Uwaga: Cz. 1. Koncepcje

1.Informacje wstępne

1.1.Kryzys psychologii uwagi i wzrost zapotrzebowania na wiedzę o uwadze.

1.2.Wielość koncepcji:

2. Świadomościowe koncepcje uwagi

2.1.Pierwsze koncepcje uwagi

2.2.Próby modyfikacji

2.3.Rodzaje uwagi

2.4.Cechy uwagi

2.5.Metody i techniki badania

2.6.Ocena tej koncepcji

2.6.1.Krytyka

2.6.2.Osiągnięcia

3.Koncepcje neurofizjologiczne

3.1.Powody popularności.

3.2.Przykłady tego typu koncepcji:

3.3.Ocena tej koncepcji.

4.Koncepcje uwagi selekcyjnej

4.1.Z historii powstania koncepcji

4.2.Główne modele uwagi selekcyjnej

4.2.1.Uwaga jako filtr

4.2.2.Tłumienie informacji

4.2.3. Teoria zasobów uwagi

4.3.Ocena teorii uwagi selekcyjnej

4.3.1.Pozytywy

4.3.2.Braki

5.Inne koncepcje uwagi

5.1.Uwaga w koncepcji L. Wygotskiego

5.2.Uwaga jako ukierunkowanie i sterowanie aktywnością (koncepcja autorska - nadobowiązkowa)

5.2.1. Informacje ogólne

5.2.2. Cechy uwagi

5.2.3. Rodzaje uwagi

5.2.4. Specyficzna metoda badawcza - otolografia

5.2.5. O niektórych wynikach badania uwagi słuchowej

6. Podsumowanie koncepcji uwagi

1.Informacje wstępne

1.1.Kryzys psychologii uwagi i wzrost zapotrzebowania na wiedzę o uwadze.

1.2.Wielość koncepcji:

-Koncepcja tradycyjna (świadomościowo-wolicjonalna);

-Koncepcje fizjologiczne;

-Koncepcje selekcyjne (filtru i zasobów);

-Inne;

2. Świadomościowe koncepcje uwagi

2.1.Pierwsze koncepcje uwagi

Oto wybrane, najbardziej typowe określenia uwagi w ramach tej

koncepcji:

„...właściwość świadomości, dzięki której ta zwraca się w ku określonemu przedmiotowi” (Pastuszka).

„...koncentracja świadomości na pewnym przedmiocie” (S.Baley)

„...skierowanie świadomości na określony przedmiot” (Spionek)

„...uświadamianie sobie pewnych treści z pominięciem innych” (Ekel)

2.2.Próby modyfikacji

„...pewna właściwość, czyli cecha wtórna złożonych przeżyć psychicznych” (Kreutz).

„...wyodrębnianie jednych obiektów odzwierciedlania z jednoczesnym oderwaniem się od wszystkiego pozostałego” (Smirnow)

„...organizacja psychicznej działalności, przy której określone spostrzeżenia, wyobrażenia, myśli czy uczucia uświadamiane są dokładniej niż inne” (Płatonow i Gołubiew).

Ogólnie: definiując uwagę unikano kategorii świadomość, zastępowano ją innymi pojęciami.

2.3.Rodzaje uwagi

-mimowolna i dowolna;

-wtórna.

2.4.Cechy uwagi

-koncentracja - roztargnienie,

-zakres,

-podzielność,

-przerzutność,

-trwałość.

2.5.Metody i techniki badania

-obserwacja,

Testy:

Test korektorski: (zadanie: wykreślić wszystkie A i U):

WURPSDLHKASCBALRDZUEJGUIJPOLJDTPAMXCAIURTYEOFJLJHASCJIEADLKGELPAMISDKFJTEROZCXNMKLADPKDHEDITWPAMLZCIDJHRESZADKJBIERBUEDNIELODSKIERMNZKTERZYNSYNPUDKDLKYDSUKVNBMKOAZXDEHCNFJTIERDZSACXJ

W teście Tablica liczb zadanie O.B. (osoby badanej) polega na możliwie szybkim wyszukiwaniu i skreślaniu liczb (143, 926 itd.) w kwadracie.

Rys. 1-U. Przykład testu „Tablica liczb":

143, 926, 431, 517, 214, 819, 321, 298, 613, 303, 715, 421, 157, 381,

851, 533, 117, 269, 294, 451, 629, 197, 762, 179, 874, 294, 685, 905,

829, 981, 538, 618, 141, 507, 152, 741, 165, 608, 259, 171.

125	844	247	533	903	685	427	321	715	269
718	259	197	438	329	926	387	852	409	507
421	671	241	875	512	497	168	918	223	702
538	192	925	141	388	711	318	987	605	829
924	431	284	851	741	214	544	613	100	294
283	762	679	592	179	824	384	422	957	165
542	303	833	243	150	327	496	618	146	381
819	981	608	117	526	171	904	245	517	636
325	525	143	412	874	909	649	273	892	451
629	200	905	152	385	298	568	490	157	879

Rys. 2-U. Test czerwono-czarnych liczb:

8 13 14 24 17 3 5

20 2 23 9 4 16 23

11 1 7 15 21 6 15

10 18 22 11 12 20 9

13 3 24 18 10 19 25

14 6 8 2 22 21 7

19 4 12 16 17 5 1

1, 2 , 3 -liczby czarne; 1-2-3 liczby czerwone

Zadanie O.B.: wyszukiwać i wskazywać możliwie najszybciej na przemian liczby czarne w porządku wzrastającym i liczby czerwone w porządku malejącym, a więc: 1-24 -2- 23 - 3 - 22 itd.

2.6.Ocena tej koncepcji

2.6.1.Krytyka

-nie jest to koncepcja błędna, ale zbyt ogólna, o małej mocy praktycznej.

2.6.2.Osiągnięcia

-zdroworozsądkowy charakter tej koncepcji;

-rodzaje, cechy, niektóre techniki badawcze.

3.Koncepcje neurofizjologiczne

3.1.Powody popularności (kryzys koncepcji świadomościowej; wymagania pod adresem psychologii; rozwój nauk biologicznych (fizjologii i neurofizjologii) i in.

3.2.Przykłady tego typu koncepcji:

-poszukiwano komórek i ośrodków uwagi;

-koncepcja motoryczna („bez ruchów przystosowawczych nie ma wyraźnych wrażeń, spostrzeżeń i wyobrażeń” - Ribot);

-sprowadzanie uwagi do odruchów: („odruch uwagi”-Bechtierew; odruch orientacyjno-badawczy -Pawłowa; Takie stanowisko w polskiej psychologii podzielał W.Szewczuk, który stwierdzał: <Jeżeli odruch orientacyjny przechodzi w dłużej trwającą czynność (wpatrywania się, wsłuchiwania się, wwąchiwania się) mówimy, że osobnik „uważa”>.

-sprowadzanie uwagi do innych pojęć fizjologicznych, zaproponowanych przez Pawłowa, jak: dominanta, wzajemna indukcja, optymalny stan pobudzenia i in.

-utożsamianie uwagi z pojęciem czujność.

-uwaga jako optymalny stan pobudzenia CUN, czyli poziom aktywacji.

3.3.Ocena tej koncepcji.

(jest to bardzo potrzebna wiedza, gdy jest traktowana jako podstawy psychologii uwagi, natomiast gdy jest traktowana jako „za”, wówczas mamy do czynienia z redukcjonizmem).

4.Koncepcje uwagi selekcyjnej

4.1.Z historii powstania koncepcji

-Koncepcja wypracowana pod wpływem teorii informacji

-Pionierskie obserwacje C.Cherry'ego (selekcja informacji w sytuacji ich nadmiaru).

-Metoda: eksperymenty laboratoryjne: jeden komunikat słuchowy do jednego ucha, a drugi do drugiego.

Badania wykazały, że O.B. w podobnej sytuacji odbierają jeden komunikat, traktując go jako istotny, ignorując drugi.

Komunikaty ignorowane (odrzucane, blokowane) w pewnym stopniu jednak są odbierane, np. O.B. (osoby badane):

-zdają sobie sprawę z istnienia komunikatu konkurencyjnego;

-zauważają zmianę głosu w komunikacie ignorowanym (np. z męskiego na żeński);

-zauważają pojawienie się sygnału znaczącego dla danego podmiotu (np. imienia);

O.B. nie są jednak w stanie:

-odróżnić mowę od bezsensownych dźwięków;

-zapamiętać informacji ignorowanych;

-rozpoznać język, w jakim była przekazywana ta informacja.

4.2.Główne modele uwagi selekcyjnej

Pod wpływem tych pionierskich badań (lata 50-te), postały liczne teorie uwagi, gdzie jej istota jest sprowadzana do selekcji napływających informacji. W ramach tych poszukiwań powstały liczne modele, które można sprowadzić do czterech następujących:

1)modele „przełącznika”; 2)modele „tłumika”; 3)pojemnościowy model; ) inne.

4.2.1.Uwaga jako filtr

Zgodnie z teorią filtra informacje, na które nie zwracamy uwagi, nie są przepuszczane do systemu prze­twarzania. Donald Broadbent twierdzi, że filtr taki zaczyna działać bezpośrednio po zarejestrowaniu in­formacji na poziomie sensorycznym, natomiast zdaniem Donalda Normana i innych autorów dzieje się to nieco później, już po pewnej analizie poznawczej.

Modele mechanizmu selekcjonującego na zasadzie przełącznika

(Uwaga: rysunki-schematy do omawianych koncepcji uwagi znaleźć można w książce T. Maruszewskiego, Psychologia poznania)

Jedną z najwcześniejszych teorii uwagi sformułował Donald Broadbent. Zaktada ona, że doko­nujemy filtrowania informacji od razu po tym, jak zostają one zarejestrowane na poziomie sensorycznym. Według Broadbenta liczne kanały wejścia sensorycznego dochodzą do filtra uwagi, który pozwala tylko jed­nemu kanałowi informacji sensorycznej przejść przez filtr, aby osiągnąć procesy percepcji. Poza właściwymi bodźcami przez system uwagi mogą także przechodzić bodźce o dystynktywnych cechach sensorycznych (np. różnice w wysokości czy gtośności, osiągając dzięki temu wyższe poziomy przetwarzania, takie jak percepcja. Natomiast inne bodźce zostaną odrzucone na poziomie sensorycznym przez filtr i nigdy nie dojdą do poziomu percepcji.

Nie minęło dużo czasu do chwili, gdy wyniki badań podważyły zasad­ność modelu Broadbenta. Modyfi­kując metaforę zaproponowaną przez Broadbenta, stwierdzono, że selektywny filtr blokuje większość informacji na poziomie sensorycznym, ale niektóre bardzo wyraziste przekazy są tak sil­ne, że przebijają się przez mechanizm filtrujący.

4.2.2.Tłumienie informacji

Zgodnie z teorią osłabiania sygnałów, głoszoną przez Annę Treisman, informacje, na które me zwra­camy uwagi, ulegają jedynie osłabieniu, a nie całkowitemu zatrzymaniu, jak to przyjmują teorie filtra.

A. Treisman twierdziła, że przekazy przełączane z ucha, na którym była koncentrowana uwaga, do ucha, na którym nie była koncentrowana uwaga, są przez bardzo krótki czas śledzone, oraz że w przypadku osób dwujęzycznych przekazy synonimiczne byty rozpoznawa­ne przez ucho, na którym nie była koncentrowana uwaga. Zdaniem Treisman dowodzi to, że przynajmniej niektóre informacje na temat sygnałów, na które nie zwraca się uwagi, są analizowane. Wynika stąd, że zachodzi jakiś wyższy poziom przetwarzania informacji dochodzącej do ucha, o którym sądzi się, że nie jest na nim koncentrowana uwaga; w przeciw­nym przypadku badani nie rozpoznawaliby znajomych dźwięków i nie uświadamiali sobie, że wybijają się one z tła. Tak więc napływająca informacja nie może być filtrowana na poziomie wrażeń, gdyż nigdy nie byli­byśmy wstanie spostrzec przekazu tak, by rozpoznać to, że odróżnia się od innych.

Na podstawie tych stwierdzeń Treisman zaproponowała teorię selektywnej uwagi, zakładającą występowanie odmiennego rodzaju mechanizmu filtrującego. O ile według teorii Broadbenta filtr działa tak, by blokować inne niż właściwe bodźce, to według teorii Treisman natomiast mechanizm jedynie osłabia (zmniejsza) siłę bodźców innych niż właściwe. Dla niektórych szczególnie silnych bodźców wpływ osłabiania jest za słaby i są one przepuszczane przez mechanizm osłabiania sygnału.

Według Treisman uwaga selektywna ma trzy etapy:

1. Bez udziału uwagi („przeduwagowo") analizuje­my fizyczne cechy bodźca, takie jak głośność (intensywność dźwięku), wysokość (powiązaną z „częstotli­wością" fal dźwiękowych) itd.; ten proces przeduwagowy jest wykonywany paralelnie (symultanicznie) na wszystkich napływających bodźcach. W przypadku bodźców, które wykazują poszukiwane cechy, przeka­zujemy sygnał na następny etap; w przypadku bodźców, które nie wykazują takich właściwości, przekazu­jemy jedynie osłabioną wersję bodźca.

2. Analizujemy, czy dany bodziec posiada jakiś wzorzec, taki jak mowa czy muzyka. W przypadku bodźców, które wykazują dany wzorzec, przekazujemy sygnał na następ­ny etap; w przypadku bodźców, które nie wykazują danego wzorca, przekazujemy jedynie osłabioną wersję tego bodźca.

3. Koncentrujemy uwagę na bodźcach, które doszły do tego etapu, i sekwencyjnie oceni napływające przekazy, przypisując odpowiednie znaczenie wyselekcjonowanym przekazom.

Inne modele uwagi-filtru

Alternatywę dla teorii osłabiania Treisman stanowiło zwykłe przesunięcie umiejscowienia filtra blokującego sygnał tak, by był za, a nie przed przynajmniej częścią przetwarzania percepcyjnego niezbędnego do rozpoznania znaczenia znaczenia bodźców. J. A. Deutsch i D. Deutsch (1963), a następnie I Norman (1968) zaproponowali modele uwagi, w których filtr blokujący sygnał był umieszczony w procesie później, po wykonaniu analizy sensorycznej oraz niektórych analiz percepcyjnych i pojęciowych i napływających danych. Późniejsze filtrowanie pozwalałoby ludziom na rozpoznawanie informacji wchodzącej do ucha, na które nie jest zwrócona uwaga, jak dźwięk własnego imienia czy słowa w języku obcym (dla osób dwujęzycznych). Jeżeli informacja nie potrąci percepcyjnie jakiejś struny, ludzie odrzucą ją na mechanizmie filtrującym; jednak jeżeli dokona tego, jak ma to miejsce z dźwiękiem ważnego imienia, zwrócą na nią uwagę. Zauważmy, że zwolennicy wczesnego i późniejszego mechanizmu filtrującego zakładają, że występuje wąskie gardło uwagi, przez które może przechodzić tylko jedno źródło informacji. Oba modele różnią się tylko tym, gdzie mieści się domniemywane wąskie gardło.

W roku 1967 Ulric Neisser dokonał syntezy modeli wczesnego i późniejszego filtra oraz zaproponował istnienie dwóch procesów kierujących uwagą: procesów przeduwagowych i uwagi. Procesy przeduwagowe, automatyczne, są szybkie, zachodzą równolegle i zauważają tylko fizyczne cechy sensoryczne przekazów, na które nie jest zwrócona uwaga, bez rozróżniania znaczenia czy powiązań. Procesy uwagi kontrolowane zachodzą później, następują w sposób seryjny, zabierają czas i zasoby uwagi (np. pamięć operacyjną), dostrzegają powiązania pomiędzy cechami i dokonują syntezy części przedmiotu w całość.

Dowody na rzecz podwójnego systemu pochodzą z badań, w których stwierdzono, że ludzie wykazują dużo krótsze czasy reakcji, gdy reagują na bodźce i rozróżnialne fizycznie niż rozróżnialne semantycznie.

4.2.3. Teoria zasobów uwagi

Koncepcja ta sugeruje, że człowiek dysponuje pewną stalą ilością uwagi, którą może chcieć ulokować w sposób zgodny z wymaganiami otrzymanego zadania. Jedna wersja teorii utrzymuje, że mamy jedną wspólną pulę tych zasobów, którą możemy rozdzielić na różne zadania. Według innej wer­sji mamy wiele odrębnych zasobów. Jeśli więc na przykład wykonujemy zadanie wzrokowe, bardziej nam przeszkodzi inne zadanie, które tez będzie wymagało zaangażowania uwagi wzrokowej, niż zada­nie odwołujące się do zasobów słuchowych.

Nowsze teorie odeszły od pojęcia filtrów blokujących czy osłabiających sygnał na rzecz pojęcia ograniczonych zasobów uwagi. D.Kahneman wyciągnął wniosek, że uwaga działa jak system dystrybucji energii mentalnej, zwanej zasobami uwagi, przydzielanej poszczególnym czyn­nościom i decydującej o tym, jak dobrze będą wykonywane. Autor potraktował zasoby uwagi jako coś niespecyficznego, niezależ­nego od rodzaju stymulacji, treści przetwarza­nej informacji czy od rodzaju wymaganej re­akcji motorycznej (manualna, werbalna itp.). Teorie zasobów uwagi pomagają wyjaśniać, jak możemy wykonywać jednocześnie więcej niż jedno zadanie wymagające uwagi. Główne założenie polega na tym, że ludzie mają określony zasób uwagi, którego alokacji mogą dokonywać w zależności od tego, czego wymaga zadanie.

4.3.Ocena teorii uwagi selekcyjnej

4.3.1.Pozytywy

-Eksperymentalny charakter koncepcji;

-Dotyczy ważkiej problematyki.

4.3.2.Braki

-Zawężenie pojęcia uwagi; sprowadzenie jej do jednego procesu, a mianowicie -percepcji;

-Eksperymenty typu laboratoryjnego; sytuacje eksperymentalne bardzo uproszczone, sztuczne.

-Koncepcje te mają wiele wspólnego z koncepcjami neurofizjologicznymi, mimo że ignorują wiedzę anatomiczno-fizjologiczną. Noszą charakter hipotez.

-Nie liczą się z wcześniejszymi osiągnięciami, zaczynają od podstaw, stąd np. zmuszone są posiłkować się takimi pojęciami, jak: przeduwaga, uwaga podzielona, zasoby mentalne i in.

5.Inne koncepcje uwagi

5.1.Uwaga w koncepcji L. Wygotskiego

L. Wygotski był oryginalnym psychologiem rosyjskim, mimo że nie stworzył odrębnej teorii, to jednak wypowiedział na ten temat kilka ważkich stwierdzeń. Interesowała go uwaga dowolna, a szczególnie jej geneza. „Klucz do genetycznego rozumienia uwagi dowolnej sprowadza się do twierdzenia, że korzeni tej formy zachowania się należy szukać nie wewnątrz, ale na zewnątrz osobowości dziecka.” „Na zewnątrz” to znaczy w warunkach społecznych, w jakich żyje i rozwija się dziecko. „Historia uwagi - pisał on - jest historią rozwoju zorganizowanego charakteru jego zachowania się”. Uwaga dowolna rodzi się z tego, że dorośli przy pomo­cy szeregu bodźców /np. gestów, słów itp./, tj. znaków re­gulują zachowanie się dziecka, tzn. m.in. kierują jego uwagę na odpowiednie przedmioty, obiekty, zjawiska. Znaki te two­rzą system sztucznych stymulatorów. Dziecko stopniowo opa­nowuje ten system znaków i przez to zaczyna samo regulo­wać swoje zachowanie się w sposób dowolny. Podstawowym więc mechanizmem psychologicznym kształtowania się uwagi aktyw­nej jest interioryzacja, czyli przechodzenie zewnętrznych bodźców w pobudki wewnętrzne, r procesie tym bardzo ważną rolę odgrywa opanowanie przez dziecko mowy.

W tej szkole wypracowano specyficzne sposoby kształtowania uwagi dowolnej, np. uczniów nieuważnych. P.Galpierin zaproponował szereg etapów procesu kształtowania uwagi, bazującej na interioryzacji. (sterowanie zewnętrzne->mowa głośna-> mowa cicha-> mowa wenętrzna).

5.2.Uwaga jako ukierunkowanie i sterowanie aktywnością (koncepcja autorska)

5.2.1. Informacje ogólne

Teorie uwagi nie mogą być zarówno bardzo ogólne, ani zbyt wąskie.

Nie można utożsamiać uwagi z jakimś jednym procesem czy zjawiskiem psychologicznym albo -tym bardziej - fizjologicznym.

5.2.1.1.Kryteria porządkowania wiedzy o uwadze

-Teoria uwagi powinna wyjaśniać w pierwszym rzędzie regulacyjną jej funkcję;

-Błędne jest przypisywanie poszczególnym procesom tylko jednej funkcji;

-Racjonalna koncepcja uwagi powinna uwzględniać różne poziomy regułacji.

5.2.1.2.Próba definicji

Uwaga jest jednym z mechanizmów regulujących aktywność, w szczególności pełni następujące funkcje:

-ukierunkowuje aktywność,

-organizuje aktywność, a szczególnie czynności nadając im najbardziej racjonalną w danej sytuacji strukturę.

5.2.1.3.Poziomy regulacji

Zachowania reaktywne, sterowane są głównie przez zachowania stereotypowe, a więc odruchy, nawyki, przyzwyczajenia i inne zautomatyzowane elementy aktywności człowieka, stąd w ich przebiegu rola uwagi jest marginalna. Często bywa nawet tak, że uwaga jest w opozycji do tych mechanizmów, gdyż przezwycięża albo ogranicza aktywność stereotypową w taki sposób, aby zachowania nasze były bardziej adekwatne do aktualnej sytuacji.

Natomiast rola uwagi jest decydująca w zachowaniach celowych, kiedy człowiek realizuje określone zadania, zmierza do osiągnięcia zamierzonego wyniku, pokonuje różnorodne trudności.

5.2.1.4. Uwaga a inne procesy psychiczne ukierunkowujące aktywność

Do takich procesów zalicza się w pierwszym rzędzie emocje i motywację, w definiowaniu istoty których wymienia się ich funkcję ukierunkowującą.

Zatrzymajmy się nad problemem typów wzajem­nych relacji uwagi i emocji. Ukierunkowanie obu tych procesów może być:

1. Zgodne oddziaływanie sterujące obu procesów. Zarów­no emocje, jak i uwagę wywołują te same bodźce i zadania oraz nadają jeden kierunek aktywności. Dzieje się tak m.in. wówczas, gdy uwaga zostaje podporządkowana procesom emocjonalnym.

Wynika stąd, że emocje mogą być czynnikiem sterującym w sto­sunku do uwag

2. Działanie tych procesów może być również antagonistyczne, kiedy silne emocje powodują działanie nieuważne, nieracjonalnie wyselekcjonowane i ukierunkowane. W takich przypadkach konieczne jest, aby uwaga przezwyciężała negatyw­ne wpływy emocji. Posłużymy się prostym przykładem: Zapragnąłem znaleźć się jak najszybciej w określonym miejscu, w tym celu wsiadam do samochodu i wykonuję szereg czynności, które składają się na zrealizowanie zamia­ru. Moimi czynnościami sterują oba interesujące nas mechanizmy, przy tym ich działanie zawiera zarówno wspólne cechy, jak i przeciwstawne; o ile silna motywacja „popycha" do działania szybkiego, a więc „ślepego", o tyle drugi interesujący nas mechanizm powoduje, że działania są „uważ­ne", dostosowane nie tylko do pragnień, ale również do aktualnych oko­liczności. 'Tak więc, człowiek, który uważnie prowadzi samochód, zatrzy­muje się przed czerwonymi światłami, przepuszcza inne pojazdy itp.

3. Wzajemne relacje między tymi procesami mogą ulegać zmia­nie na różnych etapach działania (zachowania się). Na przykład człowiek na coś zwraca uwagę, po czym dołączy się do tego dzia­łania emocja przyjemna, co tym bardziej sprzyja koncentracji uwagi na danym obiekcie lub działaniu.

Wymienione prawidłowości są jednak modyfikowane przez siłę pobudzenia emocjonalnego:

— W sytuacji, kiedy intensywność emocji jest zerowa albo bardzo bliska zeru, regulacja dokonuje się głównie dzięki uwadze.

— Przy niskim stopniu natężenia emocji z reguły regulacja przebiega bardzo sprawnie.

— Wraz ze wzrostem siły emocji ujawnia się ich dezorgani­zujący wpływ, a więc powstają trudności w racjonalnej selekcji i ukierunkowaniu czynności psychicznych. Można powiedzieć, że selekcja i ukierunkowanie czynności w wy­padku emocji i w dużej mierze motywacji dokonuje się zgodnie z „zasa­dą przyjemności", podczas gdy regulacja za pomocą uwagi dowolnej opie­ra się na „zasadzie realizmu", wymagającej liczenia się z aktualną sytua­cją, jak również z antycypowanymi wynikami i przyszłą sytuacją.

5.2.1.5. Błędy czynności jako następstwo braku uwagi

Przyjrzyjmy się nieco dokładniej typowym błędom czynności, będących następstwem braku koncentracji uwagi. Zagadnienie to dotychczas było w niedostatecznym stopniu obiektem zainteresowania teoretyków i praktyków. W tym kontekście warto wyróż­nić prace L. Bandury, który stwierdza, że w pewnej klasie V, gdzie zastosowano ciągłą obserwację i no­towano wszystkie błędy popełnione przez uczniów na lekcjach, stwierdzono, że na 153 błędy prawie jedna trzecia (48) miała swoje bezpośrednie źródło w słabej koncentracji uwagi.

Walka z tego rodzaju błędami, czyli pomyłkami, wymaga znajomości mechanizmów ich powstawania. Wszystkie pomyłki mające swoje źródło w uwadze można podzielić na trzy grupy, zgodnie z przyjętym wcześniej kryterium, tj. na błędy związane z recepcją informacji, błędy decyzyjne i wykonawcze.

Błędy związane percepcją informacji; można tu wymienić wszystkie po­myłki, które są następstwem niedosłyszenia, wadliwego odczy­tania tekstu, niedostrzeżenia różnic w podobnych pod względem graficznym literach, np. m, n, u, w, d, b itp. Na spostrzeganie człowieka duży wpływ wywierają stany psychiczne. Na przykład oczekujący obiadu uczeń fragment wiersza, który brzmiał: „Zra­zu cię zapał porywa, A potem smutki...", przepisał: „Zrazów cię zapach porywa, A potem skutki..."

Błędy decyzyjne to wszelkie pomyłki, które są następ­stwem m.in. takich mechanizmów psychicznych, jak:

— Perseweracja, gdy uczeń niepotrzebnie powtarza jakiś ele­ment (literę, sylabę, słowo), który wystąpił już wcześniej, np. zamiast „współczuła" — „współcżóła", zamiast „wybrzeże" —-„wybrzerze", zamiast „koza" — „kozak" itp.

-Antycypacja, gdy myśl wybiega naprzód i jakiś element pojawia się wcześniej niż powinien; w wyniku antycypacji na­stępuje przestawienie szyku wyrazów, liter albo dopisanie do da* nego słowa części drugiego. Na przykład uczeń pisze „fale ugerzają o brzeg"; w tym przypadku litera „g", która kończy zdanie, pojawiła się wcześniej i wyparła literę „d". Innymi przykładami tego typu pomyłek mogą być: „powród do domu", „kierónków" itp.

— Redukcja, czyli opuszczenie pewnych elementów, takich jak litery, sylaby, słowa. Ten rodzaj pomyłek występuje nader często.

-Geminacja, czyli podwojenie jakiegoś elementu, np. „lokoomotywa", perspektytywa", „filolozofia" itp.

Tego typu pomyłki występują, gdy uczeń jest zmęczony, a w przypadku ich uporczywego powtarzania się można podejrzewać zaburzenia.

Następne źródło pomyłek dotyczy uwagi wykonawczej. Chodzi o to, że np. maszynistka może poprawnie rozumieć, pod­jąć trafną decyzję, ale w trakcie realizacji tej decyzji wystąpi pomyłka z powodu niedokładności wykonania. Tego rodzaju pomyłki przejawiają się przede wszystkim w niedbałym piśmie,; trudnym do odczytania albo też w nawykowych ruchach, gdy np.' po nowym roku przez pewien czas automatycznie piszemy błęd­nie datę.

Można sformułować wiele postulatów pod adresem pracy nau­czycielskiej zmierzających do niedopuszczania do pomyłek ucz­niowskich i ich eliminowania. Wśród nich istotną rolę odgrywa klimat rzetelnej i uważnej pracy oraz wdrażanie uczniów do sa­mokontroli.

5.2.2. Cechy uwagi

Z przyjętej koncepcji wynika, że wszystkie cechy uwagi powinny odnosić się nie do obiektów /bodźców/ i ich właściwości, ale do czynności. Gdzie nie ma czyn­ności, nie ma i uwagi oraz, gdzie nie ma uwagi, nie ma również i czynności psychicznych.

Z tego punktu widzenia oprócz tradycyjnie wymienionych właściwości uwagi, takich jak po­jemność, podzielność i in. zachodzi potrzeba uwzględniania i wyodrębniania nowych jej właściwości, takich jak: l) siła, 2)plastyczność i 3)głębia.

Przez s i ł ę uwagi będziemy rozumieli nasilenie tenden­cji do ukierunkowania danej czynności i doprowadzenia jej do wyniku. Uwaga posiada tym większą siłę, im większe przeszkody /wewnętrzne i zewnętrzne/ muszą się pojawić, aby uniemożliwić doprowadzenie czynności do końca.

G ł ę b i a uwagi dotyczy zaangażowania procesów umysłowych; uwaga jest tym głębsza, im w większym sto­pniu zaangażowane są w niej procesy umysłowe, np. przy płytkiej uwadze człowiek, „słucha, ale nie słyszy" albo „patrzy i nie widzi", a więc uwaga płytka charakteryzuje się zmysłowo-mororycznymi komponentami, a głęboka - umy­słowymi .

Plastyczność uwagi oznacza zdolność adaptacji mechanizmów regulacji do zmieniających się warunków i za­dań. W pojęciu „plastyczność" mieści się również „ przerzutność" rozumiana jako przejście od sterowania jedną czyn­nością do sterowania drugą. Przy tym należy tu uwzględnić kilka wariantów owych przejść; wydaje się, że można będzie wyróżnić tu różne rodzaje ze względu m.in. na następują­ce kryteria :

- ze względu na zakończony albo niezakończony charakter czynności od której „odchodzimy";

- ze względu na warunki towarzyszące wykonywaniu czyn­ności .

5.2.3. Rodzaje uwagi

W ramach nowej koncepcji zachodzi potrzeba dostrzegania znacznie większej liczby różnych rodzajów uwagi.

Z dotychczas nagromadzonej wiedzy o specyfice różnych czynność, (działań) możemy wyróżnić m.in. następujące rodzaje uwagi:

1. Ze względu na poziom organizacji zachowania się wyróżniamy uwagę :

- reaktywną (1) i kognitywną (2);

2. Z punktu widzenia cybernetycznego, gdzie wyodrębnia się takie elementy układu, jak: wejścia, mechanizmy centralne i wyjścia, wyodrębnimy trzy duże grupy czynności i mechanizmów ich regulacji, czyli uwagi:

a) w zakresie odbioru informacji,

-ze względu na proces - uwagę percepcyjną (3);

-ze względu na kanał odbioru informacji:

- uwagę wzrokową (4);

- uwagę słuchową (5);

- uwagę dotykowo-ruchową (6)

b)w zakresie transformacji informacji,

- uwagę umysłową (7), .

c) w zakresie czynności wykonawczych;

- uwagę ruchową /manipulacyjną/ (8).

3. Inne rodzaje uwagi ( w tym świadomą i nieświadomą; natychmiastową i odroczoną).

5.2.4. Specyficzna metoda badawcza

5.2.4.1. Okulografia

W badaniu uwagi wzrokowej duże usługi może oddać metoda okulografii. Oto

Rys 4-U. 2arejestnmane ruchy gałek ocznych przy oglądaniu reprodukcji obrazu Riepina .Nie żdoli' wciągu 3-ch minut:

1.swobodne oglądanie

2-5 oglądanie ukierunkowane instrukcją:

2-proszę, określić wiek osób wysłępujących na obrazie

3-proste określić czym zajęta była rodzino do momentu nadejścia tego nieoczekiwanego

4-proszę zapamiętać ubiór osób występujących na obrazie.

5-proszę, określić, ile lat byt nieobecny ten, kogo nieoczekiwano.

5.2.4.2.Metoda otolografii (kontrolowanego wejścia)

Zrodził się problem: Jak można badać uwagę słuchową za pomocą precyzyjnych rejestracji ruchów, analogicznie jak ma to miejsce w zastosowaniu okulografii?

Praktyczna realizacja wymienionych wymogów w naszym-przypadku przedstawia się następująco :

Rys.5-U . Schemat sytuacji eksperymentalnej przy stosowaniu otolografii (metody kontrolowanego wejścia).

Informacje nadawane są z trzech magnetofonów; na taś­mie jednego magnetofonu nagrane są informacje istotne /np. treść wykładu/, na taśmie drugiego magnetofonu nagra­ny jest bełkot, tj. słowa bez treści, a na taśmie trzecie­go - muzyka . W kanałach przekazu, między źródłem na­dania a odbiorcą umieszczony jest mikser, którego funkcja sprowadza się do przełączenia kanałów nadania i kanałów odbioru. Dzięki temu urządzeniu treść wykładu z pierwsze­go magnetofonu płynie do odbiorców na przemian różnymi kanałami. Jak już mówiliśmy, recepcja tak nadawanych informacji wymaga od odbiorcy wykonywania ruchów w ce­lu właściwego ustawienia przełącznika. W naszych ekspery­mentach dwa rodzaje przełączników odgrywały największą rolę; a/ nagłowne, b/ ręczne.

Istotną role odgrywa rejestracja czynności odbioru informa­cji. Interesują nas dane :

- kiedy osoba badana słuchała komunikatu z pierwszego, drugiego albo trzeciego kanału, tj. kiedy słuchała mowy, bełkotu albo muzyki ?

- czy przejście z kanału na kanał jest zgodne z algorytmem nadawania informacji istotnej ?

- czy liczba przejść, jakie dokonuje osoba badana, jest zgo­dna z liczbą przejść zaprogramowaną przez eksperymenta­tora ?

- czy osoba badana słuchała muzyki oraz w którym momen­cie?

- czy osoba badana słuchała „bełkotu" oraz w których mo­mentach ?

- czy były momenty, kiedy osoba badana nie słuchała żad­nego komunikatu ?

5.2.5. O niektórych wynikach badania uwagi słuchowej

Rys. 6-U. Rejestracja uwagi słuchowej 9-ciu wybranych studentów na wykładzie.

6. Podsumowanie koncepcji uwagi

Teorie uwagi nie mogą być zarówno bardzo ogólne, ani zbyt wąskie.

Nie można utożsamiać uwagi z jakimś jednym procesem czy zjawiskiem psychologicznym albo -tym bardziej - fizjologicznym.

Uwaga - cz. 2. Wybrane aspekty

1.Uwaga a inne mechanizmy regulacji

1.1.Świadomość

1.2.Czujność

1.3.Poszukiwanie

2.Funkcje uwagi

3.Znaczenie uwagi

4.Sterowanie uwagą

1.Uwaga a inne mechanizmy regulacji

1.1.Świadomość

W psychologii współczesnej wyróżnia się tak zwane procesy przeduwagowe, po­legające na przedświadomej obróbce bodź­ców, zwykle prezentowanych w bardzo krótkim czasie lub w sposób zdegradowany. Na przykład krótka (4 ms) ekspozycja rysunku uśmiechniętej twarzy sprawia, że ekspono­wana zaraz po niej litera alfabetu chińskiego oceniana jest jako sympatyczna, mimo że nic nie znaczy dla osób nie znających chińskiego. Ekspozycja rysunku twarzy zasmuconej daje efekty odwrotne

Procesy przeduwagowe polegają zatem na odbiorze, selekcji i obróbce bodźców, z których działania nie zdajemy sobie sprawy. Charakterystyczne jednak, że nazwa tych procesów sugeruje ich występowanie jeszcze przed uwagą. Oznacza to, że psychologia nie do końca akceptuje obejmowanie terminem „uwaga" procesów, które odbywają się poza świadomością.

Można mówić o różnych stop­niach natężenia świadomości percepcyjnej. Niektóre czynności zachodzą dzięki uwadze skupionej na bardzo niewielkiej liczbie bodźców - ale skupionej intensywnie. Inne czyn­ności mogą zachodzić w stanach uwagi rozproszonej, obejmującej wiele bodźców lub obiektów w sposób mniej intensywny. Uwadze intensywnej towarzyszy wyostrzona świadomość treści wchodzących w jej pole. Natomiast dla uwagi ekstensywnej charakterystyczne jest osłabienie świadomo­ści tego, co znajduje się w jej polu.

1.2.Czujność

Czujność jest to zdolność do długotrwa­łego oczekiwania na pojawienie się ści­śle określonego bodźca, zwanego sygna­łem, a ignorowania pozostałych bodźców, zwanych szumem. Na przykład operator przy pulpicie informacyjno sterującym, żołnierz na warcie itp. W tej sytuacji trzeba odróżniać sygnały istotne od nieistotnych, czyli szumów.

Trud­ność, jakiej musi sprostać mechanizm uwagi, polega na tym, że szum działa nieustannie, „usypiając czujność”, natomiast sygnały dzia­łają rzadko i w nieoczekiwanych momentach. Jednak konsekwencje zignorowania sygnału mogą być ogromne. Czuj­ność uwagi decyduje też o kompetencji spo­łecznej człowieka, ponieważ w wielu ważnych sytuacjach społecznych trzeba w porę wykryć sygnał (na przykład subtelną zachętę do okre­ślonych działań lub ostrzeżenie, by czegoś nie robić), ukryty w olbrzymiej ilości szumów.

Mogą tu wystąpić dwa rodzaje błędów;

1)zareagowanie na fałszywy sygnał;

2)brak reakcji na właściwy sygnał.

Człowiek może kierować się określoną strategią działania, zdeterminowaną przez in­dywidualne preferencje lub przez macierz zy­sków i strat, związanych z ryzykiem popeł­nienia błędu obu rodzajów. Jeśli zlekceważe­nie sygnału zagrożenia byłoby katastrofalne w skutkach (na przykład podczas bombardo­wania), system uwagi dopuści raczej do wielu fałszywych alarmów, minimalizując ryzyko popełnienia błędu chybienia.

Z badań wynika, że niezawodność sys­temu gwałtownie się pogarsza już w krótkim czasie po rozpoczęciu czuwania. Dlatego te­sty, mierzące skuteczność tej funkcji uwagi, zwykle polegają na wykrywaniu określonych bodźców (na przykład litery q) w bardzo dłu­gim ciągu innych, podobnych bodźców (to jest innych liter alfabetu), prezentowanych jeden po drugim, w jednostajnym tempie.

1.3.Poszukiwanie (Przeszukiwanie)

W przeciwieństwie do czujności, polegają­cej na wytrwałym, ale biernym oczekiwa­niu na pojawienie się sygnału, przeszuki­wanie jest procesem aktywnym. Polega _r na systematycznym badaniu pola percepcyjnego, w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium. Przeszuku­jemy na przykład stronicę podręcznika, by sprawdzić, czy jest tam coś napisane o uwadze lub o lęku. Na przykład kontroler przeszukuje plik dokumentów, aby sprawdzić, czy wszystkie są prawidłowo wypełnione.

Podstawowym czynikiem utrudniającym przeszukiwanie jest obecność bodźców zakłócających, czyli dystraktorów. Badania wykazały, że efektyw­ność i czas przeszukiwania pola percepcji wzrokowej zależą od liczby dystraktorów, ich podobieństwa do szukanego sygnału i wza­jemnego podobieństwa samych dystrakto­rów. Jeśli zbiór dystraktorow jest różnorodny, przeszukiwanie staje się trudne, a jeśli jedno­rodny - łatwiejsze. Na przykład trudniej odna­leźć kamyk na plaży czy określone słowo w książce, gdzie jest dużo innych podobnych słów. Poza tym przeszukiwanie jest łatwiejsze, jeśli szukany obiekt jest prosty, a trudniejsze -jeśli składa się z wielu cech.

Detekcja sygnałów jest procesem wykry­wania bodźców w określonym miejscu (ekran radaru, organizm pacjenta). Bodźce krytyczne pojawiają się co jakiś czas i ni­gdy nie wiadomo, kiedy mogą wystąpić. Przeszukiwanie natomiast jest procesem aktywnym, ponieważ nie wiadomo, kiedy jakiś bodziec może wystąpić, ani też nie wiadomo, gdzie może on wystąpić. Do­brym przykładem procesu wyszukiwania jest zbieranie grzybów. Każdy zbieracz ma w swojej pamięci podręczny atlas grzy­bów, za którego pomocą odróżnia grzyby jadalne od trujących. Ten atlas oczywiście nie zawiera obrazów wszystkich widzia­nych kiedyś grzybów, lecz obrazy sche­matyczne, stanowiące pewne uogólnienia grzybów dotychczas oglądanych - zarówno w lesie, jak i w atlasach tradycyjnych, w postaci książek. Sukces w zbieraniu grzybów zależy nie tylko od ostrości wzroku, ale także od strategii wzrokowego przeszukiwania lasu. Osoby dysponujące efektywnymi strategiami przeszukiwania spoglądają we właściwe miejsca i znajdują więcej grzybów.

Ważnym czynnikiem, który wpływa na procedury przeszukiwania, jest obecność dystraktorów, czyli bodźców odwracają­cych uwagę.

2.Funkcje uwagi

Uwaga pełni cztery podstawowe funkcje.

-Funkcja selekcjonująca polega na odsiewaniu nieistotnej stymulacji sensorycznej.

-Funkcja czujności sprowadza się do oczekiwania na określony sygnał i powstrzymania się od re­akcji na bodźce zakłócające (to jest szum).

-Funkcja przeszukiwania polega na aktywnym sprawdzaniu czy w polu percepcyjnym znajduje się określony bodziec, który jest z reguły ukryty wśród dystraktorów.

-Funkcja kontroli jednocześnie wykonywanych czynności.

3.Znaczenie uwagi

4.Sterowanie uwagą

4.1.Srerowanie aktualne

4.2.Sterowanie potencjalne

Wykorzystana literatura:

W. Dobrołowicz, Psychologia uwagi, Lublin 1995, UMCS.

E.Nęcka, Uwaga, w: Psychologia. Podręcznik akademicki, Gdańsk 2000

T.Maruszewski, Psychologia poznania, (op. cit.)

R.Sternberg, Psychologia poznawcza, (op. cit.).

Przykładowe pytania z zakresu psychologii uwagi:

Pytania odnoszące się do uwagi w najstarszej koncepcji:

• Jak definiowano uwagę dawniej?

• Podać przykład uwagi mimowolnej.

• Podać przykład uwagi dowolnej.

• Podać przykład uwagi wtórnej.

• Wymień najważniejsze cechy uwagi.

• Podaj przykład podzielności uwagi.

• Podaj przykład przerzutności uwagi.

• Jakie mogą być przyczyny roztargnienia?

• Dlaczego nastąpił kryzys psychologii uwagi w latach 30-50?

Pytania odnoszące się do koncepcji neurofizjologicznej:

• Podać przykłady sprowadzania uwagi do odruchów.

• Co jest istotą odruchu orientacyjno-badawczego?

• Jakie znasz przykłady utożsamiania uwagi z pojęciami zaproponowanymi przez Pawłowa?

Pytania dotyczące uwagi selekcyjnej:

• Jakie znasz główne modele uwagi selekcyjnej?

• Na czym polegały badania zapoczątkowane przez C.Cherry'ego?

• Co było istotą modelu „przełącznika”?

• Co krytykowano w modelu zaproponowanym przez D.Broadbenta?

• Jaki model zaproponowała A. Treisman?

• Jakie są główne tezy modelu uwagi zaproponowanego przez D. Kehnemana?

• Co to jest przeduwaga?

• Ocenić zalety i braki koncepcji uwagi selekcyjnej.

Pytanie dotyczące koncepcji Wygotskiego:

• Jakie jest główne źródło uwagi dowolnej?

• Jak można kształtować uwagę dowolną?

Pytania dotyczące koncepcji autorskiej (W.Dobrołowicza):

• Jaka jest ogólna definicja tak pojętej uwagi?

• Z jakimi innymi procesami psychicznymi związana jest uwaga?

• Jakie znasz typowe błędy czynności, czyli pomyłki będące następstwem braku uwagi?

• Wymień trzy główne cechy uwagi.

• W czym przejawia się siła uwagi?

• W czym przejawia się głębia uwagi?

• W czym przejawia się plastyczność uwagi?

• Jakie nowe rodzaje uwagi wynikają z tej koncepcji?

• Co jest istotą okulogragii?

• Czym charakteryzuje się metoda otolografii?

• Co pozwala zbadać metoda otolografii?

Pytania ogólne (dotyczące różnych koncepcji):

• Co to jest czujność?

• Co jest istotą przeszukiwania?

• Jakie dostrzegasz różnice między czujnością a przeszukiwaniem?

• Co to są dystraktory?

• Wymień najważniejsze funkcje uwagi.

• Jak można kształtować (rozwijać) uwagę?

Przykłady zadań testowych.

Zadania typu: prawda - fałsz. Na miejscu kropek, obok każdego twierdzenia napisz P wzgl. F.

....... Dystraktor to czynnik ukierunkowujący uwagę na istotne informacje.

....... Istnienie ośrodków uwagi w mózgu człowieka zostało odkryte przez Ribota.

....... Okulografia może być wykorzystywana do badania uwagi słuchowej.

.......Autorem teorii zasobów uwagi jest D. Kehneman.

........Uwaga w koncepcji świadomościowej utożsamiana jest z percepcją.

Przykładowe zadania w teście wyboru; trzeba wskazać najlepszą odpowiedź spośród czterech podanych:

• 1. Wskazać autora, który zaproponował model uwagi działającego na zasadzie tłumika:

a)Broadbent, b)Treisman, c)Kahneman, d)Norman.

• 2. Wskazać autora, który zaproponował model uwagi działającego na zasadzie przełącznika:

a)Broadbent, b)Treisman, c)Kahneman, d)Norman.

• 3. Metoda rejestracji ruchów gałek ocznych w procesie oglądania, to:

1. obserwacja, b)przeduwaga, c)otolografia, d)okulografia.

• 4 Czynniki zakłócające uwagę, to inaczej:

a)roztargnienie, b)tłumiki, c)dystraktory, d)przełączniki.

6

---