Irena Pospiszyl - Przemoc w rodzinie
Próba zdefiniowania:
Przemoc opiera się na założeniu, że jest to każdy akt godzący w osobistą wolność jednostki.
Celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, cierpienie jest celem. Celem przemocy wywołanie jakiegoś wpływu, cierpienie jest tego elementem. Z przemocą kojarzą się pojęcia przymusu, presji. Przemoc nieraz jest zarówno środkiem jak i celem działania.
Ogólne rozmiary zjawiska:
Ponad 80% dzieci doświadcza przemocy fizycznej w rodzinie. Wśród rodzin za przemocą niemalże w połowie stają całe małżeństwa (49%). Przestępstwa przeciwko rodzinie zajmują trzecie miejsce w skali przestępstw.
Ofiarami przestępstw w rodzinie są najczęściej dzieci i kobiety. Oni też doznają największych obrażeń.
Przemoc jest przede wszystkim domeną ludzi młodych, na linii małżonków, rodzeństwa i linii rodzic - dziecko. Najczęściej są to agresorzy w wieku 30 - 40 lat.
Przestępstwa przeciwko rodzinie są częściej rejestrowane w dużych miastach. Tu jest większa anonimowość, łatwiej ukryć zachowania nieakceptowane.
Najwięcej przestępstw dokonuje się pod wpływem alkoholu. Sprzyja on brutalizacji zachowania ale nie jest niezbędnym czynnikiem. Eskalacji przemocy sprzyjają też inne używki i leki (nikotyna ma odwrotne działanie).
Przestępstwa częściej ujawniają się w środowiskach będących pod stałym nadzorem np. z powodu patologizacji czy biedy. Ale też pojawia się błędne koło, agresora skazuje się ale nie leczy, za jakiś czas sytuacja się powtarza. Ciężko wniknąć obcym w sytuacje domowe, kobiety często nie zwracają się o pomoc, zwlekają z podejmowaniem radykalnych decyzji. Sam proces terapii agresorów też jest trudny.
Przemoc wobec dziecka:
Rozmiary krzywdzenia i zaniedbywania dziecka są ogromne. Większość szkód fizycznych powstaje podczas praktyk wychowawczych - karania. Zjawisko przemocy nie jest sporadyczne ale powtarzające się wielokrotnie. Przypadki złego traktowania przejawiają się częściej w rodzinach o niskim statusie społecznym, wykształceni nie potrzebują uciekać się do kar fizycznych, mają większy repertuar kar psychicznych.
Przemoc wobec dziecka częściej stosuje matka ale jest ona łagodniejsza np. klapsy. Bardziej skłonny do przemocy jest rodzic dominujący. Chłopcy poddawani są przemocy o większym natężeniu.
Kobiety częściej biją dzieci dorastające. Przemoc ojców ma charakter instrumentalny, a matki spontaniczny ale one częściej uważają karę fizyczną za słuszną. Dzieci są bite w każdym okresie ale największe zagrożenie występuje do 4 roku życia. Choć przemoc wobec chłopców z czasem spada a dziewcząt rośnie. Najwięcej przemocy zachodzi w rodzinach mających 5-7 dzieci. Gdy pojawia się nowe dziecko rośnie też stres, co czyni rodziców bardziej skłonnych do agresji. Rodzice przybrani rzadziej stosują przemoc niż rodzice biologiczni. Obydwoje odczuwają jednak wyrzuty sumienia za stosowanie przemocy.
Czynne formy przemocy fizycznej to m.in. bicie od klapsów do bicia „na oślep”, kopanie, ususzenie, szarpanie, zabójstwo. Przemoc fizyczna bierna przejawia się np. w zakazach poruszania się w danym czasie.
Przemoc wobec żony:
Miłość i przemoc w związkach występuje z podobną częstotliwością. Ma tu też znaczenie dziedzictwa kulturowego - przemoc wobec żony była prawidłową relacją małżonków np. chłosty, prawo kciuka.
Przemoc wobec żony jest najchętniej ujawniana w dowcipach i powiedzeniach ale rzeczywistość jest podobna. 34% mężczyzn przyznało się do stosowania przemocy, ale gdy dochodzi do bójki w połowie sytuacji biorą udział oboje małżonkowie.
Kobiety najczęściej są bite przez mężów, potem konkubentów ale też byłych mężów. Rozwód nie zawsze przynosi rozwiązanie, do tego dochodzą problemy mieszkaniowe i nękanie. Przemoc najczęściej ma miejsce wśród ludzi do 30 roku życia. Przypadki przemocy nie są sporadyczne ale tylko kobiety najsrodzej doświadczone (broń palna, gwałt) szukają pomocy. Częściej są bite kobiety drobne i lepiej wykształcone od mężów.
Gwałt w małżeństwie:
Gwałt jest elementem polemiki prawnej i kryminologicznej. Dominują stanowiska:
żona nie ma prawa oskarżać o gwałt bo seks jest jej obowiązkiem w stosunku do męża. Oskarżyć można jedynie o perwersje i uszkodzenie ciała.
żona nie może zostać zgwałcona, chyba że istnieje możliwość odmowy współżycia np. separacja
żona może być zgwałcona i domagać się sprawiedliwości w sądzie
w większości społeczeństw dominuje typ pierwszy. W Polsce od roku 1969 obowiązuje podejście trzecie. Obowiązek współżycia nie usprawiedliwia stosowania przymusu i przemocy, winą sprawcy nie jest domaganie się seksu ale sposób w jaki to robi. Czynem nierządnym są też inne sytuacje niezgodne z prawem, których celem jest osiągnięcie satysfakcji seksualnej.
Ciężko rozstrzygać te spory gdyż gwałt jest trudnym zagadnieniem, a tu dodatkowo ciężko zastosować sankcje wobec agresora tak by nie narazić ofiary. Wiele kobiet nie zdaje sobie sprawy, że są ofiarami gwałtu dopóki nie trafią do specjalistów np. od ratowania małżeństwa albo po obejrzeniu programu edukacyjnego.
Przemoc wobec męża:
Wśród małżeństw, gdzie występuje przemoc, około ¼ to te, gdzie to mąż doznaje przemocy od żony. Kobiety usprawiedliwiają atak chęcią obrony przed agresją męża, chęcią odwetu, tylko 3% kobiet inicjuje bójkę.
Agresja kobiet i mężczyzn ma pewne typowe cechy dla określonej płci:
Częściej przejawiają agresję w stosunku do własnej płci
Im większa identyfikacja z własną płcią tym większa gotowość zachowania agresywnego
Kobiety częściej postrzegają agresje jako zachowanie naganne
Mężczyźni częściej są poddawani stymulacji agresywnego zachowania więc częściej je przejawiają
Przemoc wobec osób starszych:
W długoletnich związkach (22 lata) wzrasta natężenie przemocy. Największe ryzyko wystąpienia przemocy występuje w wieku 75-84. tu też najczęściej ofiarą pada kobieta owdowiała lub zamężna. Agresorem jest zwykle mężczyzna powyżej 50 lat. Formami przemocy są: przemoc fizyczna, psychiczna, materialna i zaniedbywanie. Motywami przemocy są m.in. zależność ofiary od agresora, obniżenie kontroli emocji u ofiary.
Zabójstwa w rodzinie:
Prawdopodobieństwo uszkodzenia ciała i utraty życia jest bardziej prawdopodobne z rąk bliskich osób. Ofiarami częściej są kobiety. Kobiety dopuszczają się zabójstw w stosunku do osób, które się nad nimi znęcały. Zabójstwo jest nielicznym przestępstwem z użyciem przemocy, którego kobiety dokonują samotnie. Kobiety częściej są zabijane, ale ich udział w zabójstwach członków rodzin jest większy niż innych zabójstw.
Większość zabójstw dokonywanych na dzieciach nastąpiło przypadkowo np. zbyt duża siła. Zabójstw najczęściej dokonują ludzie młodzi.
Zaniedbywanie:
Mamy tu częściej do czynienia z zaniechaniem niż występowaniem czynności negatywnych. W poprzednich formach przemocy sprawca winien ponosić winę tak tu dopuszcza się pewną niewinność sprawcy np. niemożność zapewnianie dziecku jedzenia z przyczyn finansowych. Najczęściej wymienia się zaniedbanie fizyczne, emocjonalne lub psychiczne ale też edukacyjne, materialne, wychowawcze, opóźnienie rozwoju.
Uwarunkowania przemocy w rodzinie:
Społeczno-kulturowe - problem dominacji jednej płci i utożsamiania się z pełnioną rolą, przewaga fizyczna, dyskryminacja zawodowa (kobieta gorzej zarabia i na nią spada obowiązek wychowania dzieci), rozbieżność między normą a rzeczywiście pełnioną rolą (np. mąż przemocą chce zdobyć autorytet), załamanie tradycyjnego modelu pełnienia roli (np. praca zawodowa kobiet), model rodziny nuklearnej (rodzina wielopokoleniowa izoluje członków od sąsiedztwa, z problemami boryka się sama)
Związane z miłością romantyczną - miłość taka jest szokiem dla psychiki, wynika z pobudzenia emocjonalnego, następuje tu obniżenie kontroli emocji
Związane ze strukturą rodziny - duży okres spędzanego razem czasu, różne aktywności i zainteresowania członków, zbieżność kompetencji w przypadku rozbieżności opinii, różnice psychiczne i poglądowe, nadmierna kontrola jako wymiar odpowiedzialności, dominacja kryterium wieku
Związane ze stresem sytuacyjnym - stres zwiększa frustrację a ona zwiększa agresję; może mieć związek z dziećmi, małżonkiem, bezrobociem, z szukaniem wspólnej rozrywki, polityka, kuchnia i prowadzenie domu. Ogniska stresów: małżeństwo, rodzicielstwo i problemy ekonomiczne. Typy ofiar: nieujawniające agresji, dokuczliwe i agresywne.
Uwarunkowania przemocy wobec dziecka:
Koncepcja psychiatryczna - maltretujący rodzice sami doznali maltretowania. Nieścisłość polega, że to częściej jest odzwierciedlenie wzorów a nie zaburzenia osobowości (możliwa terapia analityczna)
Koncepcja socjologiczna - środowisko kształtuje normy postępowania wobec dziecka. A akcentuje się tu np. możliwość zdobycia awansu i nagrody przez przemoc. Występuje wysoki wskaźnik przestępczości, zachowanie dzieci trudnych uruchamia agresję rodziców. Należy kształcić poprawny model zachowań traktowania osób słabszych
Koncepcja społeczno-sytuacyjna - docenia się złożoność czynników decydujących o powstaniu przemocy. Czynnikami są zaburzenia elementów teorii społecznego uczenia się , postaw, frustracji, agresji, atrybucji, wymiany, relacje interpersonalne.
Koncepcja integracyjna - np. model społeczno-psychologiczny Gellesa, wyróżniający czynniki, które się wzajemnie przenikają i stwarzają zagrożenie pojawienia się zachowań krzywdzących: doświadczenia socjalizacyjne rodziców, osobowość rodziców, społeczna pozycja rodziców, stresy sytuacyjne, normy i wartości obowiązujące w środowisku, czynniki bezpośrednio uruchamiające agresję. Jest to suma w/w koncepcji.
Teoria wymiany społecznej i kontroli - jednym z motywów interakcji między ludźmi jest wzajemna wymiana wzmocnień. Jednostka dąży do wyniesienia z kontaktu nagród i uniknięcia kar. Gdy równowaga zostaje zachwiana relacje zrywa się. Jednak w małżeństwie to nie jest możliwe albo obarczone konsekwencjami. Ważne jest też system kontroli w tym ujęciu.
Przemoc jako źródło osobistych nagród - zachowanie przemocy jest opłacalne. Nagrodą jest zahamowanie niechcianej reakcji u ofiary, poczucie mocy i przewagi agresora, reakcja odwetowa.
Psychospołeczne skutki przemocy w rodzinie
Skutki przemocy wobec dziecka „syndrom dziecka maltretowanego”
Bezpośrednie - wzrost agresywności, niska samoocena, brak stabilności emocjonalnej nieumiejętność wchodzenia w relacje interpersonalne, wrogość do otoczenia, przywiązanie i uzależnienie od opiekunów, odrzucanie innych osób, postawa zimnego wyczekiwania, strach, niespokojny sen, tłumienie reakcji np. płaczu, ucieczki z domu, depresja, myśli samobójcze, nałogi, problemy socjalizacyjne, zewnętrzne poczucie kontroli,
Długotrwałe - zaburzenia rozwoju mowy, motoryki, procesów poznawczych i uczenia się, depresja, kompleks niższości, nadpobudliwość, fobia, nieumiejętność podejmowania decyzji, nieumiejętność oddzielenia emocji od zachowania, agresywność, przestępczość, brutalność w stosunkach rodzinnych, wysoka potrzeba osiągnięć.
Skutki przemocy wobec żony
Reakcja ofiar przemocy dokonanej przez osobę bliską i obcą (przykład gwałtu) -
Fazy reakcji na gwałt:
ostra (bezpośrednia, lub do 2 tyg. , szok, przerażenie, niedowierzanie, lęk przed zwierzeniem się),
pozornie uporządkowana, - zaprzeczanie, próba zapomnienia, racjonalizacja,
faza trzecia - depresja, próba uporania się z gniewem i poczuciem winy
U osób zgwałconych wewnątrz rodziny: większa frustracja, (zgoda na gwałt, żeby nie stracić partnera), większo wyniszczenie psychiczne, upokorzenie, gniew, depresja, utrata zainteresowania sferą seksualną, negatywna postawa wobec seksu a nawet zmiana orientacji, paranoja, zmiany osobowości.
Reakcja kobiet na przemoc w małżeństwie - Płacz, krzyk, ucieczka, stosowanie przemocy wobec agresora, korzystanie z pomocy przyjaciół, wzywanie policji, większa częstotliwość reakcji u kobiet bardziej doświadczonych, większość sama próbuje sobie radzić z problemem, próba unikania agresora, rezygnacja z rozmów na temat przemocy, żądanie zaprzestania stosowania przemocy, groźby np. rozwodem.
Motywy pozostawania kobiet w związkach krzywdzących - zależność finansowa, niestabilność pod względem zawodowym, poziom wykształcenia, doświadczenia związane z wcześniejszą separacją, czynniki kulturowe, ilość dzieci, staż małżeński, przygotowania do odejścia (samodzielności) są długie.
Długotrwałe następstwa przemocy wewnątrzmałżeńskiej - nieuchronne postawy zależnościowe (ekonomiczna, zależność w psychice ofiary i agresora)
Mit kobiecego masochizmu - uzasadnienie godzenia się na złe traktowanie, postrzegane jako właściwość psychiki kobiety, opinia utrwalona w społeczeństwie, przekonanie, że uleganie przemocy jest wkomponowane w rolę kobiecą, a przemoc jest objawem męskiej dominacji. Poczucie podporządkowania się agresorowi, skłonność do uległości, masochizm jest cechą funkcjonalną płci kobiety, nie jest wrodzony, ale ma biologiczne predyspozycje (budowa fizyczna, satysfakcja seksualna, poród, - elementy, które trzeba zaakceptować), przystosowanie do znoszenia trudów i cierpienia.
Wyuczona bezradność - kobieta przechodzi przez dwa etapy syndromu bitej żony - bunt czynny lub bierny (wzajemne bójki lub ucieczki), i wyuczona bezradność, która jest przekonaniem
o nieskuteczności buntu, bezsilność i depresja, przekonanie, że są winne, nie spełniają oczekiwań. Czynniki rozwoju wyuczonej bezradności - doświadczenia z dzieciństwa (przemoc fizyczna, seksualna, wydarzenia traumatyczne, tradycjonalizm, problemy zdrowotne), doświadczenia ze związków (przemoc, niezdrowa zazdrość, groźby, znęcanie się, tolerancja agresora).
„syndrom sztokholmski” - paradoksalna reakcja obronna ofiary, fascynacja agresorem, prawdopodobieństwo wystąpienia zwiększa się z zagrożeniem życia ofiary. Cechy sytuacji zakładnika:
Prawdopodobieństwo zabójstwa
Zależność życia od agresora
Izolacja od świata, rozwój sytuacji związany z agresorem
Postrzeganie zachowania agresora jako nacechowanego uprzejmością
Identyfikacja ze światem agresora jako przejaw instynktu samoobrony, wykorzystanie wszystkich elementów dających szansę przetrwania. Fazy reakcji: zaprzeczania, niedowierzania i świadomość położenia (moment krytyczny rozwoju syndromu), depresja i stres, wewnętrzna integracja, przyjęcie strategii działania.
Efekt „psychologicznej pułapki” - następstwo przyjęcia aktywnej strategii obronnej, przekonanie, że zbyt wiele się zainwestowało w związek, aby z niego zrezygnować - moment krytyczny (kontynuowanie i zwiększanie zaangażowania), u podłoża leży przejęcie odpowiedzialności za powodzenia w osiągnięciu celu, wiara, że z czasem wszystko się ułoży, proces wpadania w pułapkę: podejmowanie wysiłku, by małżeństwo było udane, dom tworzy kobieta, więc czuje się odpowiedzialna, gdy to się nie udaje wzrasta poczucie winy i przegranej, to sprzyja np. racjonalizacji. Czynniki ryzyka: nieodwracalność poniesionych kosztów, wejście w związek to wybór nie przymus, świadomość ryzyka, poniesienie kosztów gdy celu się nie osiągnie, rozłożenie kosztów w czasie, postrzeganie zachowania agresora jako mieszczącego się w normie)
Psychospołeczne skutki różnych form przemocy - określone formy przemocy rodzą specyficzne reakcje ofiary:
Przemoc fizyczna bez gwałtu zaburzenia psychosomatyczne, gotowość rozmów, szukanie pomocy, zdrady
Gwałt małżeński niska samoocena, negatywne postawy, niechęć seksualna, nałogi, żądania aresztowania
Reakcje kobiet na przemoc wpływają na aktywność społeczną, pełnienie ról zawodowych, funkcjonowanie towarzyskie, rozwój ambicji i zainteresowań. Emocje tłumione usypiają zdolność widzenia przemocy co daje równowagę psychiczną. Nie służy rozwiązaniu problemów, a budowaniu atrap mechanizmów obronnych.
Możliwości zapobiegania i przeciwdziałania przemocy w rodzinie
Pierwsza pomoc
telefony zaufania (dobrze rozpowszechnione, ale ludziom brakuje telefonów, zatrudnieni specjaliści, finansowani przez władze, telefon ma dostarczyć informacji jakiej pomocy potrzebuje, skierowania do odpowiedniej placówki, podjęcie bezpośredniej interwencji)
schroniska dla ofiar przemocy - 1- 2 noclegi, programy terapeutyczne, informują jak uzyskać pomoc
Pogotowia rodzinne, centra kryzysowe, agencje pomocy rodzinie - pierwsza pomoc (programy terapeutyczne, kształcenia np. samoobrony, programy świadczeń socjalnych), zaplecze techniczne, specjaliści, punkty diagnostyczno - konsultacyjne.
Policja - przygotowanie policji do interwencji kryzysowych(umiejętność kierowania przebiegiem konfliktu, trening kontroli własnych emocji i rozumienia emocji innych, eksperymentalne ćwiczenia, omawianie roli),
Personel medyczny
Sąd
Szkoła
Formy pomocy psychokorekcyjnej - np. psychoterapia indywidualna, grupowa i rodzinna,
Oddziaływania skupione na ofierze - grupy spotkaniowe i terapia
Trzy etapy terapii -
1. podniesienie poczucia własnej wartości i kompetencji, obalenie racjonalizacji.
2. odblokowanie tłumionych reakcji, zaakceptowanie ich jako prawidłowych, odreagowanie napięcia.
3. Budowa alternatywnego modelu informacji, odzyskanie kontroli nad życiem, prowadzi się często w schroniskach dla ofiar przemocy.:
a) otrząśnięcie się z depresji i bezsilności.
b) wybór zakresu obowiązków i odpowiedzialności, uświadomienie umiejętności, (3-4 tyg)
c) 4-6 tygodni utrwalanie fazy 2, samodzielny pokój, bierze udział w decyzjach i organizacji społeczności e schronisku, poczucie wspólnoty.
Oddziaływania skupione na agresorze - podstawowe zadania:
Zmiana przekonań agresora na temat przemocy
Uświadomienie sobie emocji związanych z sytuacją przemocy
Sposoby radzenia sobie ze stresem
Kształtowanie kontroli gniewu
Oddziaływania skupione na małżeństwie i rodzinie -
terapia małżeńska (rozładowanie kryzysu, ujawnienie niekorzystnych nawyków, pomoc
w znalezieniu kierunku relacji, modelowanie nowych nawyków) obejmuje 1. diagnozę, 2. uświadomienie małżonkom nawyków, przypominanie o nich, zachęcanie do stosowania wzmocnień pozytywnych, psychodrama, 3. podsumowanie zmian, ukazanie dalszych problemów
budowanie pozytywnej komunikacji w trzech fazach: 1. ocena małżeńskich interakcji, 2. budowanie gotowości współpracy, zrozumienie komunikatów partnera, obiektywizacja problemów małżeńskich, wzajemna wymiana wzmocnień, kompromis, 3. rozwiązywanie problemu.
Kształtowanie sprawności społecznych:
Modelowanie - wyodrębnienie elementów kształtowanej formy zachowania, ukazanie sekwencji zachowania
Odgrywanie roli - odgrywanie sekwencji zachowania
Korygowanie uzyskanych rezultatów
Wprowadzenie nabytych umiejętności w sytuację naturalną
Terapia rezydencjalna (domowa) - specjalista mieszka z rodziną na czas kryzysu, po kryzysie terapeuta nadal utrzymuje kontakt, do czasu uzyskania samodzielności. Sprawdza się w przypadku znęcania nad dzieckiem i innych problemach wychowawczych.