaczy działających jeszcze w XIX wieku należy wymienić m. in. Gotfryda Ossowskiego (badania w Jaskini Maszyckiej i w Piekarach) oraz Stanisława Czarnowskiego (szczegółowe opisy 58 jaskiń okolic Krakowa i Ojcowa).

Badania archeologiczne najstarszego odcinka dziejów Jury Krakowskiej trwają nadal.

Po II wojnie światowej były one prowadzone m. in. przez Muzeum Archeologiczne w Krakowie (S. Kowalski, A. Dagnan-Ginter, E. Chochorowska), Instytut Archeologii UJ (J.K. Kozłowski, B. Ginter, K. Sobczyk, B. Drobniewicz), Instytut Archeologii UW (W. Chmielewski, S.K. Kozłowski).

Badania pradziejów Jury Krakowskiej pozostają nie tylko w gestii archeologów, ale także geologów, paleobotaników, paleozoologów oraz antropologów. Pamiętajmy, że ziemia kryje jeszcze wiele tajemnic. Chrońmy więc jej dzieje, bowiem naród bez własnej historii nie jest narodem.

Anna Dagnan-Ginter.

---