UNIWERSYTET WROCŁAWSKI

WYDZIAŁ PRAWA I ADMINISTRACJI

PRACA STUDYJNA

PRAWA I WOLNOŚCI CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI RP.

Autor: Krzysztof Grygar

V rok ZSA

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie ……………………………………………………………….... ................3

Rozdział 1

Kształtowanie się praw człowieka w konstytucji RP

1. Kształtowanie się praw człowieka ……………………………………………………4

2. Ogólne zasady dotyczące praw i wolności człowieka w Konstytucji RP …………….6

Rozdział 2

Zasada wolności i prawa osobistego

1. Wykaz praw i wolności osobistych …………………………………………………...9

2. Komentarz dotyczący wolności i praw osobistych zawartych w Konstytucji RP …..10

Rozdział 3

Zasada wolności i prawa obywatelskiego i politycznego

1. Wykaz praw politycznych i obywatelskich zawartych w Konstytucji RP ………….13

2. Komentarz dotyczący praw i wolności osobistych zawartych w Konstytucji RP …..14

Rozdział 4

Zasada wolności i prawa ekonomicznego, socjalnego i kulturalnego

1. Wolność i prawa ekonomiczne ……………………………………………………...15

2. Wolność i prawa socjalne i kulturalne ………………………………………………17

Rozdział 5

Środki ochrony wolności i praw ………………………………....................….....................18

Bibliografia ……………………………………………………………………..................20

WPROWADZENIE

We współczesnych czasach prawa człowieka przysługują każdemu człowiekowi bez względu na jakiekolwiek różnice takie jak np.: pochodzenie społeczne czy narodowe, płeć, wyznanie, rasa itp.

Prawa człowieka wywodzą się z naturalnych praw, przypisywanych człowiekowi z racji jego człowieczeństwa. Za podstawę tych praw uznaje się godność osoby ludzkiej. Należy zwrócić uwagę na to, iż prawa te nie są nadawane przez żadne władze, jak również żadna decyzja władz nie może ich odebrać - są po prostu od niej niezależne.

Omawiając tematykę praw i wolności człowieka należy podkreślić, że prawa człowieka są niezbywalne, żaden człowiek nie może bowiem wyrzec się ich (tzn. nie może oddać się w niewolę, gdyż żadne pra­wo tego nie uzna ). Relacje między jednostką a władzą regulowane są poprzez prawa człowieka przy czym należy tutaj zwrócić uwagę, iż sferę pojęcia „władza" nie należy ograniczać jedynie do aparatu państwowego, ale odnieść ją również do wszystkich sytuacji, gdzie występuje delegacja państwa do jej wykonywania, np. szkoły prywatne, więzienia, domy opieki społecznej, prywatne przedsiębiorstwa.

Często mówiąc o prawach i wolnościach człowieka, używa się określenia ,,prawa człowieka" bowiem pod tym pojęciem kryją się tak­że wolności - jest to pewnego rodzaju skrót. Należy jednak rozróż­nić pojęcia „prawa" i „wolności" człowieka. Według literatury prawniczej prawa określa się jako: „…uprawnienia człowieka, które zobowiązują państwo do wykonania pewnych działań na rzecz ich realizacji (np. prawo do nauki: obowiązuje państwo do wybudowania szkół i wyposażenia ich, wykształcenia nauczycieli, ułożenia programów nauczania itp.).”

Natomiast wolność określana jest jako: „…sfera ludzkiego działania, w którą państwo nie może ingerować (np. wolność sumienia i wyznania - nie wolno nikogo pytać o to, czy wierzy i w co oraz zabraniać praktykowania czy zmuszać do udziału w praktykach religijnych).”

Autor książki „Prawa człowieka. Geneza, koncepcje, ochrona” uważa, iż „wolność oznacza możliwość czynienia tego wszystkiego, co nie szkodzi innym.”

ROZDZIAŁ I

KSZTAŁTOWANIE SIĘ PRAW CZŁOWIEKA ORAZ OGÓLNE ZASADY DOTYCZĄCE TYCH PRAW W KONSTYTUCJI RP.

1. Kształtowanie się praw człowieka.

Pozycja prawna jednostki stanowi przedmiot obszernej, wewnętrznie rozbu­dowanej regulacji w Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej. Tematyka ta opisana została w Konstytucji w Rozdziale II, w artykułach od 30-tego go 81-szego, umieszczona bezpośrednio po zasadach ustrojowych. Zastanawiając się nad kształtowaniem praw człowieka warto zwrócić uwagę, iż zmiana ustroju umożliwiła kształtowanie się nowej wizji praw jednostki w demokratycznym państwie. Powszechnie przyjmuje się założenie dotyczące trwałości stosunków politycznych po 1989r. Z woli ustrojodawcy podstawą relacji pomiędzy jednostką a państwem stała się jej podmioto­wość we wszystkich sferach życia. Koncepcja ta różniła się bowiem zasadniczo od treści dotychczasowych regulacji konstytucyjnych.

Wśród utrzymanych w mocy przez Małą Konstytucję przepisów ustawy zasadniczej z 1952 r. znajdują się Podstawowe prawa i obowiązki obywatel­skie z rozdziału VIII. Świadome umieszczenie tych postanowień w końcowej części tekstu Konstytucji było konsekwencją przyjęcia modelu kolektywis­tycznego, którego istotę stanowiło podporządkowanie jednostki państwu. Dla tej koncepcji charakterystyczne było wysunięcie praw socjalnych przed prawa polityczne oraz pominięcie gwarancji formalnych praw człowieka. Akcentowano też przynależność klasową jednostki. Warte uwagi jest to, że liczne nowelizacje Konstytucji PRL nie dotyczyły w zasadzie tej problematyki. O występujących zmianach w tym zakresie, dokonywanych w drodze ustawodawstwa zwykłego świadczy m.in. treść: Prawa o stowarzyszeniach z 7 kwietnia 1989 r., Prawa o zgromadzeniach z 5 lipca i Ustawy o partiach politycznych z 28 lipca 1990 r. Regulacje te wyraźnie wzmocniły pozycję jednostki. Jej uprawnienia wywodzono z zasady demo­kratycznego państwa prawnego.

Kształtowaniu się modelu praw człowieka i obywatela towarzyszyły spory nad nową koncepcją państwa uwidaczniające się w toku prac nad ustawą zasadniczą. Dotyczyło to w szczególności podstaw aksjologicznych, na któ­rych miała opierać się konstytucyjna koncepcja praw człowieka i obywatela. Projekty konstytucyjne zawierały bardzo rozbudowany katalog tych praw. Z jednej strony wynikało to z oceny stosowania ustawy zasadniczej z 1952 r. Natomiast z drugiej strony, opowiadano się za syntetycznym ujęciem problematyki praw człowieka i obywatela w nowej Konstytucji - powinna ona zawierać jedynie podstawowe prawa w tym zakresie. Jednak spór dotyczył zakresu konstytucjonalizacji praw człowieka i obywatela. Nabrało to szczególnego znaczenia w związku z przyjęciem zasady bezpośredniego stosowania norm konstytu­cyjnych zawartych w art. 8, co w szczególności odniosło się do ochrony praw jednostki.

Twórcy nowej ustawy zasadniczej starali się zapewnić zgodności konstytucyjnych praw człowieka i obywatela ze standardami międzynarodo­wymi. Odnosiło się to do Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywa­telu z 10 grudnia 1948 r., zawierającej prawno - naturalną koncepcję praw jednostki. W szerszym zakresie dotyczyło to również Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych. Oba te akty z 16 grudnia 1966 r. zostały ratyfikowane przez Polskę w marcu 1977 r. Wynikało z tego zobowiązanie do uwzględnienia zawartych tam praw w tekście polskiej konstytucji w zakresie ustalonym przez ustrojodawcę.

Konstytucyjna koncepcja praw człowieka została zasadniczo oparta na libe­ralnej teorii praw jednostki. Uznanie przez ustrojodawcę nadrzędnego inte­resu jednostki było właściwością ujęcia indywidualistycznego. Zakres pod­stawowych wolności, praw i obowiązków, zamieszczonych w rozdziale II, wynika z zastosowania kryterium formalnego przez ustrojodawcę.

Unormowanie wolności, praw i obowiązków człowieka - obywatela w Kon­stytucji RP z 1997 r. ma charakter nowatorski w porównaniu z dotychczasowymi polskimi rozwiązaniami. Wymienione kwestie zostały bowiem uregulowane tuż po zagadnieniach dotyczących zasad państwa, a przed pozostałymi zagadnieniami konstytucyjnymi. Obecna Konstytucja RP kładzie nacisk na człowieka, a dopiero potem mówi o obywatelu, bo każda jednostka ludzka jest człowiekiem, choćby nie posiadała obywatelstwa. Wolności człowieka stanowią wartości niezbywalne i pierwotne w stosunku do praw, dlatego wysunięto je przed określone w Konstytucji prawa obywatela. Wolność człowieka jest czymś naturalnym, co przynosi on ze sobą na świat. Natomiast prawa nadaje państwo. Tak więc Konstytucja tylko wyznacza granice dla naturalnych wolności człowieka oraz ustanawia prawa mu przysługujące. Źródłem wolności i praw człowieka jest jego godność, która stała się też za­sadą ustrojową Rzeczypospolitej Polskiej.

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej poświęca wolnością, prawom i obowiązkom człowieka i obywatela osobny rozdział. Rozdział ten podzielono na następujące części:

• Zasady ogólne,

• Wolności i prawa osobiste,

• Wolności i prawa polityczne,

• Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne,

• Środki ochrony wolności i praw,

• Obowiązki.

1. Ogólne zasady dotyczące praw i wolności człowieka w Konstytucji RP.

W konstytucji RP nowa ustawa zasadnicza wyróżnia obok praw obywatela prawa człowieka, trak­tując je jako pierwotne w stosunku do państwa. Rozumiane są one w kontekście praw przy­sługujących każdemu, bez względu na przynależność państwową. W Konstytucji RP w rozdziale II obok poszczególnych praw człowieka zaprezentowano również zasady ogólne dotyczące tych praw. Zasady te opisane są w artykułach od 30 do 37. Omawiana regulacja za­wiera również postanowienia umożliwiające urzeczywistnienie, czyli realizację praw jednostki poprzez gwarancje formalne (prawne) i materialne. Fundamentalne znaczenie dla koncepcji źródeł wolności i praw ma treść postanowienia umieszczonego na czele Zasad ogólnych: „Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności praw człowieka i oby­waleta." Sformułowanie to wyraźnie nawiązuje do wstępu Po­wszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z. 1948 r. Według Kon­stytucji ochrona nienaruszalnej godności człowieka jest obowiązkiem władz publicznych. Brzmienie charakteryzowanego postanowienia zapewnia rów­nowagę pomiędzy prawem naturalnym, a prawem stanowionym odnośnie ochrony godności człowieka. Według nowej ustawy zasadniczej: „Wolność człowieka podlega ochronie prawnej." Doniosłe znaczenie ma sformułowane prawo o ochronie wolności przez państwo. W projekcie ustawy konstytucyjnej Karta Praw i Wolności (KPW) z 12 listo­pada 1992 r. tak określono wolność człowieka: „Każdy może uczynić to, czego nie zabrania ustawa." (art. 3 ust. l)'¹¹. Ze standardów międzynarodowych wynika zasada korzystania z wolności bez zezwolenia poza wyłączeniami zawartymi w Konstytucji lub ustawach. Ustrojodawca zdecydował się na wprowadzenie normy konstytucyjnej zawierającej ogólną zasadę dopusz­czalnych ograniczeń w korzystaniu z wolności i praw. Ograniczenia te mogą wprowadzać wyłącznie ustawy po spełnieniu określonych wymogów i to pod warunkiem nienaruszania istoty wolności i praw. Regulacje te winny być zgodne ze standardami międzynarodowymi. Dalsza tematyka zasad ogólnych mówi, iż według Konstytucji: „Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne." Zasada ta oznacza równouprawnienie pod względem formalnym. Ponadto wzmocniono po­zycję kobiet poprzez uznanie, że: „Kobieta i mężczyzna w Rzeczypospolitej Polskiej mają równe prawa w życiu rodzinnym, politycznym, społecznym i gospodarczym.". Przejawem w dążeniu do urzeczywistnienia zasa­dy równości i sprawiedliwości społecznej jest zakaz dyskryminacji „w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny" o czym mowa w art. 32 ust. 2. W tej sytuacji bezprzedmiotowe stało się nie wyczerpujące z natury rzeczy wyliczenie czynników, które uniemożliwiają różnicowanie pozycji jednostki w państwie. Pojęcie obywatelstwa określa pozycję jednostki w państwie. Nowa Konsty­tucja utrzymała bowiem zasadę prawa krwi (ius sanguinis) jako podstawę nabycia obywatelstwa polskiego. Nabycie obywatelstwa polskiego następuje poprzez urodzenie z rodziców, bę­dących obywatelami polskimi. Jest to wymóg konstytucyjny zamieszczony w rozdziale II, w art. 34. Utrata obywatelstwa jest możliwa jedynie w wypadku jego zrzeczenia się przez obywatela. Stanowi to konstytucyjny zakaz pozbawienia obywatelstwa wbrew woli obywatela polskiego o czym mowa rozdziale II, w art. 34 ust 2. Inne szczegółowe zasady nabycia obywatelstwa regulowane są przez ustawę. Polska należy do państw utrzymujących zasadę wyłączności obywatelstwa. Prawo do opieki konsularnej przysługuje obywate­lom przebywającym za granicą co określa art. 36 Konstytucji RP. Nowa Konstytucja gwarantuję ochronę praw obywateli polskich należących do mniejszości narodowych i etnicznych (z pominięciem językowych) poprzez „wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania oby­czajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury." Zgodnie z wysuwanymi postulatami: „Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyga­niu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej." Warto podkreślić, iż dotych­czas nie zostały zakończone, zainicjowane w 1990 r., prace nad odrębną ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych. Zgodnie ze standardami międzynarodowymi, według nowej Konstytucji wszystkie osoby znajdujące się pod jurysdykcją, czyli „władzą Rzeczpospo­litej Polskiej" mają prawo do korzystania z wolności i praw zapisanych w Konstytucji RP. Wyjątki od tej zasady, odnoszą się jedynie do cudzoziemców. Zasada ta została określona rozdziale II, w art. 37.

Podsumowując można więc powiedzieć, iż zasady ogólne to podstawowe postanowienia, na których oparte są pozostałe wolności i prawa. Ustawa zasadnicza stanowi, że źródłem wolności i praw czło­wieka i obywatela jest przyrodzona, niezbywalna i nienaruszalna godność czło­wieka. Jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych.

Zasadą ogólną jest także wolność, która podlega ochronie prawnej, a jej ogra­niczenia mogą być ustanawiane tylko w ustawie, gdy jest to konieczne dla bez­pieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia, moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób.

Konstytucja wyraża zasadę, że wszyscy są równi wobec prawa i mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. Przyznaje także równe prawa mężczyźnie i kobiecie oraz zapewnia ochronę praw mniejszości narodowych i etnicznych. Nowym rozwiązaniem jest zapis, że utrata obywatelstwa polskiego nie może nastąpić bez zgody osoby zainteresowanej. Konstytucja określa zasa­dę, że zakres korzystania z wolności i praw przez wszystkie osoby znajdujące się pod władzą Rzeczypospolitej Polskiej jest jednakowy. Oczywiście od tej zasady są wyjątki (np. przewidziane dla cudzoziemców).

ROZDZIAŁ II

WOLNOŚĆ I PRAWA OSOBISTE

1. Wykaz praw i wolności osobistych.

Tematyka wolności i praw osobistych podjęta została w Konstytucji RP w Rozdziale II, w artykułach 38 - 56.

Zamieszczone w tych artykułach prawa i wolności osobiste to m.in.:

• prawo do życia - nikt nie może być pozbawiony życia decyzją organów państwa, chyba że w prawodawstwie krajowym obowiązuje kara śmierci (w Polsce została zniesiona). Z obowiązywaniem tego prawa wiążą się takie zagadnienia jak: aborcja, eutanazja, służba woj­skowa, zasady użycia broni, obrona konieczna, przeszczepy itd.,

• wolność od tortur, nieludzkiego lub poniżającego traktowa­nia - władza nie może używać nieuzasadnionej przemocy wobec człowieka, a jest to niedopuszczalne zwłaszcza w warunkach izolacji, np. więzienia, szpitale psychiatryczne, komisariaty policji, ko­szar, itd.,

• prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego - człowiek jest wolny i może się swobodnie przemieszczać (chyba że zgodnie z prawem został pozbawiony wolności), zaś jego bezpieczeństwo osobiste jest gwarancją przed nieuzasadnionym arbitralnym dzia­łaniem władz,

• prawo do rzetelnego procesu sądowego - każdy człowiek ma prawo do tego, by jego sprawa była rozpatrzona przez właści­wy, bezstronny i niezawisły sad. Każdy człowiek ma prawo do:

• rozpatrzenia swojej sprawy przez właściwy sąd,

• rozpatrzenia jej w rozsądnym terminie,

• obrony i czasu na jej przygotowanie,

• traktowania jak niewinnego, dopóki nie udowodni mu się winy,

• bronienia się osobiście lub przez obrońcę ustanowionego z urzędu, jeżeli oskarżonego nie stać na wynajęcie go,

• przeprowadzenie rozprawy w sposób dla niego zrozumiały.

• tłumacza, jeśli nie rozumie języka.

• zakaz działania prawa wstecz - jeżeli w chwili popełnienia czynu czyn ten nie był uważany za przestępstwo, nie można czło­wieka za niego skazywać,

• prawo do prywatności i rodziny - każdy ma prawo do posza­nowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, a także do ochro­ny danych osobowych. Nie wolno bez nakazu sądowego przepro­wadzić rewizji w jego mieszkaniu czy pojeździe. Każdy ma prawo do tajemnicy swojej korespondencji,

• wolność myśli, sumienia i wyznania - każdy ma prawo do swobodnego wyznawania swojej wiary, jeśli jej zasady nie są sprzeczne z obowiązującym prawem, lub do nie wyznawania, do swobodnego praktykowania. Zakazane jest zmuszanie kogokolwiek do udziału w praktykach religijnych,

• wolność słowa (obejmuje wyrażanie poprzez słowa, gesty, ob­raz, pismo, muzykę itd.) - każdy ma prawo do otrzymywania, prze­twarzania i przekazywania informacji bez względu na granice pań­stwowe. Cenzura prewencyjna jest zakazana.

1. Komentarz dotyczący wolności i praw osobistych zawartych w Konstytucji RP.

Konstytucja z 1997 r. zawiera obszerny katalog w znacznej mierze szcze­gółowo unormowanych wolności i praw osobistych. Większość z nich po raz pierwszy zamieszczono w ustawie zasadniczej. Na czoło wysunięto po­stanowienie zapewniające „każdemu człowiekowi prawną ochronę życia." Zakres prawa do ochrony życia był przedmiotem gwałtownych sporów w toku prac nad ustawą zasadniczą. Akt ten nie wprowadził zakazu kary śmierci. W ścisłym związku z ochroną prawną życia pozostaje zakaz tortur i okrutnego traktowania osób pozbawionych wolności. Równocześnie wprowadzono zakaz stosowania kar cielesnych zawarty w art. 40, a także zakaz prze­prowadzania eksperymentów naukowych, łącznie z medycznymi, bez zgody osoby zainteresowanej zawarty w art. 39. Regulacja konstytucyjna zapewnia każdemu nietykalność osobistą i wolność osobistą, których pozbawienie lub ograniczenie może nastąpić wyłącznie w drodze ustawy zgodnie z art. 41 ust. l. Przyjęte rozwiązania są zasadniczo zgodne ze standardami międzynarodowymi. Umożliwiają po 48 godzinach przeka­zanie zatrzymanego do dyspozycji sądu. Po upływie 24 godzin zatrzymany powinien być zwolniony w wypadku nie doręczenia mu postanowienia o tym­czasowym aresztowaniu w myśl art. 41 ust. 3. Kontrastuje to z wysuwanym wcześ­niej postulatem skrócenia czasu zatrzymania do 24 godzin.

Konstytucja RP utrzymuje odpowiedzialność karną za czyny zabronio­ne ustawą w czasie ich popełnienia. Jednocześnie wprowadza klauzulę dopuszczającą ukaranie za „czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w myśl prawa międzynarodowego." Konstytucja uznaje, że zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie podlegają przedawnieniu w myśl art. 43. Novum stanowi postanowienie: „Bieg przedawnie­nia w stosunku do przestępstw nie ściganych z przyczyn politycznych, po­pełnionych przez funkcjonariuszy publicznych lub na ich zlecenie, ulega zawieszeniu do czasu ustania tych przyczyn."

Konstytucja przyznaje każdemu prawo do sądu w myśl art. 45, gwarancję domnie­mania niewinności „dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomoc­nym wyrokiem sądu." Oskarżony ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania zgodnie z art. 42 ust. 2. Postulowano nadto, m.in. w KPW, wprowadzenie zakazu wykorzystywania dowodów uzyskiwanych bezprawnie, włącznie z samooskarżaniem. Przewidziano przypadek rzeczy (a nie mienia) na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu. Stosunkowo szeroko Konstytucja ujmuje prawo do ochrony prywatności. Zakres prywatności obejmuje: życie prywatne, rodzinne, cześć, dobre imię (w myśl art. 47) oraz m.in. wolność i ochronę tajemnicy komunikowania się (w myśl art. 49), nienaruszalność mieszkania (w myśl art. 50), co powinno objąć także inne pomiesz­czenia. Konstytucja uznaje prawo każdego do decydowania o swoim życiu osobistym.

Rozwój cywilizacyjny przyczynił się do rozszerzenia ochrony prawnej życia prywatnego. Dotyczy to w szczególności dostępu do informacji. Konstytucja zapewnia każdemu „wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.". Zgodnie z Konstytucją: „Każdy ma prawo dostępu do dotyczących go urzędo­wych dokumentów i zbiorów danych." Jednocześnie władze publiczne są ograniczone w gromadzeniu i udostępnianiu informacji o obywatelach poza „niezbędne w demokratycznym państwie prawnym." Ochrona przed bezprawną ingerencją przy korzystaniu z prawa do informacji stanowi przedmiot regulacji ustawowej.

W odróżnieniu od dotychczasowych unormowań - ustawa zasadnicza z 1997 r. wprost zapewnia każdemu wolność poruszania się po terytorium państwa oraz wolność wyboru miejsca zamieszkania i pobytu. Także wprost Konsty­tucja stanowi: „Każdy może swobodnie opuścić terytorium Rzeczypospolitej Polskiej." Doniosłe znaczenie ma postanowienie, iż oby­watela polskiego „nie można wydalić z kraju ani zakazać mu powrotu do kraju." Wprowadzono konstytucyjny zakaz ekstradycji oby­watela polskiego. Zakaz ten obejmuje także „osoby podejrzane o popełnienie bez użycia przemocy przestępstwa z przyczyn politycznych." Cudzoziemcom Konstytucja przy­znaje prawo azylu na warunkach określonych w ustawie. Novum stanowi możliwość przyznania statusu uchodźcy cudzoziemcowi, który „poszukuje ochrony przed prześladowaniem." Według literalnego brzmienia utrzymanych w mocy przepisów konstytucyj­nych z 1952 r. (art. 82 ust. l) państwo zapewniało obywatelowi wolność sumienia i wyznania. Nie było to uprawnienie osobiste. Niekiedy używa się terminów „wolność religijna" lub „wolność przekonań" jako równoważników wolności sumienia i wyznania. Obecna Konstytucja RP stosuje pojęcie „wolności sumienia i religii." Wolność sumienia polega przede wszystkim na swobodnym wyborze światopoglądu oraz na postępo­waniu zgodnie z własnym sumieniem. Wolność religii została konstytucyjnie zdefiniowana. Oznacza ona „wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru." Z tym wiąże się swoboda wykonywania praktyk religijnych publicznie, jak i prywatnie. Rodzice posiadają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi prze­konaniami również w zakresie nauczania moralnego i religijnego w myśl art. 48 ust. l i art. 53 ust. 3. W toku prac projektodawczych przyjęło kontrowersyjne sformułowanie dotyczące tego, że: „Wychowanie to powinno uwzględnić stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania." Jednocześnie wskazywano na potencjalne spory prawne związane ze stosowaniem tej normy. Wyłącznie ustawa może wprowadzić ograniczenia wolności sumienia i religii, po spełnieniu określo­nych wymogów. Konstytucja zapewnia każdemu prawo do milczenia w spra­wach „swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania" Konstytucyjna regulacja wolności sumienia i religii ma na celu zapewnienie swobody postępowania jednostki w tym zakresie. Odpowiednie gwarancje prawne mają chronić jednostkę przed ingerencją organów władzy publicznej w tę sferę życia człowieka.

ROZDZIAŁ III

WOLNOŚĆ I PRAWA POLITYCZNE I OBYWATELSKIE.

1. Wykaz praw politycznych i obywatelskich zawartych w Konstytucji RP

Zakres tematyczny dotyczący wolności i praw politycznych i obywatelskich został zamieszczony w Konstytucji RP w Rozdziale II, w artykułach 57-63. Prezentowane w tych artykułach prawa to m.in.:

• prawo do wolności zrzeszania się i zgromadzeń - każdy ma prawo dobrowolnego zrzeszania się wraz z innymi w różnego ro­dzaju organizacje w celu promowania lub ochrony swoich intere­sów. Prawo to stosuje się do organizacji pozarządowych, związków zawodowych, partii politycznych. Nie chroni natomiast samorządów np. izb lekarskich, adwokackich (prawo to uznawane jest również za prawo osobiste. Każdy ma prawo do pokojowych zgromadzeń,

• prawo do udziału w życiu publicznym - obywatel ma prawo do uczestniczenia w życiu politycznym swojego kraju, do uczestniczenia w wyborach, brania udziału w referendach, do piastowania urzędów państwowych,

• prawo wyborcze - obywatel ma prawo do wybierania do parlamentu i samorządu oraz bycia wybranym. W Polsce obywatel może być wybrany na posła, gdy skoń­czy 21 lat, na senatora - 30 lat, na prezydenta - 35 lat.

1. Komentarz dotyczący praw i wolności osobistych zawartych w Konstytucji RP.

Nowa regulacja konstytucyjna rozszerza katalog wolności i praw politycz­nych. Zgodnie z normami prawa międzynarodowego. Polska Konstytucja zapewnia każdemu „wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczest­niczenia w nich." Ustawa określa szczegółowe warunki korzystania z tej wolności. Niekiedy uznaje się, że gwarancje o spokojnym zgromadzaniu się są prawem, którego często pozbawia się cudzoziemców. Te stwierdzenia odnoszą się także do wolności zrzeszania się. Konstytucja przyznaje tę wolność każdemu w myśl art. 58.

Niektóre kategorie stowarzyszeń wymagają sądowej rejestracji. Wprowa­dzono więc zakaz stowarzyszeń, których cel i działalność są sprzeczne z obowią­zującym porządkiem prawnym. Odrębnym postanowieniem ustawa zasadni­cza zapewnia wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i „organi­zacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodaw­ców." Wymieniono niektóre zadania związków zawodowych, którym przyznano „prawo do organizowania strajków pracowniczych i in­nych form protestu w granicach określonych w ustawie." Ustawowe ograniczenie wolności związkowej musi być zgodne z treścią wiążących Polskę umów międzynarodowych.

Po raz pierwszy Konstytucja RP zapewniła obywatelom polskim prawo równego dostępu do służby publicznej, pozostało prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności or­ganów władzy publicznej. Z definicji konstytucyjnej wynika m.in., że prawo to obejmuje „dostęp do dokumentów oraz wstęp na posiedzenia kolegialnych organów władzy publicznej pochodzących z powszechnych wyborów, z możli­wością rejestracji dźwięku lub obrazu." Ograniczenia tego prawa określa ustawa. W stopniu szerszym niż Mała Konstytucja nowa ustawa zasadnicza zapewnia udział obywateli polskich w wyłanianiu składu organów pochodzących z wy­borów. Obejmuje to prawo do referendum oraz prawo wybierania Prezy­denta Rzeczypospolitej, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego w myśl art. 62 ust. l. Od prawa wybierania oraz od prawa do referendum Konstytucja wykluczyła osoby ubezwłasnowolnione lub pozbawione praw publicznych albo wyborczych na podstawie prawo­mocnego orzeczenia sądowego. Konstytucja RP nie wymienia m.in. prawa do samorządu proklamowanego w KPW zgodnie z art. 19.

W atmosferze napięcia i sporów politycznych kształtowała się wersja praw społecznych zamieszczona w tekście nowej Konstytucji. Stosowanie tych norm pozwoliło na ocenę zawartego kompromisu przy regulacji problematyki ekonomicznej i społecznej. Stosunkowo szeroki katalog praw społecznych zawierała ustawa zasadnicza z 1952 r. Deklaratywne ujęcie tych praw, świa­domie wysuniętych przed pozostałymi, połączono z wskazaniem ich mate­rialnych gwarancji. Pod tym względem nowelizacja Konstytucji PRL z 1976 r. nie przyniosła zasadniczej zmiany odnośnie realizacji praw i wolności obywatelskich. Zamieszczenie w KPW minimum praw społecznych, bez­pośrednio wiążących władze publiczne, uznaje się często za regres w porów­naniu z postanowieniami ustawy zasadniczej PRL.

Podstawy ustroju społeczno-gospodarczego zostały, jak wiadomo, określone w rozdziale I Konstytucji RP, w artykułach 20-23. W szerszym zakresie problematykę tę regulują postanowienia dotyczące statusu jednostki w państ­wie. Ich zakres jest uzależniony od wyboru koncepcji państwa, jak i koncep­cji ładu społecznego współczesnej Polski. Z treści praw społecznych wymie­nionych w Konstytucji wynika, że ustrojodawca jest zwolennikiem stosun­kowo szerokiego interwencjonizmu państwa w sferę gospodarki. Łączy to z aktywną polityką społeczną państwa. Realizacja praw społecznych pozwala stwierdzić, czy twórcy Konstytucji z 1997 r. właściwie ocenili możliwości ekonomiczne kraju i stan finansów publicznych.

ROZDZIAŁ IV

WOLNOŚĆ I PRAWA EKONOMICZNE, SOCJALNE I KULTURALNE.

1. Wolność i prawa ekonomiczne.

Tematyka dotycząca wolności i praw ekonomicznych w obowiązujące Konstytucji RP została opisana w Rozdziale II, w artykułach 64-66 i 70. Do praw tych należą m. in.:

• prawo własności - każdy ma prawo do posiadania, korzysta­nia i rozporządzania swoją własnością taką jak mienie czy rzecz i nie może być pozbawiony własności. Każdy ma też prawo do dziedziczenia, wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko w granicach prawa i za słusz­nym odszkodowaniem,

• prawo do pracy - każdy ma prawo do wykonywania pracy zgodnie ze swoim wykształceniem za słuszną pensję. Prawo do re­prezentacji swoich interesów przez związki zawodowe, prawo do poradnictwa zawodowego, do ochrony warunków pracy, do ochro­ny młodocianych pracowników i kobiet.

• prawo do nauki - każdy ma powszechny i równy dostęp do nauki, prawo do bezpłatnej nauki przynajmniej na poziomie szkoły podstawowej. Prawo to obejmuje naukę we własnym języku, bez ograniczenia dostępu do informacji.

Na czoło regulacji obejmującej wolności i prawa ekonomiczne wysunięto postanowienie przyznające każdemu prawo do włas­ności oraz prawo dziedziczenia. Ustawowe ograniczenie tego prawa nie może naruszyć istoty prawa własności w myśl art. 64. Konstytucja zapewnia każ­demu wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz „wyboru miejsca pracy." W nowej ustawie zasadniczej nie figuruje podmiotowe prawo jednostki do pracy: zawiera ona deklarację ustawowego określenia minimal­nego wynagrodzenia za pracę. Natomiast politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia należy uznać za zadanie władzy publicznej zgodnie z art. 65 ust. 5. Ten sam walor ma sformułowanie: „Każdy ma prawo do bez­piecznych i higienicznych warunków pracy."

Według Konstytucji: „Władze publiczne zapewniają obywatelom powszech­ny i równy dostęp do wykształcenia.". Każdy ma prawo do nauki, która w szkołach publicznych jest bezpłatna w myśl art. 70 ust. 2. Jedno­cześnie zapewnia się pomoc materialną dla uczniów i studentów. Prze­dłużenie obowiązku szkolnego do 18 roku życia wywołuje krytyczne uwagi ze względu na skutki finansowe tego rozwiązania. Dokonano konstytucjonalizacji szkolnictwa niepublicznego. Dopuszczono częściową odpłatność za studia w szkołach wyższych, których autonomia została utrzymana.

1. Wolność i prawa socjalne i kulturalne.

Tematyka dotycząca wolności i praw socjalnych w Konstytucji RP zaprezentowana została w Rozdziale II, w artykułach 67-69, 71-72, 75-76. Do praw tych należą m. in.:

• prawo do ochrony zdrowia - każdy ma prawo do bezpłatnej opieki lekarskiej oraz równego dostępu do świadczeń opieki zdro­wotnej finansowanej ze środków publicznych,

• prawo do zabezpieczenia społecznego - w razie niezdolno­ści do pracy oraz niemożności samodzielnego utrzymania się, w razie choroby lub inwalidztwa, a także po osiągnięciu wieku eme­rytalnego,

• prawo do ochrony w razie bezrobocia - każdy, kto utraci pra­cę, ma prawo do pomocy ze strony państwa.

Konstytucja przyznaje obywatelowi prawo do zabezpieczenia społecznego w razie nie­zdolności do pracy. Również obywatel pozostający bez pracy nie z własnej winy otrzymuje prawo do zabezpieczenia społecznego zgodnie z art. 67.

Ustawa zasadnicza przyznaje każdemu prawo do ochrony zdrowia. Władze publiczne zapewniają, niezależnie od sytuacji materialnej obywatela, „równy dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze środków publicz­nych." Zadaniem władz publicznych jest udzielenie osobom niepełnosprawnym „pomocy w zabezpieczaniu egzystencji, przysposobieniu do pracy oraz komunikacji społecznej."

Nowa ustawa zasadnicza deklaruje, że państwo w polityce społecznej i gospo­darczej uwzględnia dobro rodziny w myśl art. 71. Państwo zapewnia także ochronę praw dziecka zgodnie z art. 72, którą ma wzmocnić powołanie instytucji Rzecznika Praw Dziecka zgodnie z art. 72 ust. 4. Ponadto Konstytucja RP sprzyja zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywa­teli zgodnie z art. 75 oraz chroni konsumentów, użytkowników i najemców przed nieuczciwymi praktykami rynkowymi w myśl art. 76.

Zakres praw kulturalnych został zaprezentowany w Konstytucji RP w Rozdziale II w artykułach 73-74. Prawa te to m. in.:

• wolność twórczości artystycznej - każdy ma prawo do swo­bodnej twórczości artystycznej, badań naukowych i ogłaszania ich wyników,

• prawo do korzystania z dóbr kultury krajowej i światowej.

W Konstytucji RP syntetycznie ujęto przyznane każdemu nastę­pujące wolności: twórczości artystycznej, badań naukowych (i ogłaszania ich wyników), nauczania oraz wolności korzystania z dóbr kultury zgodnie z art. 73. Ponadto zgodnie z Konstytucją RP władze publiczne prowadzą politykę „zapewniającą bezpieczeństwo ekolo­giczne."

ROZDZIAŁ V

ŚRODKI OCHRONY I PRAW W KONSTYTUCJI RP

Wyodrębnioną część rozdziału II stanowi tematyka dotycząca Środków ochrony wolności i praw. Po raz pierwszy Konstytucja w tak szerokim zakresie uregulowała system ochrony praw. Obejmuje on prawo do wynagrodzenia szkody każdemu z tytułu niepraworządnego działania organów władzy publicznej. Na podstawie Kon­stytucji, każdy, kto uznał, że jego konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone, ma prawo wnieść skargę do TK „w sprawie zgodności z Konsty­tucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie, którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji" (art. 79 ust. l). Twórcy Konstytucji podkreślają znaczenie powszechnego prawa do skargi konstytucyjnej będącej formą actio popularis. Niektórzy autorzy literatury prawnej wskazują na to, że przyjęta konstrukcja nie przewiduje oparcia skargi m.in. na naruszeniu Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 4 listopada 1950 r. Ustawa zasadnicza przyznaje każdemu prawo wystąpienia do Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) z „wnioskiem o po­moc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej." Szerszą regulację systemu ochrony prawa za­wiera KPW.

Tak więc Konstytucja przewiduje prawo każdego do żądania naprawienia szkody wy­rządzonej przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej oraz prawo do sądowej ochrony konstytucyjnych wolności i praw, a także nową in­stytucję: skargę konstytucyjną. Skargę tę może wnieść każdy do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o konstytucyjnych wolnościach lub prawach skarżącego albo o jego obowiązkach określonych .w Konstytucji. Skarga konstytucyjna może być wniesiona po wyczerpaniu toku instancji w ciągu dwóch miesięcy od doręczenia skarżącemu prawomocnego wyroku, ostatecznej decyzji lub innego ostateczne­go rozstrzygnięcia.

Dzięki przedstawionym środkom ochrony Konstytucja staje się dla obywa­teli realnym aktem normatywnym, stosowanym w praktyce i egzekwowalnym

BIBLIOGRAFIA:

1. B. Banaszak, Prawa człowieka. Geneza, koncepcje, ochrona., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993.

2. L. Koba, Encyklopedia. Prawo nie tylko dla prawników, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała 2000.

3. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 30-81, s. 7-16.

L. Koba, Encyklopedia. Prawo nie tylko dla prawników, Wydawnictwo Park, Bielsko-Biała 2000r, s. 472.

Ibidem, s. 472.

B. Banaszak, Prawa człowieka. Geneza, koncepcje, ochrona., Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1993, s. 109.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 30-81, s. 7-16

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 30-81, s. 7-16.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 30-37, s. 7-8.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 30, s. 7.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 31 ust. 1, s. 7.

Ustawa konstytucyjna. Karta Praw i Wolności (KPW) z 12 listo­pada 1992, Druk Sejmowy o numerze 580, art. 3 ust. 1, s. 7.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 32 ust. 1, s. 7.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 33, s. 8.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 32 ust. 2, s. 7.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 356, s. 8.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 35 ust. 1, s. 8.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 35 ust. 2, s. 8.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 38-56, s. 8-11.

Ibidem, s. 8-11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 38, s. 8.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 39, s. 8.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 42 ust. 1, s. 9.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 44, s. 9.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 42 ust 3, s. 9.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 46, s. 9.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 54, s.11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 51 ust .3, s. 11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 51 ust. 1, 2, s. 10.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 52 ust 1,2, s. 10.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 52 ust 4, s. 10.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 55 ust 2, s. 11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 56 ust. 2, s. 11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 53, s. 10.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 53 ust. 2, s. 10-11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 48 ust. 1, s. 10.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 53 ust. 7, s. 11.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 57-63, s. 11-13.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 57, s. 11.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 59 ust 1, s. 12.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 59 ust.3, s. 12.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 61 ust. 2, s. 12.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 64-66, 70, s. 13-14.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 65 ust. 1, s. 13.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 66 ust. 1, s.13.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 70 ust. 4, s. 12.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 67-69, 71-72, 75-76, s. 13-15.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 68 ust. 2, s. 13.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 69, s.14.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 73-74, s. 14-15.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 74, s. 15.

Por. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 77-81, s. 15-16.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 79 ust. 1, s. 15.

Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, Warszawa 1997, Wydawnictwo - Zakłady Graficzne Atest S.A., Gdańsk. Rozdział II, art. 80, s. 15.

6

---