Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej

„Psychologia procesów poznawczych”

Wykład 2
Istota i forma reprezentacji umysłowych

Problem reprezentacji

Reprezentacja umysłowa

• jest umysłowym odpowiednikiem zarówno realnych, jak i fikcyjnych/hipotetycznych obiektów;

• zastępuje swój obiekt w procesach przetwarzania informacji (NOS, 2006);

• stanowi uproszczony model tego, do czego się odnosi (Palmer, 1978)

Problem reprezentacji

Reprezentacje umysłowe:

• bezpośrednie odwzorowania („odciśnięcie”) bodźca w umyśle
  REALIZM

• kodowania danych sensorycznych w specjalnym języku, w wyniku czego dane zmysłowe zostają „przetłumaczone” na dane umysłowe
  KONSTRUKTYWIZM

Ten sam obiekt może być umysłowo reprezentowany na wiele różnych sposobów, w zależności od nastawienia, kontekstu, wcześniej nabytej wiedzy, oczekiwania, stanu motywacyjnego, nastroju lub emocji, wreszcie trwałych wymiarów intelektu i osobowości

Reprezentacje umysłowe:

• Reprezentacje nietrwałe (wyobrażenia, sądy, modele umysłowe) powstają doraźnie, na przykład w celu podjęcia decyzji lub rozwiązania problemu, po czym zanikają

• Reprezentacje trwałe (schematy, wiedza), składające się na struktury poznawcze, powstają i zmieniają się w dłuższym cyklu czasowym

Wyobrażenia

Do wynalezienia czegoś potrzebna jest bujna wyobraźnia i trochę śmieci

Thomas Edison

Zostawmy ładne kobiety mężczyznom bez wyobraźni

Marcel Proust

„W poszukiwaniu straconego czasu”

Wyobraźnia

Dwie tradycje badania wyobraźni:

1) Wyobraźnia twórcza, np. fantazjowanie

2) Wyobraźnia odtwórcza, np. lody

Czy wyobraźnia dotyczy spostrzegania („wyobraź sobie, że Jaś chodzi z Małgosią...”) czy też myślenia („wyobraź sobie, co by było gdyby na świecie nie było psychologów”)?

W jaki sposób coś sobie wyobrażamy - przywołując przechowywany obraz czy konstruując go w umyśle, np. przez zamianę reprezentacji werbalnej w wyobrażenie?

reprezentacja umysłowa ma charakter obrazowy - metafora „pieczęci umysłowej”

reprezentacja ma charakter zapisu w postaci twierdzeń i sądów

Co by było, gdybyśmy nie posiadali zdolności tworzenia wyobrażeń?

Wyobraźnia to z jednej strony zdolność tworzenia wyobrażeń, z drugiej to zdolność do tworzenia przypuszczeń, hipotez, do udawania oraz myślenia twórczego.
Flew, 1979

Wyobraźnia to pole, w którym pojawiają się wyobrażenia.
Thomas, 1999

Wyobrażenia to umysłowa reprezentacja rzeczy (obiektów, zdarzeń, miejsc, relacji przestrzennych), które nie są w danym momencie odbierane przez zmysły.
Sternberg, 1996

Obraz umysłowy to szczególna forma poznawczej reprezentacji świata w umyśle, cechującą się analogowym charakterem i ścisłą odpowiedniością reprezentacji w stosunku do obiektu.
NOS, 2006

Wyobrażenia mogą:

• dotyczyć umysłowych reprezentacji w dowolnej modalności zmysłowej

• dotyczyć rzeczy, jakich nigdy bezpośrednio nie obserwowaliśmy

• dotyczyć rzeczy, które nie istnieją poza umysłem osoby tworzącej wyobrażenie

• być wykorzystywane w rozwiązywaniu problemów

Wyobrażenia i wyobraźnia

Wyobraźnia:

• występuje prawdopodobnie tylko u ludzi (u zwierząt występują jedynie wyobrażenia)

• jest przykładem przetwarzania top-down („najczystszy” przypadek to halucynacje)

• w przeciwieństwie do pamięci wzrokowej (wyobraźnia odtwórcza) w sposób intencjonalny może generować intra- i interindywidualnie nowe obrazy (wyobraźnia twórcza)

Wyobraźnia twórcza

Finke (1990), procedura

• Badani otrzymywali losowo dobranych kilka elementów z piętnastu figur, takie jak: koło, półkole, sześcian, stożek, wężyk, itd.

• Zadanie polegało na wyobrażeniu sobie jak zestawić te elementy, aby powstało coś co wygląda interesująco i może być użyteczne.

• Potem badani mieli narysować to, co sobie wyobrazili.

• Następnie mieli zinterpretować to co narysowali, jako coś co mogłoby być praktyczne albo użyteczne w jednej z ośmiu losowo wybranych kategorii: meble, środki osobistego przekazu, środki transportu, aparatura naukowa, AGD, narzędzia, broń, gry i zabawy

Wyobraźnia twórcza

Finke (1990), wyniki

90% badanych utworzyło rozpoznawalny układ

ponad 30% badanych utworzyło układ uznany przez sędziów kompetentnych za twórczy

Wnioski

• Wyobraźnia twórcza jest naturalna formą aktywności człowieka

• Badani relacjonowali, że nie przystępowali do tworzenia układów z jakimś konkretnym planem

Teorie reprezentacji wyobrażeń

Spór o formę reprezentacji wyobrażeń:

• stanowisko obrazowe

• stanowisko abstrakcyjne

• teoria podwójnego kodowania

Stanowisko obrazowe (Kosslyn, 1981; Shepard, 1984)

• Hipoteza funkcjonalnej ekwiwalencji percepcji i wyobraźni: wyobrażenia są reprezentacjami analogowymi, mają podobną formę organizacji i zapisu w umyśle, jak dane percepcyjne

• wyobrażenia w porównaniu ze
  spostrzeżeniami cechują się
  mniejsza wyrazistością)

• takie właściwości wyobrażeń jak
  wielkość i położenie w przestrzeni
  czy pozycja, ujmowane są bezpośrednio
  w wyobrażeniu (nie w postaci
  abstrakcyjnej czy symbolicznej)

• podstawą konstruowania wyobrażenia są reprezentacje głębokie

• proces konstruowania wyobrażenia zachodzi w odpowiednim buforze (wzrokowym, słuchowym, itd.)

• reprezentacje głębokie obiektów:

• są przechowywane w pamięci trwałej

• są niedostępne świadomości

• ujmują stałe związki pomiędzy cechami obiektów

Stanowisko abstrakcyjne/ propozycjonalne (Pylyshyn, 1973; Anderson i Bower, 1973)

- wyobrażenia są reprezentowane
w postaci zespołu sądów czy
twierdzeń (teoria jednego kodu)

- sąd/twierdzenie jest:

formą języka myśli
(jest niewerbalny i abstrakcyjny)

wyrażeniem mającym znaczenie
w sensie logicznym lub psychologicznym

Język myśli jest uniwersalny, niezależny od pojęć języka (reprezentowany bez użycia słów) :

• Np. podręcznik leży na biurku, można przedstawić w postaci sądu:

[na (podręcznik, biurko)]

• sady o przynależności kategorialnej:

[jest to (kot, zwierzę)],

• sądy o atrybutach:

[ma (kot, sierść)]

• oraz sądy o działaniach:

[ukraść (złodziej, auto)]

Reprezentacje głębokie są zawsze takie same, niezależnie od reprezentacji powierzchniowej:

Np. Można powiedzieć, że „kot jest pod stołem”, albo „nad kotem jest stół”, ew. „kot znajduje się pod blatem stołu”, ale reprezentacja głęboka pomimo użycia różnych słów zawsze jest taka sama.

- wyobrażenia są epifenomenami zjawisk zachodzących w mózgu

Język myśli jest wyrażeniem mającym znaczenie w sensie logicznym lub psychologicznym, np.

Jakie jest prawdopodobieństwo, że socjalizm upadnie na Kubie?

Jakie jest prawdopodobieństwo, że w ciągu najbliższych 2 lat znikną kartki na żywność na Kubie?

Jakie jest prawdopodobieństwo, że socjalizm upadnie na Kubie i ciągu najbliższych 2 lat znikną tam kartki na żywność?

• W sensie logicznym prawdopodobieństwo koniunkcji nie może być wyższe niż suma prawdopodobieństw jej członów.

• W sensie psychologicznym koniunkcja „mylona” jest z implikacją (jeśli socjalizm upadnie na Kubie, to w ciągu najbliższych 2 lat znikną tam kartki na żywność)

Problem kodu wyobrażeniowego

Cooper i Shepard (1975), rotacje mentalne

Jaka jest zależność czasu reakcji od kąta rotacji liter?

Wyniki:

Czas reakcji rośnie liniowo wraz z kątem rotacji do 180 stopni.

Wnioski:

Obrazy umysłowe przekształcane są w sposób analogiczny w stosunku do transformacji dokonywanych na obiektach zewnętrznych

(interioryzacja operacji na obiektach rzeczywistych, Piaget)

Shepard i Metzler (1971), rotacje mentalne

• badani rotowali w umyśle figury trójwymiarowe

Wyniki:

Czas reakcji rośnie liniowo wraz z kątem rotacji do 180 stopni, niezależnie od płaszczyzny rotacji.

Duncan i Bourg (1983), rotacje mentalne

• badani rotowali zdegradowane i „normalne” figury geometryczne

Wyniki:

Czas reakcji rośnie liniowo wraz z kątem rotacji do 180 stopni, ale jest dłuższy w przypadku figur zdegradowanych.

Problem skaningu umysłowego

Kosslyn, Ball i Reiser (1978)

• Badany miał w myślach przenieść się z punktu (1) do punktu (2), np. z domku w okolice stawu, spod drzewa do ogniska

Wyniki:

Czas reakcji rośnie wraz z przestrzenną odległością obiektów i złożonością drogi, która je łączy.

Wnioski:

Obrazy umysłowe przekształcane są w sposób analogiczny w stosunku do transformacji dokonywanych na obiektach zewnętrznych

Intons-Peterson i Roskos-Ewaldson (1989), skaning umysłowy

• Należało przenieść w wyobraźni piłkę między różnymi punktami wyobrażonej mapy

• Piłka miała taki sam kształt i rozmiar, ale różniła się ciężarem (trzy warunki eksperymentalne: 3 uncje, 3 funty i 30 funtów)

Wyniki:

• W każdym warunku czas reakcji zależał liniowo i rosnąco od odległości pomiędzy punktami

• oraz był tym dłuższy, im cięższą piłkę należało „przenieść” w wyobraźni

Marmor i Zaback (1976), rotacje mentalne

• Badano osoby niewidome od urodzenia (nie dysponujące reprezentacjami obrazowymi)

• Kodowanie liter z udziałem zmysłu dotyku

Wyniki:

• Liniowa zależność między czasem podjęcia decyzji co do rotowanego obiektu a wielkością kąta jego rotacji (mimo, że forma reprezentacji umysłowych nie mogła być obrazowa)

Reed (1974), relacje całość-część

Czy figura zawiera równoległobok?

Wyniki:

Badani mieli trudność w poprawnym wykonaniu zadania.

Wnioski:

Wyobrażenie analogowe nie wystarcza do kreślenia linii w umyśle. Niezbędne jest posłużenie się systemem abstrakcyjnych twierdzeń.

Zatem umysł nie posługuje się kodem obrazowym, lecz systemem twierdzeń

Teoria podwójnego kodowania

Paivio (1978), teoria podwójnego kodowania

• Obrazy umysłowe stanowią kody analogowe względem kodu bodźców

• Pojęcia języka stanowią kod symboliczny (umysł wykorzystuje arbitralne symbole do reprezentowania rzeczywistych i abstrakcyjnych obiektów)

• System analogowy i system werbalny (symboliczny) są powiązane, chociaż niezależne

• Dlatego możemy tworzyć podwójne reprezentacje obiektów - np. w kodzie obrazowym i werbalnym jednocześnie

Teoria podwójnego kodowania

Paivio (1978), teoria podwójnego kodowania

System kodowania informacji składa się z dwóch elementów:

• LOGOGEN - struktura odpowiedzialna za generowanie reprezentacji werbalnych

• IMAGEN - struktura odpowiedzialna za generowanie reprezentacji obrazowych

Paivio (1978), teoria podwójnego kodowania

Wyobraźnia - podsumowanie

Życie…

Pierwszy raz wyjechałam w 1987r. do Hamburga. Pojechałam ze swoimi studentami z KUL-u na trzytygodniowy staż. Weszłam, pamiętam, do pierwszego lepszego domu towarowego i przeżyłam szok. Spojrzałam na prawo - ściana damskich torebek w kolorze czerwonym, spojrzałam na lewo - ściana torebek białych. Zakręciło mi się w głowie. Takiego sklepu nawet wyśnić nie potrafiłam w PRL-u. Bo raz mi się przyśnił jakiś ciemnawy, brzydki, ale naładowany towarami - kiełbasą cienką i kiełbasą grubą. Obudziłam się, pamiętam, z uczuciem żalu, że to tylko sen. A potem, gdy w Hamburgu zobaczyłam, jak mogą wyglądać prawdziwe sklepy, zrozumiałam, że ten PRL nawet sny nam ograniczał, bo mózg nie miał informacji do budowania marzeń (wyobrażeń).

Zyta Gilowska

7

---