Formy i techniki pracy wychowawczej.

Forma wychowania-  Uznaję się zwykle „ bliżej skonkretyzowane sposoby postępowania wychowawczego, czyli są one bardziej szczegółowym, a niekiedy wręcz drobiazgowym opisem metody wychowania, ukazując praktyczne ich zastosowanie działalności wychowawczej”. Określane są czasami jako techniki wychowawcze, jednak wydaję się, że warto je odróżniać.

Analiza form wychowania:

1. Formy oddziaływań werbalnych- polegają one na słownych interakcjach między wychowawcą a wychowankiem oraz między samymi wychowankami. (Burza mózgów, technika sondażu opinii o wychowanku, technika swobodnych tekstów, technika treningu spotkaniowego)

 

1. Burza mózgów- wykorzystuje się przy poszukiwaniu rozwiązania problemu, który budzi zaciekawienie większej części grupy. Uczniowie podają propozycję rozwiązań- pomysły przychodzące do głowy. Przestrzega się przy tym następujących zasad:

 

1. Powstrzymanie się od oceniania

2. Zwracanie uwagi na liczbę pomysłów a nie na jakość

3. Zachęcanie do pomysłów fantazyjnych i nierealnych

4. Wykorzystywanie cudzych pomysłów do tworzenia własnych

5. Zapisywanie każdego pomysłu

 

2. Sondaż opinii o wychowanku- poinformowanie wychowanka o tym, co sądzi o nim grupa lub klasa, głównym celem jest utrwalenie świadomości wychowanka pozytywnego obrazu siebie- wpływa to na pozyskanie większej przychylności kolegów z grupy czy klasy, a nie rzadko  samych nauczycieli, czy wychowawców. Wyróżniamy dwa rodzaje sondażu:

 

1. Sondaż opinii pozytywnych- dla dzieci z trudnościami wychowawczymi, próba przewartościowania obrazu własnej osoby, zniekształconego opinią, że jest uczniem trudnym.

2. Sondaż pozytywnych i negatywnych opinii o wychowanku- dla osób, które mają zniekształcony obraz samego siebie: przejawiają nadmierne poczucie własnej wartości snobizm i zarozumiałość.  Najpierw krytyczne opinie a potem pozytywne

 
 
 

3. Technika swobodnych tekstów (Freineta)- Inaczej technika ekspresji słownej. Wychowankowie piszą tekst na dowolny temat, w wybranej przez siebie formie (opowiadanie, wiersze, myśli). Następnie wybierają najciekawsze teksty i analizują je. Umożliwia wychowankowi:

 

1. Wypowiadanie się

2. Komunikowanie z otoczeniem

3. Zdobywanie wiedzy o życiu i świecie

4. Intensyfikowanie życia wewnętrznego

5. Zaspokaja potrzebę uznania i własnej aktywności

Dla wychowawcy stanowi doskonały sposób poznania wychowanka (zainteresowania, marzenia, przeżycia itp.). Wyzwala w uczniu ekspresję i twórcze postawy.

4. Technika treningu spotkaniowego- Czyli kontaktów między ludzkich, forma oddziaływań werbalnych, sprzyja powstawaniu i kształtowaniu pozytywnych nastawień interpersonalnych, można ty wykorzystać niektóre elementy treningu interpersonalnego. W stosunkach międzyludzkich. Ważną rolę odgrywają:

 

1. Osobowość jednostek

2. Role i pozycje społeczne

3. Sferę emocjonalno uczuciowa

4. Spostrzeganie własnej osobowości oraz zachowania swojego i innych.

To trening grupowy, ważna rolę odgrywają czynniki i procesy grupowe. Stwarza on korzystne warunki:

1. do kreowania zmian zachowań,

2. dostarcza informacji zwrotnych,

3. sprzyja lepszemu zrozumieniu siebie

4. otwiera na nowe doświadczenia i redukuje obciążenie osobowości stosowanymi mechanizmami obronnymi

 

1. Formy oddziaływań niewerbalnych- wykorzystuje się tu psychoterapeutyczny i wychowawczy wpływ aktywności ruchowej, rekreacyjnej i artystycznej. (techniki improwizowanej dramatyzacji, treningu relaksacyjnego, swobodnej ekspresji plastycznej, muzykoterapii, zabawy w teatr)

 

1. Technika improwizowana dramatyzacji- wykorzystanie elementów sztuki teatralnej w sposób umożliwiający rekonstrukcję własnej sytuacji życiowej i obrazu samego siebie. Wykorzystuje się psychodramę- skupią się na analizowaniu zachowań jednostki, ma na celu poznanie siebie oraz lepsze zrozumienie swoich reakcji. I socjodramę- częściej się wykorzystuje, osiągamy zmiany w strukturze grupy, poznajemy panujące w grupie stosunki interpersonalne. Etapy postępowania:

 

1. Ustalanie i omówienie problemu

2. Spontaniczne udramatyzowanie sytuacji

3. Ustosunkowanie się do zaimprowizowanej sytuacji lub zdarzenia

 

2. Trening relaksacyjny- zatasowanie ćwiczeń relaksowo- koncertujących, przywrócenie stanu wewnętrznej równowagi, spieranie rozwój osobowości. Często jest to trening autogenny. Ważne jest pozytywne nastawienie do ćwiczeń.

 

3. Swobodna ekspresja plastyczna- szczególnie wartościowa dla najmłodszych wychowanków, twórczość stanowi naturalną potrzebę dziecka. Może być wykorzystywana do wychowawczego i psychoterapeutycznego oddziaływania.

 

1. Wyraża własne uczucia, przeżycia, doświadczenia

2. Lepsze poznanie wychowanka

3. Intensyfikuje procesy poznawcze i kontakty międzyludzkie

4. Rozwija zainteresowania i uzdolnienia twórcze

5. Pozwala przeżywać prawdziwe procesy wychowanką słabszym w nauce szkolnej.

 

4. Muzykoterapia- nie tylko wypełnia wolny czas, ale spełnia szereg funkcji wychowawczych np.:

1. kompensowanie własnych niepowodzeń życiowych

1. mobilizowanie do podejmowania wysiłku twórczego,

2. wyzwalanie nieokreślonych stanów emocjonalnych,

3. integrowanie określonych sfer psychicznych

4. kształtuje systematyczność, siłę woli i wytrwałość

5. funkcja motywująca, stymulująca, komunikacyjna i relaksująca

6. harmonijny rozwój psychofizycznej struktury osobowości

Wspomaga psychoterapię i posiada wielkie walory wychowawcze.

5. Teatroterapia ( zabawa w teatr)- Ukazuję istotne problemy z punktu widzenia przeżyć i doświadczeń uczestników. Stosując tą technikę należy strzec się zbytniej profesjonalizacji, ale wspomagać dyskretnie wychowanków, nie dając im zbyt wyraźnych instrukcji. Każdy uczestnik powinien sam sobie wymyślić sposób odtwarzanej roli.

 
 
 

Formy oddziaływania doraźnego: 

1. Wzmocnienia pozytywne- (pochwała i nagroda):

 

1. Bezpośredniej gratyfikacji- zasygnalizowanie wychowankowi zadowolenia, wyrażenia aprobaty dla jego zachowania, przyznanie określonej nagrody.

2. Zawieranie kontraktu- wychowawca zobowiązuje się do dotrzymania pewnych zobowiązań, jeśli wychowanek spełni pewne warunki.

3. Sukcesywnej gratyfikacji w postaci systemu punktowego- wychowanek może pracować nad swoją postawą(realizuje kolejne etapy i spełnia poszczególne punkty swoich zobowiązań).

 

1. Wzmocnienia negatywne- ( kary i pouczenia):

 

1. Szybkiej interwencji- natychmiastowe reagowanie wychowawcy, na niewłaściwe zachowania wychowanków np.: gdy powstają zagrożenia dla wspólnej pracy lub zakłócenia w realizacji celów.

2. Słownych napomnień- dyskretne pouczenia, wrzucenie wychowankowi uwagi na nieswoiste zachowania, odwołujące się najczęściej do ambicji, ale nie raniące godności

3. Chwilowej izolacji (technika time out)- wyłączenie wychowanka z pewnych zadań lub ze wspólnego przebywania w grupie by wyzwolić jego przemyślenia na temat swojego zachowania lub zrealizować cele w danej grupie.

4. Potrąconych punktów- przydzielanie określonej liczby punktów, które można utracić w wyniku niewłaściwych zachowań. Całkowita ich utrata pociąga za sobą przykre dla wychowanka następstwa np.: odmowa udziału w wycieczce.

 
 

1. Organizowanie czasu wolnego- (techniki rekreacji) Umożliwiają godziwy wypoczynek i rozrywkę wyróżniamy 4 rodzaje technik:

 

1. Techniki rekreacji kulturalno- rozrywkowej- to dzielimy na:

 

• Techniki rekreacji biernej- oglądanie TV, słuchanie radia, czytanie książek, prasy, kino, teatr itp. Należy korzystać z różnych form rekreacji biernej

 

• Techniki rekreacji czynnej- charakteryzują się organizowaniem gier, zabaw ruchowo- zręcznościowych, dydaktycznych, typu harcerskiego, towarzyskich i stolikowych, a także imprez(towarzyskie, o charakterze obrzędowym, z okazji rocznic narodowych i państwowych) i uroczystości- przywidzianym współudziale dzieci i młodzieży. Zalicza się do tego również kolekcjonerstwo.

 

1. Techniki rekreacji twórczej- są to różnego rodzaju zajęcia:

• Plastyczne

• Techniczne i konstrukcyjne

• Umuzykalniające

Techniki te pozwalają dzieciom i młodzieży dowartościować się, odkryć nowe możliwości, odzyskać pewność siebie. Wyrabiają umiejętności manualne i kształtują poczucie piękna.

1. Techniki rekreacji fizycznej- Służą zdrowiu fizycznemu i dobremu samopoczuciu dzieci i młodzieży. Napawają optymizmem dodają sił i świeżości życia. Polegają gównie na organizowaniu takich form rekreacji jak:

 

• Wycieczki piesze i rowerowe, autobusem lub koleją

• Gry i zabawy sportowe lub ćwiczenia ruchowe

• Zabawy ruchowe bieżne

• Zabawy i gry terenowe

 

1. Techniki rekreacji przez działalność społeczną- ich celem jest przyswajanie przez dzieci i młodzież zachowań podporządkowanych wspólnemu dobru, w tym również zachowań altruistycznych. Polegają między innymi na:

 

• Praca na rzecz rówieśników

• Udzielanie pomocy osobą chorym

• Opiekowanie się zwierzętami domowymi

• Obsłudze sanitarnej w czasie organizowanych imprez, wycieczek i rajdów.

 
 
 
 
 

W technikach przez działalności społeczną wyróżniamy: 

• Techniki wspomagania uczniów w nauce (indywidualne lub zespołowe)

• Techniki współpracy z rodzicami- przybierają często charakter spotkań zbiorowych i indywidualnych.

 

Techniki pracy wychowawczej:

1. Psychotechniki- (praca i aktywność indywidualna) Charakteryzują się wywieraniem przez wychowawcę bezpośredniego wpływu na aktywność wychowanka, a dokonuje się to po przez oddziaływanie na jego psychikę.

 

1. Socjotechniki- (działanie zbiorowe i społeczny kontekst życia) Polegają na wywołaniu wychowanka wpływu pośredniego- jest to kierowanie oddziaływaniem grupy na jednostkę.

 
 

1. Kulturo techniki- (działanie w kulturze) oznaczają pośredni wpływ wychowawcy na wychowanka z zastosowaniem wytworów kultury (jako wytworzone symbole, obiekty naukowe, techniczne, język, architektura, religia itp.)

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Podstawowe środowiska wychowania

1. Rodzina- Jest naturalnym, najważniejszym i podstawowym środowiskiem wychowania dziecka. Jest pierwszą i fundamentalną grupą życiu dziecka, najczęściej rodzina opiera się na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji.

 

1. Funkcję rodziny:

 

• Projekcyjna( biologiczna) zapewnia ciągłość biologiczną, zaspokojenie potrzeb erotyczno- seksualnych małżonków

• Opiekuńcza- udzielanie pomocy, w różnych sytuacjach życiowych, gdy członkowie rodziny nie są wstanie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb.

• Gospodarcza  (ekonomiczna)- zapewnienie członkom rodziny niezbędnych warunków do utrzymania się przy życiu (dobra materialno- bytowe)

• Wychowawcza (socjalizacyjna) wprowadzanie w życie społeczne członków rodziny (język ojczysty, obyczje, wzory zachowań i wartości kulturowe)

• Stratyfikacyjna- Gwarantuje członkom rodziny, określony status życiowy, wyznacza ich przynależność do określonej klasy czy warstwy społecznej.

 

1. Zadania rodziny

 

• Zaspokajanie podstawowych potrzeb biologicznych i psychospołecznych dzieci, zwłaszcza potrzeby bezpieczeństwa, miłości i przynależności, uznania i samo urzeczywistnienia.

• Dostarczanie pożądanych społecznie wzorów zachowań, wyzwalających u dzieci procesy identyfikacji z rodzicami

• Przekazywanie i przyswajanie wartości, norm i zasad współżycia i współpracy w społeczeństwie

• Umożliwianie dzieciom aktywnego udziału w czynnościach i obowiązkach domowych, traktowanie jako równoprawnych partnerów życia rodzinnego.

• Rozwijanie i rozszerzanie kontaktów międzyludzkich, czyli pogłębianie u dzieci więzi emocjonalnych z krewnymi, przyjaciółmi i znajomymi.

• Po części wprowadzanie w świat kultury, czyli materialny i duchowy dorobek ludzkości.

 

1. Zagrożenia dla prawidłowego rozwoju osobowości dziecka w dzisiejszych rodzinach:

 

• Niedosyt miłości macierzyńskiej i ojcowskiej- brak lub ograniczanie miłości rodzicielskiej, okazywanej dzieciom nie tylko pozbawia ich właściwego wzorca zachowań, lecz także może spowodować poczucie osamotnienia i wyobcowania, a tym samym niechęć do swoich rodziców.

• Brak uruchomienia procesów identyfikacji- identyfikacja w znaczeniu pozytywnym, jest fundamentalnym mechanizmem prawidłowego rozwoju dziecka w rodzinie. Jest ona spontaniczna i przynajmniej częściowo nie uświadomionym podejmowaniem przez jednostkę stanów psychicznych przypisywanych innej osobie. Dzięki temu jednostka przyswaja sobie wiele cech sposób zachowania się od innej osoby, z którą się identyfikuje. Osoba ta jest z reguły jest ceniona przez dzieci.

• Słaba więź emocjonalna między rodzicami- przejawia się w mniej lub bardziej jawnych konfliktach interpersonalnych. Częste ich pojawianie się, i to szczególnie w atmosferze ostrych czy dramatycznych napięć w  obecności dzieci może dezorganizować proces wychowawczy i psuje życie rodzinne. Prowadzi to do nawarstwienia u dziecka ujemnych przeżyć i doświadczeń, pozbawia go ciepła uczuciowego, poczucia bezpieczeństwa i wspólnoty rodzinnej czy też wew. Ładu i spokoju.

• Wadliwie postawy rodzicielskie- Nadmierny dystans uczuciowy rodziców wobec dziecka- odległość psychiczna dzieląca rodziców od dziecka. Nadmierna koncentracja dziecka oznacza pokaźne ograniczenie, lub całkowity brak dystansu uczuciowego wobec dziecka. Można tu wyróżnić dwie postawy: unikająca- słabe przywiązanie rodziców do dziecka, okazywanie obojętności uczuciowej oraz postawę odtrącającą- traktowanie dziecka jako ogromnego ciężaru, wychowanie rodzice uważają jako przykry obowiązek.

Przesadne koncentrowanie się rodziców na dziecku, pokazuje następne dwie postawy: nadmiernie wymagającą- stawienie dziecku przesadnie wygórowanych żądań, których nie jest wstanie sprostać. Nadmiernie chroniąca- zbytnia czułość i opieka nad dzieckiem, przesadnie duża pobłażliwość oraz zaspokajanie niemal każdego kaprysu dziecka. 
 

1. Rodzina wobec wyzwań współczesnego świata

 

• Zabieganie o poprawne pełnienie przynależnych jej funkcji

• Tworzyć rodzinie możliwie pełną

• Postępować zgodnie ze stylem wychowania demokratycznego

• Zatroszczyć się o okazywanie dziecku miłości macierzyńskiej i ojcowskiej

• Uruchomić procesy pozytywne identyfikacji z rodzicami oraz dążyć do zaniechania w swym postępowaniu wobec dziecka wadliwych postaw rodzicielskich

 

1. Typologia rodzin

 

• Rodzina pełna- najbardziej optymalne warunki do pełnienia funkcji wychowawczej, złożona z dwojga rodziców i dzieci, połączoną śilną więzią emocjonalną, w której przestrzega się powszechnie uznawanych zasad, norm, wartości i ideałów.

• Rodzina rozbita- skutek trwałej nieobecności jednego z rodziców, w wyniku rozwodu, separacji, śmierci lub wyjazdu za granice.

• Rodzina zrekonstruowana- przez zawarcie po jej rozbiciu nowego lub kolejnego małżeństwa albo przez adoptowanie nowego dziecka.

• Rodzina zdezorganizowana( rozbita wew. Niepowodzeniami)- jej członkowie pozostają w permanentnych konfliktach przyczyną dezorganizacji mogą być: alkoholizm, wzajemna niechęć, podejrzliwość

• Rodzina zdemoralizowana- pozostające z konflikcie z prawem lub sąsiadami, co nie wyklucza bliskich i serdecznych kontaktów między domownikami.

• Rodzina zastępcza- rodzina niepełna w takiej rodzinie znajdują się dzieci, których rodzice nie żyją, bądź nie są wstanie ich wychowywać. Rodziny te należycie wywiązują się ze swych zdań wychowawczych.

 

1. Style wychowania w rodzinie:

 

• Demokratyczny- nawiązywanie przez rodziców przyjacielskich kontaktów ze swoimi dziećmi, liczenie się z ich potrzebami biologicznymi i psychospołecznymi

 

• Autokratyczny- mało skuteczny, duży dystans między rodzicami a dziećmi. Rodzice kontaktują się ze swoimi dziećmi w sposób formalny czyli nie wnikają w ich potrzeby wew. Kierują przez polecenia i nakazy, uznają jedynie własne racje nie znoszą nawet najmniejszego sprzeciwu dziecka.

• Liberalny- całkowite pozostawienie dzieci samych sobie, nie wtrącanie się w ich sprawy, tolerowanie aspołecznych zachowań, pozbawienie nadzoru ze str. Rodziców.

 

Środowisko szkolne

1. Szkoła- funkcjonuje w warunkach zinstytucjonalizowanych tj. bywa powoływana i poddawana kontroli, przez odnośne władze państwowe.

 

1. Szkoła jako instytucja kształcenia i wychowania- jest podstawową instytucją oświatowo wychowawczą w systemie edukacji. Zajmuje się kształceniem dzieci, młodzieży i dorosłych, stosowanie do przyjętych w danym społeczeństwie celów i zadań oraz koncepcji oświatowo wychowawczych i programów. Tutaj funkcjonuje dyrektor, rada [pedagogiczna, rodzice, samorządy uczniowskie oraz wspólnoty czy organizacje dziecięce i młodzieżowe działające na terenie szkoły. Dyrektorzy i nauczyciele kierują się przepisami i zarządzeniami MENiS.

 

1. Funkcje szkoły:

 

• Dydaktyczna (kształcąca) przekazywanie wiedzy z różnych dziedzin nauki, techniki literatury i sztuki

• Wychowawcza- kształtowanie postaw wobec rzeczy, ludzi, norm wartości

• Opiekuńcza- zaspokajanie podstawowych potrzeb niezbędnych do prawidłowego rozwoju fizycznego i psychospołecznego uczniów.

• Głównego inicjatora i koordynatora działalności wychowawczej w środowisku pozaszkolnym (rejonu) z którego wywodzą się uczęszczający do niej uczniowie

 

1. Niedomagania szkoły

• Preferowanie przez szkołę funkcji kształcącej- oddziaływanie tylko na sferę intelektualną, pominiecie sfery emocjonalnej i drążeniowej, wpływa to na małe wywieranie wpływu na rozwój osobowości wychowanka.

• Przeładowane programy nauczania- zbyt trudne treści, zwłaszcza dla uczniów przeciętnych i mniej zdolnych do, opływanie w nadmiar reguł zasad i dat oraz niewiele mówiących faktów i zdarzeń sztywny uniformizm te same treści dla wszystkich uczniów bez względu na zainteresowania i zdolności.

• Nadmiar tradycyjnych metod nauczania-  przesadny werbalizm nauczycieli, nieliczenie się z zainteresowaniami zdolnościami uczniów, podawanie gotowej wiedzy oraz domaganie się jedynie wysłuchania, zapamiętania i odtwarzania.

• Przestarzała organizacja procesu nauczania- nauczanie frontalne w klasie, skoncentrowane głównie na podręczniku i nauczycielu. Nie docenia się nauczania zespołowego, a po nikąd także indywidualnego. Nie stwarza się okazji do współdziałania i współpracy uczniów na lekcjach.

• Braki w przygotowaniu kadry nauczycielskiej-pierwszeństwo przekazywania wiedzy pedagogicznej, wyraźnie nie doceniając konieczności rozwijania pożytecznych w zawodzie nauczycielskim umiejętności psycho- pedagogicznych.

Wszystko to związane jest związane z niskimi pensjami nauczycieli, brakami w wyposażeniu materialnym szkoły, niedożywianiem uczniów, oraz feminizacją zawodu nauczyciela.

1. Przemoc w szkole

 

Klasa szkolna 

3. Klasa szkolna- stanowi formalnie zorganizowaną grupę społeczną złożoną      z uczniów reprezentujących podobny poziom umysłowy i stopień rozwoju fizycznego, jak również przejawiający podobne potrzeby i zainteresowania.

Początkowo gdy uczniowie się bliżej nie znają, klasa szkolna stanowi po prostu zbiorowisko obcych sobie jednostek 

1. Struktura klasy szkolnej- w każdej klasie poszczególni uczniowie, zajmują różne pozycje zależności od pełnionych funkcji, stopnia okazywanej im sympatii lub antypatii przez innych uczniów, osiąganie dobrych lub złych wyników w nauce, posiadanych uzdolnień lub ich braku albo też odznaczania się siłą lub słabością fizyczną. Hierarchiczny charakter struktury klasy-wysokie i niskie pozycje zajmowane przez uczniów.

 
 
 
 

1. Struktury klasy:

 

• Władzy

• Komunikowania się

• Formalna- uczniowie nie zawsze mają możliowsc zaspokojenia potrzeb uznania

• Nieformalna- mogą znaleźć potrzebę uznania

 

1. Normy klasy szkolnej

W klasie - obowiązują uczniów określone normy grupowe. Są to normy „wypracowane” przez samych uczniów, które stanowią dla nich ważny układ odniesienia, regulujący ich zachowanie w różnych sytuacjach. Są one wyraźnie uświadomione i na ogół nie spisane; Stanowią wspólnie podzielany pogląd uczniów danej klasy na temat pożądanego sposobu ich postępowania, zwłaszcza w trakcie lekcji. Wzorcowym uogólnieniem dotyczącym przewidywań takiego postępowania lub wyobrażeniem tego, jak należy zachować się w klasie, aby uzyskać jej uznanie i jak nie należy postępować, by uniknąć jej dezaprobaty.

Jak pisze A. Janowski ( 2002);

Na ogół normy wyłaniające się w grupie to normy: 

• dotyczące zadania, regulujące metody i sposoby postępowania niezbędne do realizacji celu grupowego

• regulujące interakcje w grupie

• dotyczące postaw i przekonań, określające, jakie postawy są w grupie pożądane, jakie zaś są godne potępienia

• dotyczące zewnętrznych zachowań, np. regulujące sposób ubierania się, uczesania czy postępowania”.

 

      Wśród norm grupowych w klasie istnieją nierzadko normy, które skłaniają uczniów do szkodliwych wychowawczo sposobów postępowania, jak np. normy zalecające odpisywanie zadań przed lekcją, spóźnianie się na lekcję, przeszkadzanie nauczycielowi w prowadzeniu zajęć.

     Istniejącym w klasie normom grupowym przysługują różne cechy. Jedną z nich jest przejawiana przez nauczycieli siła (presja) oddziaływania na zachowania uczniów. Jeśli np. odpisywanie zadań okazuje się łatwym sposobem wprowadzenia nauczyciela w błąd i jednocześnie zapewnia realne korzyści uczniom , to  z czasem nabiera ono charakteru ugruntowanej normy. Im wyżej cenione są w klasie normy grupowe, tym chętniej bywają przestrzegane przez uczniów.

Inną cechą norm klasy szkolnej jest zróżnicowany charakter ich przestrzegania przez uczniów. Znaczy to, że nie zawsze obwiązują one wszystkich uczniów      w jednakowym stopniu. Niektórym z nich nieprzestrzeganie norm grupowych może uchodzić nawet całkiem bezkarnie. Okazuje się, że większa tolerancja     w ich egzekwowaniu przysługuje na ogół uczniom lubianym, niż nie lubianym. Uczeń jednak najbardziej lubiany i ceniony także nie może liczyć na wyrozumiałość swych kolegów (koleżanek), jeśli np. sprzeniewierzy się normie lojalności wobec własnej klasy lub zdradzi jakąś jej tajemnicę.

      Cechą norm grupowych klasy jest również to, że stanowią one ważny „układ odniesienia” w ocenie różnych zachowań i zdarzeń na terenie klasy         i poniekąd także szkoły. Są bowiem dla nich wzorem postępowania, co wynika   z uznawania ich jako nieomylnych reguł zachowania się w różnych sytuacjach życia szkolnego. Określają zarówno sposób postępowania, jak i czas i miejsce, w jakim jest ono oczekiwane. 

1. Spoistość klasy szkolnej

 

    Spoistość jako właściwość grupy społecznej nie doczekała się dotąd jednoznacznego określenia. Jest to pojęcie rozumiane często wieloznacznie.       I tak dla jednych oznacza ono silne poczucie przynależności do grupy, dla innych przejawia się we wzajemnej życzliwości i serdeczności wszystkich jej członków. Może oznaczać również wspólne dążenie jej członków do osiągnięcia tego samego celu i ponoszenia współodpowiedzialności za to, co dzieje się w grupie. Dla jeszcze innych spoistość grupy jest równoznaczna ze znaczeniem przykrości i wyrzeczeń, związanych z realizacją wspólnych zadań. Wreszcie spoistość grupy może być rozumiana jako gotowość jej członków do obrony przed zagrożeniami lub atakiem z zewnątrz.

W wyniku licznych badań nad spoistością grupy wyodrębniono trzy sposoby jej rozumienia:  

• atrakcyjność grupy dla jej członków,

• gotowość dążeń członków grupy do osiągnięcia wspólnych celów

• koordynację podjętego wspólnie przez członków problemu.

 

Określenie spoistości jako atrakcyjności grupy dla jej członków, jedni upatrują w zaspokajaniu w grupie swych potrzeb, inni w pełnieniu w niej określonej roli czy funkcji, jeszcze inni w odporności grupy na destrukcyjne wpływy wewnętrzne i zewnętrzne lub też w odwzajemnionych pozytywnych postawach jej członków. Ważną rzeczą jest  uświadomienie sobie  kryteriów(wskaźników) bliżej określających spoistość klasy. Mogą być nimi m.in.: okazywanie serdeczności i życzliwości kolegom z klasy, stawanie w obronie klasy, gdy znajdzie się ona w sytuacji zagrożenia, wspólne naradzanie się nad planami przyszłych swych działań i wspólna ich realizacja, opowiadanie się za tymi samymi normami obowiązującymi w klasie, wykazywanie wewnętrznej odporności na sytuacje konfliktowe w klasie, systematyczne i punktualne uczęszczanie na lekcje.

Jednym z istotnych czynników zwiększających spoistość klasy szkolnej może być to, w jakim stopniu klasa przyczynia się do zaspokajania takich potrzeb uczniów, jak np. potrzeba afiliacji czyli przynależność do grupy, akceptacji, uznania i bezpieczeństwa. Im bardziej potrzeby te bywają zaspokojone, tym bardziej klasa szkolna staje się dla nich atrakcyjna i pociągająca. Atrakcyjność swej klasy uczniowie odczuwają szczególnie wówczas, gdy spotykają się z powszechnym uznaniem - zarówno ze strony swych kolegów klasowych, jak i nauczycieli. Jednostka odczuwająca akceptację ze strony grupy bardziej przywiązuje się do niej niż jednostka, która pozbawiona jest takiego poczucia. Współpraca w dążeniu do tego samego celu zwiększa przyjaźń wśród członków grupy rozładowuje panujące w niej konflikty, a tym samym spoistości grupy. Odczuwane przez uczniów zagrożenie ze strony nauczyciela wpływa na zwiększenie spoistości klasy. Jedni wykazują obojętność i apatię, czemu towarzyszy często brak entuzjazmu i zainteresowania pracą szkolną, inni okazują uległość i odczuwają swą zależność od niego, niektórzy zaś przeżywają wyraźny negatywizm i postawę wrogości wobec nauczyciela.

Spoistość klasy szkolnej zmniejsza się szczególnie wówczas, gdy uczniowie nie znajdują w niej możliwości zaspokajania swych potrzeb zwłaszcza w tym stopniu, jak to miało miejsce dawniej, przede wszystkim potrzeby uznania i bezpieczeństwa. Spoistość jej zmniejsza się także wskutek przykrych w niej doświadczeń i przeżyć, a zwłaszcza rozczarowań uczniów. Innym czynnikiem, wpływającym na zmniejszenie spoistości klasy szkolnej, może być przeświadczenie uczniów o zbytniej dominacji niektórych z nich lub o innych nie właściwych przejawach ich zachowania się. Nie lubiani przeważnie są ci, którzy usiłują dominować w klasie i wyróżnić się w sposób zasłużony. 

Czynniki dezintegrujące spoistość klasy szkolnej: 

• niezgodność celów do jakich zmierzają uczniowie klasy

• brak wśród uczniów kontaktów towarzyskich

• niewłaściwa organizacja życia i pracy uczniów, nie licząca się dostatecznie z ich indywidualnymi potrzebami

• tłumienie inicjatywy uczniów

 

Potrzebę taką dyktuje fakt pełnej jego odpowiedzialności za istniejącą spoistość w klasie szkolnej. Należy zdać sobie także sprawę z tego, że zbyt wysoka spoistość kryje w sobie pewne niebezpieczeństwa, bywa źródłem megalomanii grupowej, separatyzmu i niechęci do osób z poza grupy. Klasa zaczyna odgrywać role destruktywną, zwłaszcza wskutek lekceważenia innych klas i wszelkich zbiorowych akcji szkoły. Trzeba osłabiać zbytnią spoistość klasy i poszczególnych jej podgrup, wykazujących skłonności do zachowań nie pożądanych ze społecznego i wychowawczego punktu widzenia. 

1. Przywództwo w klasie szkolnej

  Mówiąc o przywództwie w klasie szkolnej należy wymienić jego dwa rodzaje a mianowicie przywództwo formalne (tzn. zwierzchnictwo) oraz przywództwo nieformalne. Oba rodzaje przywództwa na ogół funkcjonują w każdej klasie szkolnej a różnice między nimi są wyraźnie zaznaczone. Przez przywództwo formalne należy rozumieć „kierowanie” daną grupą uczniów.

Osoba, która stanowi przywódcę formalnego określana jest również mianem „zwierzchnika klasowego”- tzw. przewodniczącego klasy, starosty czy też wójta. Na stanowisko przywódcy zostaje ona wybrana przez klasę jednak zdarza się, również i tak, iż wyboru dokonuje nauczyciel.

Korzystniej jest wówczas kiedy to klasa wybiera zwierzchnika gdyż wybór nauczyciela nie zawsze może spełniać oczekiwania uczniów. Nauczyciel dokonując wyboru ma przede wszystkim na uwadze intelekt ucznia, jego zasługi wobec szkoły a niekiedy nawet jego samego.

Potocznie można powiedzieć, że wybiera on „prymusa” szkolnego, który w jego oczach spełnia wszystkie warunki idealnego przywódcy. Osoba ta wówczas rolę przywódcy formalnego spełnia przy tzw. „cichym” poparciu nauczyciela. Często jednak zdarza się tak, że uczeń taki nie wiele ma wspólnego z tym co wiąże się z zagadnieniem przywództwa, a  jego niezaspokojona i fałszywa ambicja każe mu sięgać nie tylko po laury i pierwszeństwo w nauce lecz również w dziedzinie kierowania klasą. Przywódca taki  staję się po prostu zwierzchnikiem usiłujący za wszelką cenę narzucić klasie własny punkt widzenia, nie uwzględniając przy tym zupełnie opinii i interesów klasy.

  Nierzadko zdarza się również i tak, że rolę przywódcy formalnego pełni osoba, która już wcześniej nie koniecznie w danej klasie pełniła podobną funkcję uzyskując przy tym dobry rezultat. Mimo wszystko jednak nie podlega wątpliwości, że najbardziej wskazanym jest dokonanie wyboru przez samą klasę bez udziału osób trzecich.

  Zwierzchnikowi klasowemu, jako kierującemu grupą uczniów przysługuje „prawo do rozkazywania i działania”, wynika ono jednak z władzy pojętej czysto formalnie, uwzględniając nie tyle interesy grupy, jej potrzeby i zainteresowania, ile interesy poza grupowe w tym również nierzadko własne interesy zwierzchnika. Kierujący grupom zazwyczaj pozbawiony jest spontanicznego uznania ze strony poszczególnych członków grupy, może on jedynie liczyć na czysto zewnętrzne posłuszeństwo niż na ogólne poszanowanie i prestiż ze strony uczniów. W formalnym nurcie życia klasy nie ma mowy o głębszej więzi emocjonalnej pomiędzy przywódcą a jego podwładnymi, dąży on bowiem do utrzymania możliwie dużego dystansu z grupą, widząc w tym skuteczny środek jej bezwzględnego podporządkowania sobie. Uczestnicy grupy pozbawieni są pozytywnej motywacji w wykonywaniu działań służących realizacji czysto formalnych celów, które są niejako dyktowane i narzucone przez samego zwierzchnika, zgodnie z jego osobistymi interesami  a sami członkowie grupy są pozbawieni współudziału w ustalaniu tych celów.

  Natomiast zupełnym przeciwieństwem formalnego sprawowania władzy jest przywództwo nieformalne. Należy wspomnieć, iż przywódców sprawujących władzę w sposób nieformalny w klasie może być kilku a nie jak to było w formalnym tylko jeden. Ich liczba zmienia się od czasu do czasu.

Są to osoby, które wywierają duży wpływ na pozostałych członków grupy. Osobom tym niekoniecznie musi przysługiwać jakaś wysoka pozycja w formalnej strukturze klasy. Najczęściej są nimi uczniowie, cieszący się w klasie najwyższym uznaniem, na których- zgodnie z poświadczeniem ich kolegów- można polegać w nieformalnym nurcie życia klasy. Toteż im bardziej przywódcy klasowi związani są z tym nurtem, tj. z tym większym uznaniem spotykają się ze strony klasowych kolegów (pomimo częstego niedocenienia  ze strony nauczyciela).

  Przywódca klasowy przewodzi grupą- kieruje grupą według norm grupowych w jej nieformalnym nurcie. Wywiera on duży wpływ na członków grupy w kierunku przez nich podzielanym, tj. zgodnie z ich wewnętrznymi oczekiwaniami, pragnieniami i dążeniami. W ten sposób zdobywa powszechną akceptację, uznanie, poważanie i szacunek ze strony klasy.

  Zdarza się często tak, iż nie wszyscy członkowie danej grupy orientują się jakie osoby pełnią w klasie rolę przywódców nieformalnych, czasem nawet oni sami nie widzą, że są przywódcami.

Utrata pełnienia tej funkcji następuje z chwilą, gdy przywódca sprzeniewierzy się oczekiwaniom i potrzebom grupy- staje się wtedy „zwierzchnikiem” a grupa upatruje sobie przywódcę w kimś innym.

  Przywódcom może zostać każdy uczeń. O tym kto nim zostanie decydują nie tyle cechy przywódcze jakie spełnia dany uczeń, lecz bardziej umiejętność szybkiego i skutecznego odnalezienia się w zaistniałej sytuacji problemowej. Bywa jednak też tak, że przywódca przestaje pełnić swą rolę, gdy następuje w grupie sytuacja do której on nie dorasta. W takim przypadku zostaje on zastąpiony przez innego z uczniów, który wie w jaki sposób rozwiązać zaistniały problem.

  Przywódca nieformalny jest ściśle związany ze swoją klasą. To właśnie klasie a nie sobie samemu zawdzięcza on swoją pozycje jaką w niej zajmuje. Na ogół w klasie istnieje kilku przywódców jednocześnie. Każdy z nich zajmuje inną pozycję i inną spełnia w niej rolę.

  Bardzo rzadko zdarza się tak, że funkcja przywódcy klasowego przypada tylko jednemu uczniowi.

1. Istnieją dwie postacie przywództwa w klasie

Przywództwo albo stanowi wyraźne zagrożenie dla pracy dydaktyczno-wychowawczej albo sprzyja jej w mniejszym lub większym stopniu.  Pierwszym przypadku przywódcy klasowi stają się groźnymi rywalami nauczycieli. Niejednokrotnie mają destruktywny wpływ na klasę i poszczególnych uczniów. Dzieje się tak, dlatego ponieważ uczniowie podporządkowują się swym przywódcom niemal bezwzględnie. Są im posłuszni w sprawach, które są w sprzeczności z wymogami nauczyciela. Wpływ taki na klasę mają przywódczy nieujawnieni w formalnym życiu klasy. To też oni sprawiają więcej kłopotu.

Istnieją także tacy przywódcy, którzy są prawdziwą „podporą” i pomocą w pracy pedagogicznej. Należą do nich uczniowie, którzy spełniając formalne funkcje klasowe, pełnią jednocześnie rolę przywódców. Zbieżność funkcji klasowych i ról przywódczych nie jest rzadka. Zwłaszcza uczniowie pełniący funkcje klasowe przez dłuższy czas, są jednocześnie przywódcami swej klasy.

Z tego co przedstawiłam nie wynika, że przywódcy klasowi są zawsze powszechnie lubiani przez klasę i zawsze działają w imię interesów klasy. Najmniej o interesy klasy dbają przywódcy o liberalnym stylu kierowania. Pozostawiają oni klasie całkowitą swobodę. Nigdy dobrowolnie nie angażują się w sprawy klasy. Reagują dopiero pod naciskiem doraźnych i pilnych problemów, których rozwiązania domaga się klasa.

Nie spełniają żadnych oczekiwań klasy.

Najmniej lubianym przywódcą jest uczeń o autokratycznym stylu przewodzenia (realizuje albo własne cele albo cele nauczyciela w małym stopniu cele klasy).

Autokratyczny przywódca klasowy przypomina nauczyciela. Uczeń taki:

- podejmuje sam decyzje w ważnych spraw klasy, nie pytając o zdanie np. decyduje wycieczkach, temacie godzin wychowawczych itp

- działa bez porozumienia klasą, np zaprasza na lekcję gościa bez uzgodnienia z klasą tylko z nauczycielem

- stosuje środki przymusu wobec klasy, jak donoszenie nauczycielowi o kolegach klasowych

- jest bezkompromisowy w przydzielaniu uczniom zadań i określaniu sposobu ich wykonywania

Przywódcą na ogół lubianym przez klasę jest przywódca demokratyczny. Spotykamy go z reguły wśród uczniów szkoły średniej. Uczeń o demokratycznym stylu kierowania:

- nie podejmuje decyzji w sprawach ważnych dla klasy bez skonsultowania się z nią i wysłuchaniu opinii na dany temat

- działa z reguły w porozumieniu z klasą, stara się uzyskać jej aprobatę dla własnego postępowania związanego ze sprawami klasy; unika środków przymusu, stara się wytłumaczyć i przekonać uczniów o słuszności pewnych wspólnych poczynań

-pobudza klasę do aktywności i samodzielności.

Uczeń demokrata na stanowisku przywódcy nie dba o przewodzenie w klasie za wszelką cenę, nie czuje się wcale w jakiś sposób wyróżniony w klasie lub lepszy lub bardziej doświadczony od innych uczniów. Po prostu włącza się czynnie w rozwiązywanie aktualnych problemów klasy i czuje się współodpowiedzialny za wykonanie zadania. Najogólniej mówiąc można stwierdzić, że przywódca demokratyczny spełnia wszelkie wymagania, jakich oczekuje się, z wychowawczego punktu widzenia od ucznia pełniącego funkcję przywódcy.

Przywódca klasowy o cechach demokratycznych licząc się ze zdaniem innych dopuszcza do głosu nie tylko uczniów, ale także z uwagą wysłuchuje opinii swych nauczycieli. W ten sposób stwarza w klasie dogodne warunki dla świadomej ingerencji czynnika wychowawczego. Niestety ingerowanie nauczyciela w wewnętrzne sprawy klasy nie zawsze przebiega w sposób prawidłowy. Dzieje się tak wówczas, gdy popełnionej przez ucznia roli przywódcy w nieformalnym nurcie klasy nauczyciel nadaje rangę formalnego przywódcy. Dając mu w ten sposób pewne przywileje często formalnej władzy. Co w rezultacie może doprowadzić do zwiększenia dystansu przywódcy wobec klasy a co za tym idzie do osłabienia funkcji przywódczych na terenie klasy. Dlatego aby uniknąć takich sytuacji należałoby:

- unikać mianowania tzw. przywódców „papierowych”, których rola kończy się na tytule i do niczego ich nie zobowiązuje

- nie powoływać na odnośnie stanowiska ucznia, który i tak pełni ważną funkcję, jako przywódca nieformalny zwłaszcza pełni ją z większym pożytkiem dla klasy niż na stanowisku wyznaczonym przez nauczyciela

- mianować przywódców formalnych tylko z pośród uczniów, który cieszy się prestiżem i zaufaniem klasy

- wybierać na przywódców uczniów przestrzegających z jednej strony normy grupowe klasy, z drugiej będących w stanie dokonać w nich zmian

- otoczyć mianowanych przywódców opieką dążąc do tego, aby spełniali nie tylko polecenia nauczycieli, ale mieli odwagę upominać się o prawa uczniów.

Jak widać z przedstawionych typów przywódców pierwszeństwo przypada uczniom o demokratycznym stylu kierowania. O nich właśnie zabiegać powinni nauczyciele, przy czym ważną rzeczą jest to by nie czynili z nich zawodowych przywódców piastujących swą władzę w nieskończonym czasie.

Zmiany winny następować nie przez nominację, lecz przez pewnego rodzaju „umowę społeczną” klasy. Wtedy wszyscy są zadowoleni ze swego przywódcy. A zadowolenie jest tym większe im skuteczniej on spełnia swe funkcje kierownicze-gdy wykazuje dbałość o:

- planowanie (obejmuje ono precyzowanie celów ogólnych i zadań szczegółowych)

- organizowanie (przydział zadań cząstkowych poszczególnym uczniom lub zespołom uczniowskim; tworzenie nowych zespołów, wyznaczanie czasu rozpoczęcia działań itp.)

- kontrolowanie(badanie zgodności toku realizacji zadań z planem i podejmowanie kroków, aby usunąć zaistniałe nieprawidłowości)

Najogólniej można powiedzieć, że przywódcy klasowi są tym bardziej wychowawczo przydatni na terenie klasy im w wyższym stopniu reprezentują cechy ucznia demokraty. 

Zagadnienie przywództwa w klasie szkolnej nie dotyczy tylko uczniów. Przywódcami klasy mogą być także nauczyciele. W początkowych kontaktach z klasą mogą być tylko przywódcami formalnymi-pełnią rolę przysłowiowych zwierzchników. Nie są przywódcami w psychologicznym i socjologicznym znaczeniu tego słowa, gdyż:

- stali się nauczycielami na mocy formalnego aktu nominacji niemającego nic wspólnego z układem panujących w niej norm grupowych

- mają do zaoferowania przede wszystkim program nauczania i nie są w stanie uwzględnić ich potrzeb indywidualnych ani zbiorowych

- nauczyciel otrzymując klasę na niskim poziomie uspołeczniania staje przed koniecznością okazywania uczniom postawy autokratycznej.

Postawę taką zmagają oczekiwania administracji szkolnej i rodziców odnośnie natychmiastowych niemal osiągnięć zwłaszcza w dziedzinie wychowania. Dlatego istnieją poważne zastrzeżenia, co do możliwości pełnienia przez nauczyciela funkcji faktycznych przywódca ów odnosząc się w pierwszym rzędzie do nauczycieli wykazujących autokratyczny styl kierowania.

Nie radząc się w niczym uczniów i odmawiając im prawa do wyrażania opinii w mniej lub bardziej. Węzłowych problemach klasa, usiłuje podporządkować ich sobie tak, aby bez sprzeciwu wykonywali wydawane im polecenia.

Dlatego dochodzi do pogłębiania dystansu między autokratycznymi nauczycielami a klasą w sposób bardziej skuteczny.

Nauczyciel zyskuje w pewnym stopniu rangę nieformalnego przywódcy klasy, gdy przechodzi na demokratyczny styl kierowania klasą. Chodzi o to, aby kierując klasą zechciał uwzględnić nie tylko interesy szkoły, lecz także potrzeby i życzenia uczniów.

Można z całą pewnością powiedzieć, że w warunkach obecnej struktury organizacyjnej naszych szkół nauczyciel jest w stanie tylko częściowo pełnić rolę nieformalnego przywódcy. Zobowiązany jest do pełnienia jej w granicach, na jakie pozwala mu jego przygotowanie pedagogiczne oraz sytuacja wychowawcza i grupowa klasy. Faktycznym przywódcą klasy jest ten nauczyciel, który spełnia 3 podstawowe funkcje( wspomniane już wcześniej, gdy mówiłam o wymaganiach stawianych uczniom, jako przywódcą klasowym)

1. planowanie 2) organizowanie 3) kontrolowanie działalności klasy.

Reasumując można powiedzieć, że przywództwo w klasie szkolnej jest istotnym elementem jej dynamiki grupowej. Należycie rozumiane i odpowiednio wykorzystane przez nauczycieli stanowi niebagatelny czynnik wychowawczy. 
 
 

---