NORMY SPOŁECZNE. Rola w społeczeństwie (definicja i rodzaje norm).
Norma społeczna - funkcjonująca w społeczeństwie i przez nie tworzona oraz modyfikowana reguła powinnego zachowania, mająca charakter nakazu, zakazu lub dozwolenia.
Normy społeczne
Związane z działalnością państwa Nie związane z działalnością państwa
normy prawne - normy moralne
normy polityczne - normy religijne
- normy estetyczne
- normy obyczajowe
Nawyk - oznacza rutynowe, pozbawione refleksji działanie. Zespół nawyków tworzyć może jednostkowe lub grupowe zwyczaje społeczne.
PRZEPIS PRAWNY. Charakterystyka, struktura.
Przepis prawny - to zwrot językowy zawarty w tekście prawnym, stanowiący techniczną jednostkę strukturalną aktu prawnego wyrażoną w postaci artykułu lub paragrafu. Przepis prawny to termin zarówno języka prawnego jak i prawniczego.
Elementy przepisu prawnego:
poprzednik - określa okoliczności powstania skutków prawnych np.: „Jeżeli termin zwrotu pożyczki nie jest określony...”
następnik - ustala skutki prawne wiązane z okolicznościami w poprzedniku np.: „dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu 6 tygodni.”
funktor normotwórczy - łączy oba człony w całość zwrotem wyznaczającym postępowanie np.: „obowiązany jest”
Rodzaje przepisów prawnych:
konkretne - to te które bezpośrednio i w sposób pełny (kompletny i wyczerpujący) określają sposób postępowania oczekiwany od adresata. Np.: „Dłużnik, wobec którego prowadzone jest postępowanie egzekucyjne obowiązany jest zwrócić całą kwotę pożyczki wraz z odsetkami w terminie...”
odsyłające - odsyłają do innego przepisu w celu skompletowania danego przepisu w całość. Np.: „Niedopełnienie obowiązku podatkowego określonego w art... powoduje”
blankietowe to takie, które nie formułują w pełni postępowania lecz upoważniają niższy organ do wydania uzupełnienia w przyszłości. Np.: „Minister Sprawiedliwości określi na drodze rozporządzenia wysokość kosztów postępowania...”
Ponad to:
przepisy I stopnia - to te, które z określonymi faktami wiążą bezpośrednio skutki prawne.
przepisy II stopnia to meta przepisy o innych przepisach. Uchylają moc lub wyznaczają czas obowiązywania przepisów I stopnia. W tej kategorii wyróżniamy:
przepisy intertemporalne (przejściowe) np.: „do dnia wejścia w życie stosuje się art.”
przepisy derogacyjne (uchylające) np.: klauzule typu „ustawa traci moc z dniem...”
Przepisy prawne są ustanawiane mocą normatywnych aktów prawnych np. ustaw.
Akt prawny normatywny - to akt złożony z przepisów prawnych wyrażających normy prawne, wydany przez państwowy organ upoważniony.
Elementy aktu prawnego normatywnego:
nagłówek to nazwa rodzaju aktu np.: ustawa o szkolnictwie wyższym, lub uchwała RM, lub rozporządzenie Prezesa RM, zarządzenie Ministra Finansów.
wskazanie podstawy prawnej (z wyłączeniem ustaw ponieważ są samoistne gdyż moc czerpią z konstytucji) na mocy, której akt został wydany.
preambuła (arenga) to uzasadnienie wydania aktu np.: określa cel wydania aktu.
część zasadnicza to merytoryczna zawartość w formie przepisów usystematyzowanych za pomocą cyfr kolejno jako artykuły w ustawie, a paragrafy w rozporządzeniach i zarządzeniach. Tu wyróżniamy:
część ogólną zawierającą wyjaśnienia i znaczenie pojęć używanych w danym akcie,
część szczególną zawierającą zasadniczą materię szczegółową aktu normatywnego.
podpis osoby kompetentnej
NORMA PRAWNA. Charakterystyka, struktura, zależności.
Norma prawna- to wypowiedź językowa stanowiąca logiczną jednostkę aktu prawnego, konstruowana z przepisów prawnych i zawierająca w swojej treści regułę powinnego zachowania.
Norma prawna to termin właściwy wyłącznie dla języka prawniczego ponieważ jest konstruowana z przepisów prawa przez prawoznawców w trakcie wykładni prawa.
Konstruować normę prawną z przepisów prawa to znaczy określić jej zakres zastosowania i normowania w prawie.
Ustalić (skonstruować) normę prawną z przepisów prawa to znaczy ustalić jakiej kategorii adresatów ona dotyczy i w jakiego rodzaju sytuacjach (hipoteza normy) oraz jak powinien się adresat zachować (dyspozycja) i co mu grozi gdy się nie zastosuje do dyspozycji (sankcja).
Hipoteza - to część normy określająca krąg adresatów oraz jego cechy np.: „pełnoletni mężczyzna” lub „osoba fizyczna, do których norma się odnosi i okoliczności, które muszą być spełnione aby norma znalazła zastosowanie np.: „prowadzący pojazd pod wpływem alkoholu lub będąca na utrzymaniu członka rodziny”.
Dyspozycja - to część normy wyznaczająca sposób zachowania (nakaz, zakaz lub dozwolenie) w sytuacji, gdy norma ta znalazła zastosowanie czyli zostały spełnione warunki zawarte w hipotezie np.: „obowiązany jest zgłosić zmianę miejsca zamieszkania...”
Sankcja - wyraża konsekwencje (dolegliwości) przewidziane przez prawodawcę w przypadku nie zastosowania się do dyrektyw określonych w dyspozycji np.: „ podlega karze pozbawienia wolności do 3 miesięcy do lat 3”. Rozróżniamy sankcje:
karne (represyjne):
pozbawienie wolności (od 1 miesiąca do 15 lat oraz 25 lat i dożywocie)
ograniczenie wolności (od 1 do 12 miesięcy)
grzywna (zapłata sumy pieniężnej na rzecz Skarbu Państwa)
egzekucyjne w ramach prawa administracyjnego i cywilnego np.: eksmisja z lokalu czy egzekucja wierzytelności z majątku sprawcy.
sankcja nieważności czynności prawnej np.: obowiązek uiszczenia opłaty skarbowej pod rygorem nieważności zawartej umowy.
Podział norm prawnych.
1. Ze względu na zastosowanie:
norma ogólna (abstrakcyjna) (lex generalis) to reguła powszechnie obowiązująca obejmująca szeroki zakres spraw i adresatów np.: „kto zabija człowieka podlega karze...”
norma szczególna (konkretna) (lex specjalis) to reguła ustanawiająca wyjątki od postanowień reguły powszechnej np.: „kto będąc pod wpływem silnego wzburzenia wynikającego z obrony koniecznej zabija człowieka...”
2. Ze względu na obowiązywanie:
norma bezwzględnie obowiązująca (ius cogens)- ustalają jeden rodzaj powinnego zachowania nie przewidując innej opcji do wyboru dla adresata pod rygorem sankcji. Np.: „termin przedawnienia nie może być przedłużany przez czynność prawną...”
norma względnie obowiązująca (ius dispositivum) - pozostawiają podmiotom wybór zachowania w danych okolicznościach. Np.: „zobowiązuje nabywcę jeżeli strony nie postanowiły inaczej...” lub „...w braku odmiennego postanowienia...”
3. Ze względu na dyspozycję:
nakazujące - wskazuje adresatowi określony sposób postępowania.
zakazujące - zabrania adresatowi określonego sposobu postępowania.
dozwalające - przewidują adresatowi określony sposób zachowania, lecz ani nie nakazują ani nie zakazują.
4. Ze względu na funkcję:
norma sankcjonowana - to pierwotna norma zawierająca adresatów oraz warunki w których ulega ona spełnieniu. Np.: „Rodzice wychowują dziecko pozostające pod ich władzą rodzicielską i obwiązywani są troszczyć się o fizyczny i duchowy jego rozwój.”
norma sankcjonująca - to norma posiłkowa normy sankcjonowanej mająca zastosowanie w przypadku niezastosowania się adresata do dyspozycji normy sankcjonowanej. Np.: „ Kto wbrew obowiązkowi troszczenia się o osobę poniżej lat 15 osobę tę porzuca, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 5.”
Więzi, zależności pomiędzy normami prawnymi.
1. Więź treściowa przejawia się w:
istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm (normy moralne stanowią podstawę)
jednolitości pojęć stosowanych w treści norm.
sens znaczeniowy pojęć zastosowanych w tekście normy prawnej ustalić można dopiero w kontekście innych przepisów.
2. Więź formalna przejawia się w kompetencji norm wyższych do stanowienia norm niższych.
3. Więź hierarchiczna wynika z bezpośrednio z więzi formalnej.
ZASADY PRAWA.
Aby móc mówić o prawie konieczne jest poznanie pojęć:
1. Język prawny - to język, którym prawodawca posługuje się tworząc przepisy prawa.
Funkcja sugestywna (normatywna, powinnościowa) np.: „obowiązany jest do...”
Funkcja performatywna (sprawcza, konwencyjna); kształtuje sytuację prawną; ustala i
nadaje moc obowiązującą wypowiedziom języka prawnego prawnego np.: „...mianuję na stanowisko...” lub „...nadaje tytuł...”.
2. Język prawniczy - to język doktryny oraz praktyki prawniczej opisującej język prawny (opisy teoretyczne oraz rozstrzygnięcia sądowo - administracyjne).
Funkcja deskryptywna (opisowa) np.: „...oskarżony wyrządził szkodę działając...”
Funkcja ekspresywna (oceniająca subiektywnie) wyrażająca emocjonalny stosunek do rzeczywistość będącej desygnatem danego zwrotu języka prawnego np.:
„... występek oskarżonego jest czynem nagannym w okolicznościach...”
Zasady prawa to zasadnicze normy kompleksowo regulujące system prawa w państwie.
Stanowione np. w Konstytucji
zasady dyrektywalne wyznaczają jednoznacznie i konkretnie reguły porządku systemu prawnego państwa. Mają znaczenie nadrzędne z uwagi na położenie w hierarchii systemu, wiążące natomiast ponieważ są wprost zawarte w przepisach prawnych np.: zasada praworządności, równości prawnej, tolerancji, pluralizmu.
Jak również w ogólnej części poszczególnych aktów prawnych
zasady opisowe stanowią również logiczną konsekwencję zasad zawartych w przepisach prawa wyprowadzoną przy pomocy reguł wnioskowań prawniczych np.: „preasumptio boni viri” lub „in dubio pro reo” lub „res iudicata pro veritate habetur”, zasada kontadyktoryjności.
VI. PAŃSTWO A PRAWO. Obowiązywanie prawa.
Państwo (ujęcie prawo-socjologiczne) - to ludność, terytorium oraz suwerenna władza Monteskiusza czyli ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza.
Władza państwowa to wyłaniana w drodze demokratycznych wyborów w społeczeństwie władza naczelna (centralna) i jej agendy terenowe.
Legalność władzy to władza działająca zgodnie z prawem.
Legitymizacja to podstawa prawna funkcjonowania władzy państwowej. Czynniki:
1. Legalne pochodzenie z demokratycznych wyborów określonych prawem obowiązującym.
2. Legalne funkcjonowanie władzy w granicach prawnych kompetencji w zakresie wykonywania władzy państwowej.
3. Zasada praworządności czyli przestrzegania prawa w aspektach:
a) podmiotowym jeżeli cała władza publiczna przestrzega prawa stanowionego
przedmiotowym jeżeli władza stanowi prawo wg właściwej procedury formalnej
Władza publiczna to wyłaniana w drodze demokratycznych wyborów władza lokalna czyli samorządowa.
Obowiązywanie prawa.
1. Wg koncepcji formalnej (tetycznej) norma prawna obowiązuje ponieważ:
została ustanowiona przez organ kompetentny
umożliwia to norma wyższego rzędu
została promulgowana (tzn. urzędowo ogłoszona)
nie wzruszył jej Trybunał Konstytucyjny
2. Wg aksjologicznej koncepcji prawo obowiązuje wtedy gdy jest moralne wewnętrznie, gdy jest zgodne z naturą, słuszne i sprawiedliwe.
3. Wg socjologicznej koncepcji norma prawna obowiązuje ponieważ jest stosowana.
Zakres obowiązywania prawa:
1. Osobowy określa krąg adresatów.
2. Terytorialny określa przestrzeń, na której dane prawo się stosuje.
wyjątek rozszerzający dodaje pokład statku wodnego i powietrznego
wyjątek zawężający ujmuje obszar oficjalnej delegatury państw obcych
3. Temporalny realizuje czas, w którym obowiązuje norma prawna tj. np.:
z dniem.........
z dniem ogłoszenia
po upływie .... dni
pierwszego dnia miesiąca następnego
ustawa wchodzi w życie dnia..... i obowiązuje do......
Vacatio legis to okres pomiędzy ogłoszeniem aktu prawnego a datą wejścia w życie (min 14 dni)
Retroakcja jest zakazana jeżeli skutki prawne są niekorzystne dla adresata.
Klauzula derogacyjna to przepis uchylający obowiązującą moc prawną aktu prawnego.
VI. PRAWORZĄDNOŚĆ, przestrzeganie i stosowanie prawa, gwarancje.
Praworządność - to przestrzeganie prawa przez organy władzy państwowej i publicznej.
wg. Formalnej koncepcji praworządności przestrzeganie prawa powinno być bezwzględne; niezależne do pozaprawnych zasad np.: moralnych, słuszności; winno wynikać li tylko z tytuły jego obowiązywania.
wg. Materialnej koncepcji praworządności należy przestrzegać tylko i wyłącznie jeśli jest ludzkie, moralne i zgodne z prawami natury.
Podmiotowy zakres praworządności odnosimy do imperatywnych organów:
a) naczelnej władzy państwowej (Parlament, Prezydent, R.M., Sądy)
b) terytorialnej władzy państwowej (Urzędy wojewódzkie, miejskie i resortów)
c) terytorialnej władzy publicznej wykonawczej i uchwałodawczej (rady i samorządy woj., miejskie, gmin, powiatów)
d) oraz do indywidualnych obywateli (mówimy wtedy o przestrzeganiu prawa ale nie o praworządności)
i znajduje wyraz w:
Praworządności w stanowieniu prawa (wg koncepcji formalnej) czyli, że organy
stanowiące prawo obowiązane są wykonywać swoje prawo na podstawie aktów prawnych wyższego rzędu organów nadrzędnych, czyli zgodnie:
- formalnie i treściowo z konstytucją i ustawą
- z obowiązkiem uchwalania ustawy przez parlament (obie izby)
- z wymogiem proceduralnym tj. promulgacja, publikowanie w Dzienniku Ustaw
- z przestrzeganiem zasady jawności w procesie stanowienia prawa
- z przestrzeganiem zasady stanowienia prawa precyzyjnego i ścisłego
- z zachowaniem ogólnych demokratycznych zasad tworzenia prawa
Powyższe zasady konstytucyjne są formalną (instytucjonalną) gwarancją praworządności.
Oparte są o państwową ochronę praworządności poprzez nadzór:
1. Trybunału konstytucyjnego (zgodność wszelkich aktów prawnych z konstytucją).
wnioski kontroli prawnej uprawnionych podmiotów
skarga konstytucyjna osób fizycznych lub prawnych
2. Sądy administracyjne (władza publiczna i obywatel występują na równych prawach)\
3. Rzecznika Praw Obywatelskich (niezawisła straż wolności i praw człowieka i obywatela)
Przedmiotowy zakres praworządności odnosimy do respektowania podczas stosowania prawa generalnej materii prawnej wyrażonej w:
1. Konstytucji.
2. Kodeksach prawa materialnego.
3. Kodeksach procedury prawnej.
a znajduje on wyraz w:
Praworządności w stosowaniu prawa (wg. koncepcji formalnej) charakteryzującej się:
1. Rozstrzyganiem (orzeczenia sądowe, decyzje adm.) stanów faktycznych z zastosowaniem właściwej podstawy prawnej tj. na podstawie norm ogólnych i abstrakcyjnych.
2. Wydawaniem norm prawnych indywidualnych i konkretnych w celu rozstrzygnięcia.
3. Zachowaniem właściwej procedury w postępowaniu rozstrzygającym NP.: „ ... orzeczenie podlega uchyleniu lub zmianie w razie obrazy przepisów prawa materialnego oraz obrazy przepisów postępowania jeśli miała wpływ na treść orzeczenia”.
4. Subsumpcją, czyli prawidłowym zakwalifikowaniem prawnego stanu faktycznego
pod normę prawną ogólną.
Powyższe warunki dyrektywalne stanowią materialną gwarancję praworządności.
W przypadku ich nieprzestrzegania nawet ostateczne orzeczenie sądu podlega zgodnie z przepisami prawa zakwestionowaniu.
Stosowanie prawa to działanie kompetentnych organów władzy publicznej polegające na rozstrzyganiu indywidualnych i konkretnych spraw na podstawie norm generalnych i abstrakcyjnych, a zmierzające do wydania norm indywidualnych i konkretnych dla celów danego rozstrzygnięcia.
Etapy stosowania prawa:
1. Ustalenie stanu faktycznego poprzez jego udowodnienie. Nie wymagają dowodu:
notoria powszechne czyli fakty powszechnie znane
notoria sądowe czyli fakty znane sądowi
fakty przyznane przez stronę przeciwną (w kpc)
domniemania faktyczne (preasumptio facti)„Sąd może uznać za ustalone fakty, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów”, czyli że w pewnych sytuacjach jest tak, a tak a nie inaczej.
domniemania prawne (preasumptio iuris) to wiązanie określonych skutków prawnych z faktem nieudowodnionym, lecz wysoce prawdopodobnym, pod warunkiem, ze nie zostało ono wzruszone przeciwdowodem.
fakty zaświadczone urzędowo np.: notarialnie
2. Ustalenie przepisów obowiązującego prawa w celu skonstruowania z nich normy prawnej, będącej podstawą rozstrzygnięcia w danej sprawie.
3. Subsumbcja to zakwalifikowanie danego stanu faktycznego do określonej kategorii faktów zawartych w skonstruowanej normie prawnej.
Wykładnia prawa to proces nadania i odczytania znaczenia przepisom prawa i skonstruowaniu z nich normy prawnej zawartej w treści tych przepisów.
1. Wykładnia operatywna - tj. dla potrzeb danego rozstrzygnięcia przez organy stosując e prawo
wykładnia autentyczna - to interpretacja przepisu przez organ wydający przepis dany prawny, posiadająca moc wiążącą ogólną (erga omnes)
wykładnia legalna delegowana- dokonywana jest przez organ upoważniony i ma moc wiążącą do danego przypadku
wykładnia legalna ogólna gdy organ otrzymał kompetencje do interpretacji wszelkich ustaw
2. Wykładnia doktrynalna - nie ma znaczenia wiążącego
Punkt odniesienia w procesie wykładni stanowi:
1. Język - Wykładnia językowa (literalna) polega na ustaleniu znaczenia interpretowanych przepisów prawnych (zwrotów języka prawnego) ze względu na dyrektywy języka w jakim je napisano czyli:
dyrektywę domniemania języka potocznego względem uniwersalnego języka prawnego
dyrektywa domniemania uniwersalnego języka prawnego względem języka prawnego danego aktu prawnego
dyrektywa tożsamości znaczeniowej czyli jednakowe zwroty danego aktu prawnego mają jednakowe znaczenie
dyrektywa kompletności zakłada, że żaden element tekstu prawnego nie jest pozbawiony znaczenia
2. System prawa - Wykładnia systemowa (rozszerzająca i zawężająca względem wykładni językowej) zakłada następujące dyrektywy interpretacji:
dyrektywa niesprzeczności - interpretować normy niesprzecznie z innymi
dyrektywa priorytetu zasady prawa - interpretować niesprzecznie z zasadami prawa
dyrektywa koherencji systemu prawa - interpretować zgodnie z zasadami prawa
d) dyrektywa systematyki wewnętrznej aktu prawnego - miejsce zapisu przepisu nie jest przypadkowe
3. Funkcje danego przepisu prawa - Wykładnia funkcjonalna zakłada wybór interpretacji zgodnej z systemem wartości jakimi kierował się prawodawca.
wykładnia statyczna (historyczna) zgodna z wolą prawodawcy, która jest ponadczasowa
wykładnia dynamiczna zakłada interpretację adekwatną do zmieniających się stosunków społecznych
Metareguły wykładni:
1. Należy przeprowadzać wykładnię w kolejności od językowej, przez systemową do funkcjonalnej.
2. Gdy normy ustalone w poszczególnych wykładniach różnią się należy przyjąć znaczenie funkcjonalnej.
3. W pierwszej kolejności należy stosować wykładnię zasadniczą (tj. w znaczeniu wykładnię stricte: językową, systemową i funkcjonalną) a w drugiej kolejności interferencyjne reguły wnioskowań prawniczych.
Teorie wykładni:
1. Klaryfikacyjna zakłada, że w przypadku gdy przepis prawa jest zrozumiały stosowanie wykładni nie jest potrzebne „Clara non sunt interpretanta”.
2. Derywacyjna zakłada konieczność stosowania wykładni w każdym przypadku stosowania prawa.
VII. STOSUNKI, FAKTY i CZYNNOŚCI PRAWNE.
Podmiot i przedmiot stosunku prawnego
Stosunek prawny to rodzaj stosunku społecznego, którego powstanie, rodzaj, zmiana i ustanie określone jest przez obowiązujące przepisy prawa. Wyróżniamy stosunki:
1. Administracyjnoprawny. Typ podległość kompetencyjna między organem administracji państwowej a organem państwowym niższego szczebla, obywatelem, instytucją społeczną.
2. Prawnokarne między sprawcą czynu niebezpiecznego społecznie a państwem. Typ podległości kompetencyjnej.
3. Cywilnoprawne określone prawem cywilnym. Równość stron. Typ zobowiązaniowy.
4. Pracy to typ mieszany gdyż jest to wyrażony prawem cywilnym stosunek podległości pracownika do pracodawcy.
Zdolność prawna to zdolność do bycia podmiotem prawa.
Podmiot prawa to każdy kto jest uprawniony lub zobowiązany w stosunku prawnym.
Wyróżniamy następujące podmioty prawa:
1. Osoba fizyczna to każdy człowiek od chwili urodzenia aż do śmierci. Wyjątek rozszerzający to „nasciturus pro iam nato habetur quotiens de commodis eius agitur”; wyjątek zawężający to osoba, która zaginęła uznana za zmarłą po 10 latach od zaginięcia i po 5 latach gdy ukończyła 70 lat.
a) osoby posiadające pełną zdolność do czynności prawnych tj. ukończone 18 lat lub małoletni w związku małżeńskim.
b) osoby z ograniczoną zdolnością do czynności prawnych tj. między 13 lat a 18 lat oraz osoby ubezwłasnowolnione częściowo.
c) osoby pozbawione zdolności do czynności prawnych tj. poniżej 13 lat oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione (choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, alkoholizm i narkomania).
Zdolność do czynności prawnych to prawo do kształtowania własnej sytuacji prawnej za pomocą oświadczenia woli. Np.: nabywanie uprawnień, zaciąganie zobowiązań względem innych podmiotów prawa.
2. Osoba prawna to jednostka organizacyjna posiadająca z mocy prawa osobowość prawną (tj. zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych).
Typy osób prawnych:
korporacje zakłady, fundacje
Substrat: stowarzyszenia, związki osób Substrat: majątek
fizycznych lub prawnych.
Cel: dążenie do osiągania określonego celu. Cel: zaspokajanie potrzeb destynatariuszy
NP.: partia polityczna Np.: Uczelnia, biblioteka, spółka handlowa
Sposoby tworzenia osoby prawnej:
Tryb ustawowy - państwo powołuje spółkę np.: PAN
Tryb koncesyjny - państwo udziela zezwolenia np.: TVN
Tryb rejestracyjny - państwo normuje tryb założenia np.: BOS
Sposoby likwidacji osoby prawnej:
Poprzez decyzję organów spółki
Przez ogłoszenie upadłości
Wraz z upływam czasu (twór czasowo obowiązujący)
Mocą aktu państwa
Przedmiotem prawa jest określone zachowanie ludzkie (uprawnienia i obowiązki) lub stosunki do rzeczy. Np.: czynienie lub zaniechanie czynienia.
Czynność prawna to świadome złożenie przez podmiot prawa oświadczenia woli w celu osiągnięcia skutku prawnego. Czynność prawna może być wyrażona formą pisemną zwykłą lub z poświadczeniem notarialnym.
Warunki ważności czynności prawnej:
1. Musi być zgodna z ogólnie przyjętymi zasadami dobrych obyczajów współżycia społecznego.
2. Nieważna jest umowa o świadczenie niemożliwe obiektywnie do realizacji.: „Immposibulum nulla est obligatio”
3. Nieważna jest umowa dokonana dla pozoru lub w celu obejścia prawa.
4. Musi być wolna od wad oświadczenia woli np.: podstęp, szantaż.
Instytucja przedstawicielstwa w prawie.
1. Można dokonać czynności prawnej przez przedstawiciela.
2. Czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki dla reprezentowanego.
3. Umocowanie do działania w cudzym imieniu może opierać się na:
ustawie (przedstawicielstwo ustawowe) albo na
oświadczeniu reprezentowanego (pełnomocnictwo)
Pełnomocnictwo
1. Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do zwykłych czynności chyba że ustawa wymaga pełnomocnictwa do poszczególnej czynności.
2. Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie.
3. Pełnomocnictwo może być w każdym czasie odwołane,
4. Umocowanie wygasa ze śmiercią mocodawcy lub pełnomocnika,
5. Pełnomocnik nie może być drugą stroną czynności prawnej, której dokonywa w imieniu mocodawcy, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa.
Prokura
1. Prokura jest pełnomocnictwem udzielonym przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców, które obejmuje umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa.
2. Prokurentem może być osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
3. Prokura może być w każdym czasie odwołana.
Fakty prawne, klasyfikacja.
Fakty prawne to wszelkie okoliczności wymienione w hipotezie norm prawnych, wywołujące skutki prawne tj. powodują powstanie lub zmianę uprawnień i obowiązków.
Podział faktów prawnych:
1. Zdarzenia - to okoliczności powstałe niezależnie od zachowania podmiotu np.:
śmierć
urodzenie
upływ czasu
klęski żywiołowe
2. Działania to fakty prawne zależne od działań ludzkich i wywołujące skutki prawne.
działania zamiarowe to celowe działanie podmiotu prawa zmierzające do wywołania skutków prawnych.
czynności prawne to świadome i zgodne z prawem zachowanie podmiotów zmierzające do wywołania skutków za pomocą oświadczenia woli.
orzeczenia sądowe końcowe stadium w procesie stosowania prawa przez sądy.
decyzje administracyjne to imperatywne (władcze) akty stosowania prawa przez organy administracji państwowej.
działania niezamiarowe to takie zachowania podmiotu, które wywołują skutki prawne lecz podmiot do ich wywołania nie dążył. Zaliczamy tu:
czyny zgodne z prawem np.: znalezienie cudzej rzeczy
czyny nie zgodne z prawem to:
Przestępstwa to niebezpieczne czyny zawinione i zabronione pod groźbą kary (zbrodnie do lat 3 i więcej oraz występki od 3 miesięcy pozbawienie wolności)
Wykroczenia to drobne czyny do 3 miesięcy aresztu.
Delikty prawa cywilnego to czyny zabronione i przewidziane karą.
VIII. ŹRÓDŁA PRAWA. Charakterystyka
Podstawowym źródłem prawa jest system prawa stanowionego składający się z:
1. Konstytucji - ustawa zasadnicza i nadrzędna nad wszelkimi aktami prawnymi.
2. Ustaw (samoistnych) - wydawanych przez Sejm na podstawie przepisów konstytucji.
3. Rozporządzeń i uchwał Rady Ministrów.
4. Zarządzeń Prezesa Rady Ministrów i Ministrów poszczególnych resortów.
Powyższe akty prawne stanowią podstawę dla wszelkich indywidualnych rozstrzygnięć w postaci orzeczeń sądowych oraz decyzji administracyjnych.
Źródłami prawa są również akty prawne wyższego stopnia dla aktów niższego stopnia, wydawanych na podstawie formalnego upoważnienia aktów wyższego stopnia.
Przykładami są wydawane na podstawie państwowych aktów prawnych akty prawne państwowych organów władzy terytorialnej i samorządowej.
Do źródeł prawa obowiązujących w krajach anglosaskich w systemie „Common Law” oprócz prawa stanowionego należą również:
1. Normy zwyczajowo - prawne wywodzone z rodzimego prawa zwyczajowego.
2. Precedensy powstające z zasad słuszności (z ang. „equity”) będące normą dla przyszłych podobnych przypadków na podstawie, których precedens można modyfikować.
3. Konwenans konstytucyjny to spisany obowiązujący zwyczaj dotyczący organów państwowych. Np.: premierem jest lider partii większościowej.
Źródłem prawa w państwie demokratycznym jest również wola społeczeństwa wyrażona w wolnych wyborach zwanych referendum.
SYSTEM PRAWA. KONSTYTUCJA.
System prawa to struktura norm prawnych logicznie uporządkowana w gałęzie prawa, regulujące poszczególne grupy stosunków społecznych.
Struktura pozioma - gałęzie prawa Ulpian
Prawo publiczne Prawo prywatne
Regulują stosunki państwo-obywatel oraz Normuje stosunki obywatel-obywatel
między organami państwa np.: prawo kon- oraz między podmiotami posiadającymi
stytucyjne, karne, finansowe, pracy osobowość prawną np.: prawo cywilne
rodzinne, prawo handlowe
oraz
prawo materialne prawo formalne (procesowe)
ogół norm regulujących merytorycznie ogół norm regulujących sposób
stosunki prawne dochodzenia uprawnień i obowiązków
prawa materialnego np.: kpk, kpc.
Struktura pionowa
Konstytucja
Traktat
Ustawa
Rozporządzenie
Zarządzenie
Konstytucja formalna i materialna. Miejsce w systemie prawa.
Konstytucja formalna jest aktem prawnym zajmującym naczelne miejsce w hierarchii norm ponieważ:
1. Zawiera regulacje takie jak:
- określanie symboli państwa (nazwa, godło, flaga, etc.)
- zasady ustroju społeczno-politycznego
- organizację, kompetencje i tryb funkcjonowania najwyższych organów państwowych
- zasady podziału terytorialnego kraju,
- prawa i obowiązki obywatela
- zasady prawa wyborczego,
- wejście w życie, zmiany i uchylanie konstytucji
2. Uchwalanie konstytucji i dokonywanie w niej zmian wymaga szczególnej formy uchwałodawczej
3. Moc obowiązywania jest samoistna.
Konstytucja materialna - całokształt obowiązujących w państwie norm, zwłaszcza podstawy ustroju politycznego państwa.
Materia konstytucyjna to treści normujące zasadniczo:
bezpieczeństwo jednostki,
prawo do życia,
wolność sumienia i poglądów,
wolność działania jednostki,
równość wobec prawa i równość praw jednostek.
Zasady systemu prawa.
1. Zasada hierarchiczności (buduję strukturę pionową).
Kryteria (zasady organizujące) hierarchiczności systemu prawa:
1. Mocy obowiązującej.
Zasada - akt prawny wyższego stopnia jest podstawą ustanowienia (upoważnieniem) aktu niższego stopnia i jest wobec niego nadrzędny.
2. Podmiotowe (w sensie organu ustanawiającego).
Zasada - organy władzy ustawodawczej stanowią akty wyższego rzędu, organy wykonawcze akty niższego rzędu.
3. Przedmiotowe.
Zasada - akty prawne regulujące treści merytorycznie najważniejsze zajmują relatywnie wyższą pozycję w hierarchii.
2. Zasada niesprzeczności - idealistyczne założenie doktrynalne; postulat do normodawcy traktujący system prawa jest wolny od niezgodności sam w sobie. Nakłada obowiązek traktowania prawa przez organy je stosujące jako niesprzeczny w treści norm prawnych (normy są koherentne-niesprzeczne).
Rodzaje występujących sprzeczności:
a) logiczne - istnienie zakazu i nakazu w dwóch oddzielnych normach.
b) logicznie przeciwstawne - istnienie dwóch nakazów sprzecznych względem siebie.
c) prakseologiczne - istnienie sprzecznych skutków prawnych wywołanych przez normy.
Reguły kolizyjne - są to dyrektywy wskazujące sposób usunięcia kolizji norm prawnych.
I stopnia
a) reguła hierarchiczności: „Lex superior derogat legi inferiori”.
b) reguła temporalna: „Lex posterior derogat legi proiri”.
c) reguła merytoryczna: „Lex specialis gerogat legi generali”.
II stopnia tzw. metareguły usuwają kolizję między regułami I stopnia
a) „Lex superior generali derogat legi inferiori speciali”.
b) „Lex superior prior gerogat legi inferiori posteriori”.
c) „Lex pioir speciali derogat legi posteriori generali”.
3. Zasada zupełności - polega na obowiązku przyjęcia przez organy stosujące prawo
traktowania prawa jako pozbawionego luk. W okoliczności ich wystąpienia organ obowiązany jest lukę zapełnić w sposób określony w doktrynie.
Rodzaje zupełności:
w sferze stosowania prawa organ stosujący prawa ma obowiązek znaleźć rozstrzygnięcie dla każdej sprawy na podstawie normy prawnej.
w sferze wykładni prawa oznacza, że system prawa przewiduje dla każdego stanu faktycznego skutki pozytywne (tj. wynikające z normy bezpośredniej) lub negatywne (tj. powstałe z wydedukowanej normy pośredniej).
Luki w prawie
Luka w prawie to brak regulacji prawnej, która być powinna.
Rodzaje luk:
extra legem - brak normy bezpośredniej (brak skutków pozytywnych). Rezultat to skutek negatywny, który wywołuje konieczność określenia pozytywnych dla danego stanu.
contra legem - gdy skutki pozytywne ocenione zostają ujemnie
intra legem - gdy norma jest nie ostra.
techniczna - brak wszystkich skutków pozytywnych niezbędnych do rozstrzygnięcia
swoista - wynika z opóźnienia legislacyjnego w stosunku do ustawy blankietowej.
Reguły wnioskowań prawniczych (tzw. interferencyjne) w celu wypełniania luk extra legem stosujemy wnioskowania prawnicze.
1. Per analogiam (przez podobieństwo) wtedy gdy normujemy sytuację podobną do już kiedyś rozstrzygniętej. Nie ma zastosowania w KK.
analogia legis z podobieństwa ustawy w danej gałęzi prawa.
analogia iuris z podobieństwa normy wtórnej dedukowanej z normy pierwotnej.
2. A contriario (przez przeciwieństwo do analogii) jeżeli stan faktyczny nie spełnia przesłanek to nie pociąga za sobą takich a takich skutków prawnych.
3. A fortiori (tym bardziej jeżeli):
a) a maiori ad minus jeżeli ktoś jest uprawniony do czynienia więcej to może i mniej.
a minori ad maius jeśli ktoś jest uprawniony do czynienia mniej to nie może więcej.
PRAWO WEWNĄTRZ PAŃSTWOWE I UNIJNE
Prawo międzynarodowe publiczne.
To zespół norm prawnych wywodzących się z długo stosowanych zwyczajów między państwami oraz z traktatów międzynarodowych.
Zakres przedmiotowy:
stosunki między państwami
stosunki między państwami a organizacjami międzynarodowymi jak ONZ
stosunki wewnątrzpaństwowe między państwem a obywatelami, cudzoziemcami, osobami fizycznymi i prawnymi
Zakres podmiotowy:
suwerenne państwa
organizacje międzynarodowe
obywatele np.: skarga do Trybunału Praw Człowieka na własne państwo
Źródła prawa
umowy międzynarodowe (dwustronne lub wielostronne) np.: traktat, konwencja, pakt, karta, porozumienie
wyróżniamy umowy:
o stosunkach prawnych
umowy polityczne
gospodarcze
wojskowe
kulturalne
komunikacyjne
jak również:
umowy główne i wykonawcze
umowy otwarte i zamknięte
umowy terminowe i bezterminowe
konkordaty
zwyczaje, które stały się normą prawną np.: immunitet dyplomatyczny
akceptowane uchwały ONZ
Sankcje :
presja międzynarodowa opinii publicznej
ograniczenia gospodarcze
ograniczenia stosunków dyplomatycznych
zerwanie stosunków dyplomatycznych
Ogólna charakterystyka:
możliwa inkorporacja umowy międzynarodowej do systemu wewnątrzpaństwowego - ratyfikacja
zasada nadrzędności prawa międzynarodowego nad wewnątrzpaństwowym
Prawo Unii Europejskiej
1. Parlament 626 deputowanych - funkcja prawodawcza
2. Rada Unii 15 członków - funkcja prawodawcza, polityczna i administracyjna (budżet); skład: ministrowie resortowi i ds. spraw zagr.
3. Komisja Europejska 20 komisarzy - funkcja wykonawcza i kierownicza (zarząd finansami) i prawodawcza (rozporządzenia, dyrektywy, decyzje).
4. Europejski Trybunał Sprawiedliwości
5. Trybunał obrachunkowy (po jednym przedstawicielu z każdego państwa) - kontrola finansowej działalności unii
Prawo pierwotne Unii Europejskiej to traktaty założycielskie.
Prawo wtórne to akty prawne stanowione przez Parlament Unii
PRAWO A MORALNOŚĆ
Moralność - ogół norm, ocen i wzorów postępowania odnoszących się do pojęć dobra, słuszności i sprawiedliwości.
Relacje treściowe prawa z moralnością to związek merytoryczny między normami prawnymi - adresat: osoba fizyczna i prawna a moralnymi - adresat osoba fizyczna.
1. Przekroczenie normy moralnej nie narusza normy prawnej np.: chciwość, donosicielstwo
2. Przekroczenie normy prawnej nie narusza normy moralnej.
3. Spełnienie normy prawnej narusza moralną i odwrotnie np.: eutanazja
Relacje systemowe dotyczą hierarchii obu systemów względem siebie.
1. Nadrzędność prawa nad moralnością (doktryny pozytywistyczne).
2. Nadrzędność moralności nad prawem (doktryny prawa natury).
3. Odrębność obu systemów (nurt współczesny).
Relacje strukturalne to forma powiązania prawa i moralności np.:
1. Inkorporacja zasad moralnych do prawa. Np.: prawo do życia, do wolności osobistej, do ochrony zdrowia,
2. Odesłania w prawie do zasad moralnych.
odesłania bezpośrednie tj. klauzule generalne tj. normy nie precyzujące praw i obowiązków. Np.: zasada słuszności, dobrej wiary, współżycia społecznego
odesłania pośrednie stanowią terminy wartościujące zawarte w przepisach prawa a sformułowane przez doktrynę prawniczą. Np.: znęcanie się, niewdzięczność, dobro dziecka, niskie pobudki.
3. Powiązania interpretacyjne przejawiają się w czynnych działaniach organów stosujących prawo, w których organ bezpośrednio odnosi się do zasad moralnych przeprowadzając wykładnię np.: per analogiam, a fortiori.
Relacje funkcjonalne stanowią nieustanne oddziaływanie prawa i moralności przyczyniając się do kształtowania humanitarnych i sprawiedliwych postaw moralno-prawnych.
Pojęcia:
analogia legis - wnioskowania z podobieństwa ustawy w danej gałęzi prawa
analogia iuris - wnioskowanie z podobieństwa normy wtórnej dedukowanej z normy pierwotnej
delikt prawa cywilnego - czyn niedozwolony rodzący zobowiązanie sprawcy do poszkodowanego rozstrzygany w formie procesu prywatnego.
definicja legalna - to zapis znaczenia danego zwrotu ustalony na gruncie aktów prawnych
decyzja administracyjna - wiążące rozstrzygnięcie w formie aktu prawnego w postępowaniu między organem administracji publicznej a stroną
dyspozycja - to część normy prawnej wyznaczająca sposób zachowania (nakaz, zakaz lub dozwolenie)
dyrektywa domniemania języka potocznego - wiążące organ stosujący prawo zalecenie doktrynalne wykładni językowej o interpretacji znaczenia tekstu prawnego zgodnie ze znaczeniem słów języka potocznego
dyrektywa tożsamości znaczeniowej - nakazuje jednakowo interpretować zwroty o identycznym brzmieniu
dyrektywa priorytetu zasady prawnej - nakazuje przyjąć znaczenie normy prawnej niesprzeczne z zasadą systemu prawa
dyrektywa słuszności -
działania wolicjonalna - celowe i zamierzone zachowanie określonych podmiotów prawa nastawione na wywołanie określonych skutków prawnych to są: (czynności prawne, orzeczenia sądowe, decyzje administracyjne)
„Dziennik Ustaw” - oficjalne źródło publikacji ustaw w Rzeczypospolitej Polskiej, konieczne by ustawa nabrała moc obowiązywania
erga omnes - wobec wszystkich skutkuje moc obowiązywania
fakt prawotwórczy - stan rzeczy wywołujący skutki prawne
fundacja - osoba prawna o substracie majątkowym stworzona w celu zaspokajania potrzeb desygnatariuszy
funktor normotwórczy - zwrot językowy wiążący w całość obydwa człony przepisu prawa
gałąź prawa - stanowi podzespół norm prawnych, które ze względu na wybrane kryterium konstytuują względnie spójną całość
hipoteza - to część normy prawnej określająca krąg adresatów oraz jego cechy np.: „pełnoletni mężczyzna” lub „osoba fizyczna, do których norma się odnosi i okoliczności, które muszą być spełnione aby norma znalazła zastosowanie
ius cogens - norma prawna bezwzględnie obowiązująca
ius dispositivum - norma prawna względnie obowiązująca oparta na dozwoleniu
inkorporacja - włączanie np.: norm moralnych do systemu prawa, włączenie do całości
immunitet - to przywilej, na mocy którego osoba pełniąca określoną przepisami funkcję nie podlega określonym przepisom, do przestrzegania których inne osoby są zobowiązane
korporacja - forma osoby prawnej o substracie ludzkim osób fizycznych lub prawnych
klauzula generalna - przepisy odsyłające w prawie dające możliwość podejmowania decyzji w sytuacji występującej w danym przypadku lub w oparciu o pozaprawne zasady postępowania
konkordat - umowa dwustronna między państwem a stolicą apostolską
konwenans konstytucyjny - to spisany i zatwierdzony przez sąd, obowiązujący zwyczaj dotyczący organów państwowych. Np.: premierem jest lider partii większościowej
lex imperfecta - norma prawna pozbawiona sankcji
lex generalis - norma prawna ogólna
luka extra legem - brak normy prawnej , z której wynikały by skutki pozytywne dla danego stanu faktycznego
luka pozorna - to luka „nierzeczywiście istniejąca”, czyli taka, która zostaje wypełniona w celu rozstrzygnięcia danego stanu rzeczy
„Monitor Polski” - urzędowy dziennik Rzeczypospolitej Polskiej, w którym ogłaszane są akty prawa wewnętrznego np. uchwały RM
nasciturus - płód, dziecko poczęte
norma pośrednia - wydedukowana powstaje gdy skutki z sytuacji unormowanej są przenoszone na sytuację nienormowaną a podobną
normy prawne samoistne - zawarte są w samoistnych aktach prawnych wyższego rzędu w hierarchii norm prawnych takich jak konstytucja czy ustawa sejmowa
notoria powszechne - fakty powszechnie znane nie wymagające dowodu
notoria sądowe - fakty znane sądowi nie wymagające dowodu
orzeczenie sądowe - decyzja rozstrzygająca spór o charakterze prawnym w wydana przez sąd w formie i trybie przepisanym przez prawo
obowiązek prawny - stosunek adresata normy prawnej do sposobu postępowania zawartego w dyspozycji normy prawnej
powód - strona w procesie wnosząca powództwo o ochronę prawną
pozwany - bierna strona w procesie przeciwko, której wniesiono powództwo
preasumptio iuris - domniemanie z prawa polegające na wiązaniu określonych skutków prawnych z faktem nieudowodnionym, lecz wysoce prawdopodobnym, pod warunkiem, ze nie zostało ono wzruszone przeciwdowodem
preasumptio facti - domniemanie polegające na tym, że sąd może uznać za ustalone fakty, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów
prawda materialna - wiedza zgodna ze stanem faktycznym, weryfikowalna na drodze empirycznej lub postępowania dowodowego
prawda formalna - obraz faktów wynikający z domniemania prawnego lub z przyjętych zgodnie przez strony ustaleń
prawo pierwotne - przepisy prawa ustanowione przez kraje wspólnotowe na podstawie zasadniczych aktów prawa międzynarodowego
prawo wtórne - prawo wtórne jest tworzone przez organy wspólnot na podstawie prawa pierwotnego
praworządność formalna - zakłada, że przestrzeganie prawa jest wartością samoistną zgodną z ustanowionym prawem i niezależną od materii samego prawa
praworządność materialna - zakłada, że podstawę przestrzegania prawa stanowią aspekty aksjologiczne
prawo prywatne - normy prawne regulujące równorzędne stosunki osób fizycznych i prawnych
prawo publiczne - normy prawne regulujące stosunki nadrzędnego państwa z obywatelem
prawo materialne - ogół norm zawierające merytoryczne treści normatywne
prawo formalne - to normy regulujące tryb postępowania w procesie stosowania prawa
preambuła - wstęp do aktu prawnego, opisujący jego cele i okoliczności wydania
precedens - wyrok sądu w sprawie, w której zastosowano niespotykaną dotąd interpretację prawa
przepis blankietowy - zapis w tekście aktu prawnego powierzający ustalenie dyspozycji normy prawnej wskazanemu organowi państwowemu
przepis odsyłający - zapis w tekście aktu prawnego nakazujący ustalenie znaczenia danej normy prawnej z użyciem norm prawnych zawartych w odrębnych przepisach tego samego lub innego aktu prawnego
przeciwieństwo logiczne - podstawa rozumowania dyrektywy wnioskowania a contriario
przedawnienie zobowiązań - ograniczenie możliwości dochodzenia roszczeń na drodze sądowej po upływie określonego czasu
ratyfikacja - uroczystą forma aprobaty na związanie się umową międzynarodową przez upoważniony do tego organ państwowy
reguły interferencyjne - reguły wnioskowania prawniczego służące wypełnianiu luk w prawie
subsumpcja - to proces zakwalifikowania danego stanu faktycznego do określonej kategorii faktów zawartych w skonstruowanej normie prawnej
skutki prawne - następstwo określonych przepisami prawa okoliczności polegające na powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego
sankcja prawna - jest to społeczna reakcja na określone działanie jednostki w postaci kary lub nagrody
skarga konstytucyjna - środek prawny przewidziany w polskim prawie do usuwania z systemu prawa norm prawnych niezgodnych z Konstytucją
sprzeczność logiczna - inaczej antynomia to paradoks, zdanie logiczne bądź rozumowanie dedukcyjne, które prowadzi do sprzeczności
sprzeczność prakseologiczna - stan faktyczny, w którym dwie normy nakazują adresatowi dwa sposoby postępowania, których jednoczesne zrealizowanie jest niemożliwe bez naruszenia jednej z tych norm
swoista luka w prawie - brak normy prawnej, która zgodnie z inną normą obowiązującą powinna była być ustanowiona
„Trybunał Konstytucyjny” - to organ sądownictwa, którego głównym zadaniem jest kontrolowanie zgodności norm prawnych niższego rzędu z normami prawnymi Konstytucji
umowa międzynarodowa - zgodne z prawem międzynarodowym pisemne porozumienie międzypaństwowe
uniwersalny język prawny - zespół umownych pojęć stosowany przez prawodawcę w procesie tworzenia prawa
uprawnienie - zawarte w normie prawnej przyzwolenie do określonego działania wywołujące skutki prawne
wykładnia autentyczna - dokonywana przez ten sam organ, który wydał interpretowany przepis
wykładnia legalna - dokonywana przez organ do tego upoważniony
wykładnia doktrynalna - dokonywana przez prawników , pozbawiona mocy wiążącej
wypowiedź normatywna - wysłowiony nakaz, zakaz lub dozwolenie określonego zachowania się
wykładnia literalna - ma miejsce gdy mamy do czynienia ze znaczeniem normy prawnej ustalonym na podstawie wykładni językowej
wnoiskowanie a fortiori - rodzaj rozumowania prawniczego ze silniejszego na słabsze i odwrotnie
wnioskowanie a contrario - rodzaj rozumowania prawniczego opartego o przeciwieństwo przesłanek do skutków prawnych jakie rodzi dana przesłanka
zasada nieretroakcji - lex retro non agit o ile przepis rodzi niekorzystne skutki prawne dla adresata
zasada in dubio pro reo - w przypadku wątpliwości należy orzec na korzyść oskarżonego
nullum crinem, nulla poena sine lege - nie ma przestępstwa i nie ma kary bez ustawy obowiązującej w momencie popełnienia przestępstwa
zasada res iudicata - sprawą osądzoną uważa się za rozstrzygniętą a wyrok sądu za prawdę
zasada ignorantio iuris nocet - zgodnie z nią, nie można zasłaniać się nieznajomością normy prawnej
zasada dura lex sed lex - należy bezwzględnie stosować się do przepisów ustawy niezależnie od uciążliwości i konsekwencji
zasiedzenie - to sposób nabycia określonego prawa do rzeczy wskutek upływu czasu podczas jej używania
zdolność prawna - to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków prawnych
zdolność do czynności prawnych - zdolność aby samodzielnie kształtować swoją sytuację prawną (nabywać prawa i zaciągać obowiązki) za pomocą składania oświadczenia woli
1