SZKOLNICTWO I MYŚL PEDAGOGCZNA

NA ZIEMIACH POLSKICH POD ZABORAMI

I Temat: Sytuacja społeczno-polityczna pod zaborami

Rozbiory I: 1772; II: 1793; III: 1795

Zabór rosyjski obejmował ziemie Polski centralnej z Warszawą (początkowo należała do Prus), Radomiem, Kielcami, Białymstokiem, Lublinem. Część wschodnia ziem polskich, tj .część ziem litewskich, białoruskich i ukraińskich zostało włączonych do Rosji.

Zabór pruski obejmował Wielkopolskę, Pomorze, część Śląska.

Zabór austriacki obejmował ziemie na południe od linii Wisły, tj. Małopolskę i część terenów wschodniej Polski (Lwów, Tarnopol, Stanisławów). Zabór ten otrzymał nazwę Galicji: część zachodnia od Śląska Cieszyńskiego po San i część wschodnia po rzekę Zbrucz.

Okresy w dziejach oświaty poszczególnych zaborów

Zabór rosyjski

-- Do 1831 roku względne swobody w dziedzinie oświaty dzięki liberalnej polityce cara Aleksandra I. W okresie tym, tj. od 1807 do 1815 w centralnej części ziem polskich zostało utworzone przez Napoleona Księstwo Warszawskie, które po Kongresie Wiedeńskim stało się częścią Królestwa Kongresowego. Istniało aż do I wojny światowej oficjalnie jako autonomiczny kraj, w rzeczywistości całkowicie podporządkowany Rosji.

-- 1832-1863 okres miedzypowstaniowy, charakteryzujący się rozpoczęciem procesu rusyfikacji społeczeństwa polskiego.

-- 1864 - 1905 druga fala rusyfikacji

-- 1905-1918 rezygnacja władz carskich z powszechnej rusyfikacji pod wpływem wydarzeń politycznych, jak i narastającego oporu społeczeństwa polskiego.

Zabór pruski

-- do 1831 względne swobody polityczne, zwłaszcza na terenie Wielkopolski

-- 1831-1840 wzrost germanizacji

-- 1841-1862 osłabienie tendencji germanizacyjnych

-- 1863-1918 narastająca germanizacja mimo oporu społeczeństwa

polskiego, czego wyrazem był m.in. strajk dzieci wrzesińskich,

który miał miejsce na ternie całego zaboru i trwał do 1907 r.

Zakończył się klęską.

Zabór austriacki

-- do 1866 okres przedautonomiczny, tendencje germanizacyjne. Od

1815 r. Kraków wraz z najbliższą okolicą tworzył tzw. Rzecz -

pospolitą Krakowską, którą Austriacy włączyli do Galicji w 1848 r.

-- 1867 - 1918 okres autonomiczny, w którym Galicja uzyskała

autonomię nadającą szereg uprawnień w dziedzinie życia

społecznego, gospodarczego nauki, kultury i oświaty. Nastąpiła

polonizacja urzędów, sądów i szkolnictwa. Powołano do życia Wydział Krajowy, będący namiastką władzy wykonawczej, Sejm

Krajowy, zaś szkolnictwem kierowała Rada Szkolna Krajowa. Galicja

stanowiła namiastkę wolnego kraju, lecz w rzeczywistości, lecz w rzeczywistości była zależna od zaborcy.

Literatura: R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980; K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001.

II Temat: Ogólne założenia polityki oświatowej zaborców

1. Polityka ta miała charakter chwiejny i zależała od okoliczności politycznych w jakich znajdowało się dane państwo zaborcze.

2. Ogólna tendencja wyrażała się w dążeniu do systematycznego wynarodowienia Polaków.

3. Środkiem prowadzącym do tego celu stało się szkolnictwo. W zaborze pruskim zorganizowane było na wysoki, poziomie, co miało prowadzić do szybkiego pozbawienia tożsamości narodowej. Obowiązek szkolny był ściśle egzekwowany. W zaborze rosyjskim szkolnictwo ludowe reprezentowało b. niski poziom, brak obowiązku szkolnego, co prowadziło do wysokiego analfabetyzmu. Podobnie w Galicji, z tym jednak, że sytuacja ta ulegała stopniowej zmianie po uzyskaniu autonomii.

4. Organizację szkolnictwa i proces kształcenia został podporządkowany ustawodawstwu państw zaborczych.

5. Zaborcy zwalczali wszelkie przejawy społeczeństwa polskiego do tworzenia szkoły polskiej i wychowania narodowego. Mimo to przez cały okres porozbiorowy na jakiejś części terytorium dawnej Rzeczypospolitej istniały przyczółki oświaty i kultury polskiej, co przyczyniło się do utrzymania tożsamości narodowej.(Księstwo Warszawskie,1807-1815; Rzeczpospolita Krakowska 1815-1848; Galicja okresu autonomicznego,1867-1918).

Literarura: K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001.

III Temat: Oświata w zaborze rosyjskim

1. Szkolnictwo na terenie Wileńskiego Okręgu Szkolnego do 1831 r.

Dzięki liberalnej polityce cara Aleksandra I (1810-1825) szkolnictwo polskie mogło rozwijać się w miarę swobodnie. Car miał ambicje oparcia szkolnictwa rosyjskiego na wzorach Oświecenia, i przeprowadził jego reformę w 1802 r. Ministrem spraw zagranicznych był wówczas przyjaciel cara, książę Adam Jerzy Czartoryski, dzięki któremu powołano do życia Ministerstwo Oświaty. Kraj podzielono na okręgi szkolne, wśród których był okręg wileński z Uniwersytetem Wileńskim na czele. A. Czartoryski został kuratorem okręgu szkolnego.

Podstawy działalności Uniwersytetu

- Język polski jako wykładowy

- Struktura: Wydziały Fizyczno-Matematyczny, Lekarski, Nauk Moralnych i Teologicznych, Literatury i Sztuk Wyzwolonych

- Rektor i profesorowie byli Polakami. Wybitni profesorowie: J.i J. Śniadeccy, J.

J. Lelewel, E. Słowacki, E. Grodecki; zostali też zatrudnieni profesorowie z zagranicy.

- Uniwersytet miał szeroką autonomię.

- Szkoła sprawowała nadzór nad szkolnictwem na terenie całego okręgu szkolnego

podobnie jak to była w czasach KEN. Jedną z podległych szkół było słynne Liceum w Krzemieńcu (1805) zorganizowane przez T. Czackiego i H. Kołłątaja.

- Uniwersytet ośrodkiem romantyzmu i ruchu filareckiego A. Mickiewicz, T. Zan.

Początek represji władz rosyjskich wobec szkolnictwa polskiego.

Proces Filomatów 1822-1823, Zesłanie działaczy studenckich w głąb Rosji, aresztowania, wcielenie do wojska rosyjskiego itp. Proces filomatów znalazł odbicie w III części Dziadów A. Mickiewicza. Zwolnienie Czartoryskiego z funkcji kuratora, a na jego miejsce został mianowany Nowosilcow, który Polaków uważał za wywrotowców, nacjonalistów i rewolucjonistów. Wprowadzono j. rosyjski, zniesiono samorząd, studencki, aresztowano polskich profesorów.

2. Szkolnictwo w okresie Księstwa Warszawskiego (1807-1815)

Księstwo Warszawskie obejmowało ziemie II i III zaboru pruskiego część zaboru austriackiego. Miało 4.3 mil. ludności.

1. Izba Edukacyjna jako władza oświatowa na czele ze Stanisławem Kostką- Potockim (brat Ignacego Potockiego działacza KEN).

2. W swej działalności nawiązywało do założeń pedagogicznych KEN dzięki temu, że wielu działaczy Izby należało do KEN np. ks. O. Kopczyński, J.U. Niemcewicz.

3. Wydanie ustawy O urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych (1808). Wprowadzenie szkół elementarnych w każdej większej wsi, obowiązek szkolny od 6-11 r. ż a na wsi od 8-12 r. z., wprowadzenie dozorów szkolnych. Program: czytanie i pisanie w języku polskim, rachunki, nauka moralna, religia, nauka o zachowaniu zdrowia, wiadomości rolnicze, o rzemiośle i handlu, rysunki, roboty kobiece.

4. Za wzorem KEN powołano do życia Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, prezes B. Linde (twórca pierwszego 6 tomowego polskiego słownika j. polskiego)

5. Szkoły średnie: podwydziałowe (3-letnie) o charakterze szkół realnych i wydziałowe (4-letnie) i departamentowe (7-letnie) przygotowujące do wyższych studiów. Obowiązywał program ogólnokształcący. Kierowano się zasadą użyteczności wiedzy.

6. Szkolnictwo zawodowe rozwijało się dzięki ks. S. Staszicowi (prezes WTN 1800). Powstanie wyższych szkół zawodowych 3-letnia Szkoła Prawa, Szkoła Lekarska Szkoła Artylerii, Szkoła Podchorążych,

7. W Krakowie, który należał do K.W. przywrócono Uniwersytetowi Krakowskiemu polski charakter.

8. Osiągnięcia i znaczenie Izby Edukacyjnej

3. Oświata w Królestwie Kongresowym do 1831 r.

Po klęsce Napoleona w Rosji, zostaje zlikwidowane Księstwo Warszawskie.

Kongres Wiedeński (1815) Powołuje do życia Królestwo Kongresowe złożone z ziem polski centralnej, połączone unią personalną z Rosją. Kraków został wydzielony i tworzył Rzeczpospolitą Krakowską (w 1848 r włączona do Austrii). Konstytucja wydana przez Aleksandra I wprowadzała Sejm jako władzę ustawodawczą, zapewniała swobodę w rozwoju kultury, oświaty. Gwarantowano wolność słowa, wyznania, prawo do języka ojczystego Administracja w rękach Polaków. Pierwszy okres do 1825 r. który przypadł na rządy Aleksandra I był pomyślny dla rozwoju szkolnictwa. Założono Uniwersytet Warszawski (1816) z 5 wydziałami: Teologii, Prawa i Administracji, Medycyny, Filozoficzny i Nauk i Sztuk Pięknych. ( od 1821 studia 5-letnie), rozbudowano szkolnictwo zawodowe, w tym Szkoła Akademiczno-Gónicza w Kielcach (1816), powstała Szkoła Leśna (1818), Instytut Agronomiczne i Weterynarii w Warszawie (1820). Szkoła Budownictwa i Miernictwa (1818), Szkoła Inżynierii (1823), Instytut Guwernantek (1825), przekształcony w Instytut Muzyki i Deklamacji (1827), Szkoła Przygotowawcza do Instytutu Politechnicznego (1826) wszystkie w Warszawie.

Do zakładów opiekuńczych należy zaliczyć:

1 Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych w Warszawie (1816 pijar J. Falkowski) W 1815 r. został on wysłany przez Izbę Edukacyjną wraz z trzema głuchoniemymi do Wiednia, w celu zapoznania się z nauczaniem głuchoniemych metodą ks. І'Epée. Nauka w Instytucie trwała początkowo 4 lata. Uczniowie uczyli się 9 rzemiosł: tokarstwa, stolarstwa, ślusarstwa, bednarstwa, introligatorstwa, ciesielstwa, kołodziejstwa i szklarstwa. Szkolenie zawodowe zajmowało od 1 do 5 godzin dziennie. Od 1828 r. wszyscy uczyli się rysunku, ponadto wychowankowie internatu - malarstwa i snycerstwa.. Kolejne szkoły dla głuchoniemych powstały w Królestwie Polskim z inicjatywy społecznej: w Międzyrzecu Podlaskim i w Łodzi.

2.Warszawskie Towarzystwo Dobroczynności (1816). S. Jachowicz poeta i działacz oświatowy.

W latach 20 XIX w. po objęciu władzy w Rosji przez cara Mikołaja I (1826) rozpoczęło się stopniowe ograniczanie uprawnień zagwarantowanych przez Konstytucję. Wprowadzono cenzurę, zamknięto szereg czasopism, utworzono tajną policję, która kontrolowała całe życie społeczne, na wzór Rosji szerzyła się korupcja, uniemożliwiono działalność opozycji.

Nastąpiły zmiany personalne: zwolniono S. Potockiego (1820), który należał do najświetniejszych umysłów pierwszego dwudziestolecia XIX wieku, polityk, pisarz, publicysta, kolekcjoner, bibliofil i mecenas sztuki, a przede wszystkim: wolterianin, racjonalista. Autor Podróży do Ciemnogrodu, w którym przedstawił ciemnogród jako państwo pełne zabobonów, ciemnoty i zacofania. Wydanie tej książki było m.in. powodem zwolnienia Potockiego z funkcji kierownika resortu oświaty. Jego miejsce zastąpił Stanisław Grabowski (syn króla Stanisława Poniatowskiego z małżeństwa morganatycznego), marionetka w rękach Nowosilcowa. Od tego czasu następował stopniowy regres szkolnictwa:

1. Likwidacja przymusu podatkowego na szkoły, co podcięło byt materialny szkół.

W konsekwencji tego przepisu zmniejszyła się liczba szkół elementarnych wiejskich z 880 w 1821r. do 329. w 1825 r.

2. Zniesiono Instytut Nauczycielski w Łowiczu

3. Obniżono poziomu kształcenia przez ograniczenie przedmiotów,

humanistycznych, upraktycznienie programu, położenie nacisku na nacisk na

wychowanie religijne

4. Preferowano nauczanie pamięciowe, za szkodliwe uważano zmuszanie

młodzieży do samodzielnego myślenia.

5. Zwalniano nauczycieli wykazujących brak lojalności wobec władz szkolnych.

Nauczycieli „posłusznych” nagradzano dając im dobre posady i nagrody .

6.Nie udało się wprowadzić do programu nauczania j. rosyjskiego jako obowiązkowego. Ale była to tylko kwestia czasu.

4. Okres II 1832-1863 (okres międzypowstaniowy)

W okresie tym został wprowadzony ostry kurs rusyfikacji szkolnictwa polskiego jako kara za powstanie listopadowe.

Zamknięcie Uniwersytetu Wileńskiego i wiele szkół średnich w tym Liceum Krzemienieckiego, którego bibliotekę i zbiory przeniesiono do organizowanego Uniwersytetu w Kijowie. (1833)

Zlikwidowano Uniwersytet Warszawski, który funkcjonował zaledwie 16 lat.

Zmniejszono lczbę szkół średnich o 50 %,

Ograniczono działalność szkół wszystkich typów, zwłaszcza średnie i typu

wyższego

Zlikwidowano wszystkie prywatne szkoły średnie, i zamieniono je na rządowe, Zamknięto większość pensji żeńskich prowadzonych przez klasztory,

Wprowadzono język rosyjski jako wykładowy. Język polski pozostał tylko w nauczaniu religii katolickiej.

Rozpoczęto prześladowanie unitów i likwidowano ich szkolnictwo.

5. Królestwo Kongresowe, okres przejściowy 1859-1862

Koniec lat 50. XIX w. przyniósł złagodzenie kursu rusyfikacji w związku z niepowodzeniami w wojnie rosyjsko-tureckiej, a także z objęciem tronu przez Aleksandra II po śmierci Mikołaja I. Przywrócono częściowo autonomię K.K. ogłoszono amnestię dla uczestników powstania listopadowego. Polacy ten moment wykorzystali dla odrodzenia szkolnictwa. Działalność wznowiła Komisja Rządowa Wyznań i Oświecenia Publicznego na czele z A. Wielopolskim. W 1862 r. władze rosyjskie wyraziły zgodę na reaktywowanie Uniwersytetu Warszawskiego, (Szkoła Główna Warszawska) który stał się centrum naukowym dla K.K. Posiadał 4 wydziały: Prawa i Administracji, Filologiczno-Historyczny ,Matematyczno-Fizyczny i Lekarski. Rektorem uczelni został Józef Mianowski - lekarz, działacz społeczny. Swoją uczynnością zyskał sobie sympatię i miłość polskich studentów.. Na trwałe zapisał się w historii nauki polskiej. W roku 1840 został aresztowany i poddany ciężkiemu śledztwu. Po ponad pół roku wyszedł na wolność i został zrehabilitowany. Trafił do Sanki Petersburga gdzie objął katedrę psychiatrii w tamtejszej Akademii Medyko-Chirurgicznej, zarządzał również klinika ginekologiczną i dziecięcą. W 1848 otrzymał stanowisko nadwornego lekarza córki cara Mikołaja i Marii. Jego imieniem nazwano powołaną w 1881 r. fundację Kasa im. Józefa Mianowskiego (reaktywowana w r. 1991), która finansowała badania naukowe i wydawnictwa polskie, wspierała polskich naukowców.

Uniwersytet Warszawski szybko rozwijał się o czym świadczy duża liczba studentów (około 1300). Po 1831 r musieli kształcić się na uniwersytetach zagranicznych. Kształcili się tu A. Dygasiński, H. Sienkiewicz, B. Prus P. Chmielowski, Z. Gloger, A. Świętochowski. Profesorowie: J. Mianowski, H. Struve (filozof i logik), T. Chałubiński (lekarz), Wiktor Szokalski (ojciec polskiej okulistyki), Stefan Pawlicki (filolog klasyczny).

6. Reforma szkolna Aleksandra Wielopolskiego (1803-1877)

Aleksander Wielopolski, hrabia, Autor słynnego powiedzenia "Dla Polaków można coś zrobić, z Polakami? nic". Studiował prawo i filozofię. Był to wyjątkowy i niezwykły pod każdym względem człowiek, obdarzony potężnym rozumem i silną wolą. Oceniając Wieloposkiego trzeba wziąć pod uwagę całokształt jego działania dla Polski , są złe jak i dobre aspekty jego działania, chociażby to iż chciał zreformować szkolnictwo i administrację. Lecz mimo to w moim odczuciu był postacią negatywną. Jego sposób bycia wskazywał iż bardziej chciałby być Rosjaninem niżeli Polakiem. Nawiązał porozumienie z carem, a nie potrafił tego uczynić z własnym narodem, chciał go uszczęśliwić lecz nie umiał z nim współpracować, nie rozumiał też jego potrzeb i dążeń. Pragnął szczęśliwego społeczeństwa, a jednocześnie był arogancki wobec niego, dlatego nie mógł się pochwalić poparciem narodu, był głęboko przekonany, że jest w stanie przeprowadzić to, co zamierza - sam, bez poparcia społecznego, a nawet wbrew niemu.
W nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku urządził tzw. brankę, czyli pobór rekrutów do wojska w tym 12 tysięcy polskiej młodzieży. Owa branka stała się bezpośrednią przyczyną wybuchu powstania styczniowego, co pozbawiło Wielkopolskiego władzy. Zasługą Wielopolskiego w dziedzinie oświaty było opracowanie ustawy szkolnej zatwierdzonej przez cara Aleksandra II w 1862 r. Założenia ustawy :

1. Repolonizacja szkolnictwa

2. Upowszechnienie oświaty ludowej, lecz bez obowiązku szkolnego ze względu na sprzeciw władz carskich

3. Struktura szkolnictwa: Ustawa przewidywała szkoły elementarne: 1 i 2 klasowe o programie 4-5 letnim, z klasą przygotowawczą dla chcących podjąć naukę w szkołach średnich, rzemieślniczo-niedzielne dla terminatorów, handlowe. Nauka bezpłatna, a utrzymanie szkół z podatku nałożonego na gminy i dwory. Szkoły średnie ogólnokształcące (szkoły powiatowe i gimnazja) , pedagogiczne i specjalne (zawodowe) przygotowujące do zawodów. Program: j. polski, rosyjski, łaciński, grecki, matematyka, nauki przyrodnicze, historia powszechna i Polski, geografia, rysunki i kaligrafia, logika, pedagogika, śpiew i religia.

4. Reaktywowanie szkolnictwa wyższego UW, Szkoła Sztuk Pięknych Zniesiono Instytut Rolniczy a w jego miejsce powołano Instytut Politechniczny w Warszawie i Rolniczo- Leśny w Puławach.

Ustawa weszła w życie tylko częściowo ze względu na wybuch powstania w styczniu 1863 (trwała do jesieni 1864 r.) Po powstaniu rozpoczęły się represje i druga fala rusyfikacji szkolnictwa, więc nie było możliwości na realizację wszystkich postanowień ustawy szkolnej.

7. Okres III druga fala rusyfikacji 1863-1905

Konsekwencje polityczne upadku powstania: Zniesiono urzędy autonomiczne, tj. Radę Stanu i Radę Administracyjną; miasta, które poparły powstanie pozbawiono praw miejskich: prześladowania ludności,tj. kary śmierci, zsyłki na Syberię, konfiskata majątków, rządy policyjne dyskryminacja katolików.

Klęska powstania wyzwoliła w społeczeństwie dyskusję nad sposobami walki o niepodległość Odrzucono walkę zbrojną. Uważano, że należy opierać się na hasłach pozytywistycznych: pracy u podstaw, pracy organicznej, podniesienia gospodarki, równouprawnienia wszystkich obywateli w dziedzinie oświaty (kobiet, chłopów, ludzi innych wyznań). Hasła te głosili pisarze w swoich powieściach B. Prus, E. Orzeszkowa, A. Dygasiński oraz publicyści np. A. Świętochowski.

Przejawy rusyfikacji. Najgorszy okres to rządy Apuchtina kuratora szkolnego dla K.K. (1879-1997) Nienawidził Polaków, nigdy nie podawał im ręki.

1. Likwidacja Komisji Rządowej WiO

2.Zamknięcie szkół wyższych utworzenie Uniwersytetu Carskiego

3. Likwidacja szkół i klas z których młodzież brała udział w powstaniu

4. Całkowita rusyfikacja szkolnictwa średniego (S. Żeromski Syzyfowe prace). Od 1869 j. polski tylko na religii.

5. Na terenie szkoły zabroniono posługiwać się językiem polskim.

6. Od 1870 r. rozpoczęto usuwanie polskich książek z bibliotek gimnazjalnych.

7. J. polski był przedmiotem nadobowiązkowym, przy czym na terenach wschodnich nie był w ogóle realizowany.

8. Usunięto z programu historię Polski, okrojono literaturę polską.

9. Wprowadzono nadzór policyjny nad młodzieżą.

10. Zwalniano polskich nauczycieli a na ich miejsce sprowadzano nauczycieli rosyjskich, którzy często reprezentowali mierny poziom naukowy i moralny. W latach 90. XIX 2/3 kadry nauczycielskiej stanowili Rosjanie.

11. Wprowadzono szczególny nadzór nad internatami i seminariami nauczycielskimi, dlatego w szkołach tych było mało uczniów pochodzenia polskiego.

10 Obowiązywała ostra cenzura, po to, by utrudnić wydawanie czasopism i książek polskich.

11. W 1864 r. uwłaszczono chłopów, chcąc ich pozyskać dla swojej polityki.

12 Rusyfikacja szkół ludowych. Próby wprowadzenia j. rosyjskiego i cyrylicy.

8. Walka społeczeństwa polskiego z rusyfikacją

1. Najważniejszą szkołą wychowania patriotycznego i kształtowania tożsamości narodowej była polska rodzina.

2. Tajne szkolnictwo na poziome szkoły średniej i ludowej.

3. Tajny uniwersytet tzw. Uniwersytet Latający (1886-1905). Z niego wyrosło Towarzystwo Kursów Naukowych (1906 jawne)

3. Działalność organizacji i towarzystw kulturalno-oświatowych jawnych i tajnych na rzecz rozwoju oświaty polskiej. Koło Oświaty Ludowej (tajna), Tajne Nauczanie (tajna). Polska Macierz Szkolna ( jawna, 1906), Towarzystwo Oświaty Narodowej na Wołyniu (1890, tajne) i inne.

4. Akcja wydawnicza na rzecz upowszechnienia wiedzy i umożliwienia zdobycie wykształcenia poza nauka szkolną Poradnik dla Samouków (15 tomów) wydawanych przez Kasę im. J. Mianowskiego. Wydawano też prace ukazujące sytuacje społeczeństwa polskiego, jak np. Z. Miłkowskiego (pisarz) Rzecz o obronnie czynnej i skarbie narodowym (1887) broszura Miłkowskiego Rzecz o obronie czynnej i skarbie narodowym. Wydawnictwo to stało się hasłem do odrodzenia polskiego patriotyzmu. Jednym z jej postulatów było powołanie Skarbu Narodowego, gromadzącego fundusze na cele narodowe.

5. Diałalność tajnych organizacji politycznych i młodzieżowych. Jedną z takich organizacji była Liga Polska założona przez J. Miłkowskiego (1887),która w 1893 r. przekształciła się w Ligę Narodową. Była to tajna organizacja polityczna działająca we wszystkich trzech zaborach. Ośrodek kierowniczy znajdował się w Szwajcarii, zaś na ziemiach polskich w Galicji. Jej celem było kształtowanie nowoczesnego narodu polskiego- silnego, gotowego oprzeć się innym narodowościom i realizującego własną misję dziejową.

Charakteryzowało ją dążenie do utworzenia jednolitego narodowo państwa. Negowała walkę klasową. Za zagrożenie uważała działalność mniejszości narodowych. Jedną z form działalności była praca wychowawcza wśród młodzieży.

5. W dziedzinie wychowania narodowego dużą role odegrały organizacje młodzieżowe ZMP (ZET), Przyszłość (PET), Promieniści. Były to organizacje tajne. Najliczniejsza organizacją był Związek Młodzieży Polskiej (ZMP Zet), konspiracyjna organizacja młodzieży studenckiej założona 1887 przez Z. Balickiego. Skupiała młodzież akademicką 3 zaborów, także słuchaczy uczelni rosyjskich i innych krajów europejskich. Kierownictwo ZETU sprawowała Centralizacja, początkowo z siedzibą w Zurychu, następnie w Warszawie. Pierwszy zjazd odbył się 1887 w Krakowie. Związany z Ligą Polską .Prowadziła takie formy pracy wychowawczej jak np., koła samokształceniowe, odczyty, szkolenia wojskowe młodzieży, bojkot zarządzeń, publikacje szkoleniowe, itp.

6. Na terenie szkół średnich zaczęły powstawać tajne koła samokształceniowe, na których uczono się historii literatury polskiej, historii oraz uzupełniano baraki spowodowane ograniczeniami programowymi.

6. Działalność na rzecz oświaty wiejskiej K. Prószyńskiego. Elementarz dla samouków. Najlepszy elementarz dla dorosłych na wystawie w Londynie.

7. Strajk szkolny 1905 r. razem ze strajkiem robotników. Objął swoim zasięgiem nie tylko Warszawę, ale wiele miast, w których istniały szkoły średnie i seminaria nauczycielskie. Strajk był protestem skierowanym przeciwko rusyfikacji szkolnictwa, uciskowi politycznemu. Początkiem strajku szkolnego w dniu 28 I 1905 r. było żywiołowe opuszczenie przez młodzież warszawską szkól średnich (rządowych i prywatnych). Także stu­denci wyższych uczelni ogłosili strajk. Agitację strajkową prowadziły: Związek Młodzieży Polskiej "Zet", Związek Młodzieży Socjalistycznej, Organizacja Młodzieży Socjaldemokratycznej i inne organizacje młodzieżowe. Wystąpienie uczniów spowodowało, że władze carskie podję­ły decyzję o czasowym (do 20 II 1905 r.) zamknięciu szkól w Warszawie. W szkołach warszawskich powstały komitety strajkowe, które podjęły decyzję o bojkocie szkól rosyj­skich w całym Królestwie Polskim do czasu zrealizowania głównych postulatów strajku.

9. Sytuacja szkolnictwa polskiego w latach 1906-1918

Strajk zakończył się ustępstwami władz rosyjskich na rzec polskiej szkoły.

1. Utworzono w UW. Katedrę literatury j. polskiego z polskim językiem wykładowym . Kierownik T. Wierzbowski

2. Przewrócono autonomię wyższych uczelni.

3. Zezwolono na otwarcie szkół prywatnych z j. polskim . W 1915 r. Powstało wówczas w Warszawie 99 takich szkół. W całym Królestwie Kongresowym liczba tych szkół wzrosła z 384 w 1903 r. do 747 w 1913. r. Liczba uczniów z 39.320 do 64 417 w 1906 r.

4.Zezwolono na otwarcie Towarzystwa Kursów Naukowych w Warszawie jako uczelni społecznej

5.Zezwolono uczniom mówić po polsku na terenie szkoły

6. Nauczanie j. polskiego miało się odbywać po polsku

7. Podniesiono pensje nauczycielom j. polskiego

8.Zezwolono na działalność towarzystw kulturalno-oświatowych, jak np. Polska Macierz Szkolna Stowarzyszenie Nauczycielstwa Polskiego, Stowarzyszenie Kursów dla Dorosłych Analfabetów Uniwersytet dla Wszystkich

9 Zezwolono na rozwój szkół elementarnych, co mało obniżyć poziom analfabetyzmu, który wynosił od 60 do 70 %.

10 Pojawiły się większe możliwości wyjazdu Polaków na studia zagraniczne do Francji, Belgii, Szwajcarii, Niemiec i Rosji.

11 Pojawiło się szkolnictwo dla kobiet, tj. gimnazja żeńskie, które zaczęły zastępować tradycyjne pensje, seminaria nauczycielskie. Kobiety zaczęły podejmować studia zagraniczne. M. Skłodowska (Paryż), M. Grzegorzewska, (Bruksela), J. Joteyko (Genewa). Pierwsze kobiety na Uniwersytecie Jagiellońskim , jak np. H. Radlińska.

Literatura: : K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001; S. Możdżeń Historia wychowania 1795-1918,Kielce 2000; R. Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980

IV Temat. Myśl pedagogiczna w okresie zaborów

Zabór rosyjski: Jan i Jędrzej Śniadecki, Jan Władysław Dawid, Aniela Szycówna, Stefania Sempołowska, Stanisław Karpowicz.

Zabór pruski : Ewaryst Estkowski, Bronisław Trentowski, August Cieszkowski,

Zabór austriacki: J. Dietl, Stanisław Szczepanowski, ks. Bronisław Markiewicz

JAN ŚNIADECKI (1756-1830),astronom, matematyk, filozof. geograf

Nauki pobierał gimnazjum w Trzemesznie, w Kolegium Lubrańskiego w Poznaniu, a następnie w Akademii Krakowskiej, po czym kontynuował studia w Getyndze i Paryżu. W latach 1781-1802 profesor matematyki i astronomii w Szkole Głównej Koronnej. Współpracownik Komisji Edukacji Narodowej i z jej ramienia pełnił funkcję sekretarza Rady Wizytatorskiej oraz sekretarza w Szkole Głównej. Założyciel Obserwatorium Astronomicznego i Stacji Klimatologicznej w Krakowie. Od 1806 profesor, a od 1807 rektor Uniwersytetu Wileńskiego. Członek Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk i Petersburskiej Akademii Nauk. Jako wybitny przedstawicieli polskiego Oświecenia jest autorem licznych prac z dziedziny astronomii, matematyki, geografii i filozofii. Głównym dziełem Śniadeckiego jest Filozofia umysłu ludzkiego, czyli rozważny wywód sił i działań umysłowych (Warszawa 1834). Jego zasługi dla nauki były bardzo rozległe: przyczynił się do rozwoju matematyki i geografii, sprecyzował i upowszechniał terminologię matematyczną, prowadził rozważania w dziedzinie filozofii. Interesowały go zagadnienia reformy szkolnictwa i kształcenia nauczycieli w Okręgu Szkolnym Wileńskim. W swoich publikacjach sięgał również do dziejów Akademii Krakowskiej i do osób związanych z tym uniwersytetem. W I tomie Pism rozmaitych opublikował Żywoty uczonych Polaków (Wilno-Warszawa 1814, kolejne wydania: Wilno 1818, Warszawa 1839, Kraków 1861), które poświęcił wybitnym przedstawicielom polskiej nauki, tj. M. Kopernikowi, H. Kołłątajowi, M. Odlanickiemu - Poczobutowi i Antoniemu Żołędziowskiemu. Ponadto pisał o Kazimierzu Wielkim założycielu Akademii Krakowskiej i Piotrze Zawadowskim - ministrze oświecenia w Cesarstwie Rosyjskim Jego brat JĘDRZEJ ŚNIADECKI (1768-1838) profesor Uniwersytetu Wileńskiego lekarz, przyrodnik. W dziedzinie pedagogiki zasłużył się jako propagator wychowania fizycznego. Napisał rozprawę pt. O fizycznym wychowaniu dzieci, Wbrew tytułowi nie jest to książka wyłącznie o wychowaniu fizycznym. Na równi z nim stawia Śniadecki wychowanie moralne i umysłowe, a za bardzo istotne uznaje rolę wychowawcy już od pierwszych lat życia dziecka. Aby dobrze pokierować wychowaniem, ważne jest poznanie psychiki i skłonności dziecka. Istotnym elementem dla wychowania jest również zachowanie równowagi między wychowaniem domowym i publicznym.

JAN WŁADYSŁAW DAWID (1859-1914)

Najwybitniejszy Polski pedagog przełomu XIX i XX w. twórca pedagogiki polskiej. Był inicjatorem psychologii wychowawczej, autorem licznych prac naukowych z dziedziny pedagogiki, psychologii. a jednocześnie organizatorem ruchu pedagogicznego. Swymi pracami i działalnością wywarł duży wpływ na nauczycielstwo. Był też postępowym działaczem społecznym i politycznym. Po ukończeniu gimnazjum w Lublinie studiował na Wydziale Prawa potem Przyrodniczym UW, a potem za granicą w Halle i w Lipsku. W Niemczech zapoznał się z pedagogiką i tworzącą się wówczas psychologią eksperymentalną. Po powrocie z W-wy oddaje się intensywnie pracy naukowej i zapoczątkowuje badania nad dzieckiem.

Badania nad dzieckiem

Pierwsze swoje prace publikuje w „Przeglądzie Pedagogicznym” i w „Ateneum”. Prace te przygotowały pierwsze książkowe wydanie J.W. Dawida, a mianowicie Program spostrzeżeń psychol.-wychow. nad dzieckiem od urodzenia do 20 r.ż. Był to poradnik ułatwiający poznanie psychiki dziecka. Można go uznać za początek rozwoju nowoczesnej opartej na systematycznych badaniach eksperymentalnych psychologii dzieciństwa i psychologii wychowawczej w Polsce.

Program Dawida zawierał opracowany przez niego kwestionariusz do obserwacji i prowadzenia spostrzeżeń nad dzieckiem W ten sposób zaczęły się studia doświadczalne nad dziećmi. W 1893r. kwestionariusz został opublikowany w „Przeglądzie Pedagogicznym” z informacjami jak należy dzieci badać i obliczać materiał, jak prowadzić kartę danych osobistych dziecka. W ten sposób udało się zorganizować przy pomocy nauczycieli obszerniejsze i systematyczniejsze badania, czego rezultatem stała się praca Dawida pt.: Zasób umysłowy dziecka przyczynek do psychologii doświadczalnej. Opracowuje i analizuje w niej zasób doświadczeń i wyobrażeń dziecka, a także uzasadnia potrzebę i znaczenie badania dotyczącego dzieci polskich. Porównuje wyniki badań dzieci niemieckich i amerykańskich i przedstawia własne badania dotyczące dzieci polskich. Z badań wynika, że u dzieci nie można zauważyć istotnych różnic czynniki narodowościowe nie są czynnikiem rozwoju dzieci - swymi badaniami przeciwstawia się skrajnemu natywizmowi. Kilkanaście lat później zagadnieniom tym poświęcił wiele miejsca w książkę pt.: Inteligencja, wola i zdolność do pracy - jest inicjatorem zastosowania badań nad dziećmi met. testów, których szereg sam opracował. Rozgłos zyskał tzw. test obrazkowy (dziś zwany testem Dawida) przeznaczony do rozpoznawania inteligencji przy pomocy badania sprawności dzieci w myśleniu przyczynowo-skutkowym; nazwał ją metodą przyczyn i skutków.

Drugą obok psychologii rozwojowej. i wychowawczej dziedziną, której Dawid poświęcił dużo wysiłku było nauczanie początkowe i jego metodyka. W drugiej poł. XIX w. w metodyce nauczania początkowego materiał nauczania realizowano pod hasłem : „nauki o rzeczach” - przez którą rozumiano nauczanie poglądowe, polegające na zaznajamianiu dzieci z ich otoczeniem, rozwijającej i kształtującej spostrzegawczość, zdolność obserwacji dające dzieciom pierwsze elementy wiedzy o świecie. Dawid pierwszy w polskiej dydaktyce domagał się oparcia nauczania na poznaniu zmysłowym, umysłowym i na działalności praktycznej. Co dopiero mogło zagwarantować nauczaniu własną skuteczność. Jedną z najlepszych ówczesnych książek w europie na temat kierunku i metodyki nauczania początkowego jest gruntowna monografia Dawida pt.: Nauka o rzeczach wydana w 1892r. Autor rozwija zasady i metody nauki o rzeczach oraz jej program wg tzw. zbiorów naturalnych, przedstawia rodzaje lekcji i wreszcie określa miejsce nauki o rzeczach w stosunku do zajęć przedszkolnych i późniejszej nauki szkolnej. Nauka o rzeczach była w owym czasie wyrazem znacznego postępu metodycznego, ale mimo to charakteryzowała się pewną statycznością - zbyt mocno akcentowała oglądanie przedmiotów, a za mało zwracała uwagi na działanie dziecka

W 1898r. Dawid przerywa swą pedagogiczną twórczość przerzuca się na działalność polityczną. Po upadku rewolucji w 1905r. powraca do pracy naukowej w dziedzinie psychologii i pedagogiki Chroniąc się przed prześladowaniami politycznymi przenosi się do Krakowa gdzie rozwija ożywioną działalność. W latach 1910-1913 - wykłada na UJ i na kursach Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego.

Poglądy Dawida na osobowość i system kształcenia nauczycieli : Osobowości nauczyciela poświęcił rozprawkę pt.: O duszy nauczycielstwa, która stała się bardzo popularna wśród nauczycieli. Autor zastanawia się, jakim powinien być dobry nauczyciel wychowawca, określa zasadnicze rysy ideału nauczyciela i wychowawcy. Za istotę powołania nauczycielskiego i warunek wychowawczego uważa „miłość dusz” i „ukochanie wychowanków”, której przedmiotem jest wewnętrzna treść duchowa i jego dobro moralne, jego oświecenie i udoskonalenie. Z tego wychodzą takie cechy nauczyciela jak: poczucie odpowiedzialności, potrzebę doskonałości, świadomości celów wychowawczych, wewnętrzną prawdziwość uczuć i przekonań, zamiłowanie do pracy. Cechy osobowości nauczyciela wyróżnione przez niego powtarzają się u wielu późniejszych badaczy, zajmujących się tym zagadnieniem, jak: Z. Mysłakowski, M.Kreutz, S. Baley, M. Grzegorzewska, S.Szuman. Dawid był pomysłodawcą projektu powołania wyższej uczelni pedagogicznej dla kształcenia nauczycieli pod nazwą Polski Instytut Nauczycielski. Wybuch I wojny światowej i śmierć Dawida uniemożliwiły realizację tego projektu. Pomysł Dawida były częściowo realizowane w Polsce po 1918 r. (pedagogia), a całkowicie dopiero po II wojnie (WSP).

Należy pamiętać, że działalność Dawida przypadła na trudny okres rusyfikacji szkolnictwa polskiego, dlatego musiał on prowadzić badania naukowe bez zaplecza naukowego i finansowego. Wykładał pedagogikę na tajnym Uniwersytecie Latającym oraz okresowo w Krakowie na UJ i na Kursach Wakacyjnych dla nauczycieli w Zakopanem. Jego żona Jadwiga Szczawińska -Dawidowa i stworzyła organizację stałych kursów, mających na celu kształcenie młodzieży żeńskiej i męskiej na poziomie wyższym. (Uniwersytet Latający) Wykładowcami byli najwybitniejsi wówczas warszawscy uczeni, jak np. Piotr Chmielowski, Tadeusz Korzon, Jan Władysław Dawid. Jego uczennicą była natomiast ANIELA SZYCÓWNA (1869-1921), pedagog i psycholog. Początkowo pracowała jako nauczycielka prywatna, później była redaktorką pism pedagogicznych: w latach 1890-1897 Przeglądu Pedagogicznego, w 1901-1905 Mego Pisemka, w 1906-1909 Nowych Torów, w 1920-1921 Szkoły Powszechnej. Prowadziła badania nad zasobami pojęć dzieci według "kwestionariusza spostrzeżeń" Dawida. W 1907-1921 kierowała Polskim Towarzystwem Badań nad Dziećmi. Główne prace: Rozwój pojęciowy dziecka w okresie 6-12 lat (1899), O zadaniach i metodach psychologii dziecka (1901), O powinnościach nauczyciela i jego kształceniu (1916), Ogólne zasady nauczania w zastosowaniu do potrzeb szkoły elementarnej (1925).

STEFANIA SEMPOŁOWSKA (1870 - 1944) działaczka oświatowa. W okresie zaborów wstąpiła do Ligi Polskiej (później Ligi Narodowej ) i włączyła się aktywnie w nurt pracy oświatowej. W roku 1894 założyła w własnym mieszkaniu 6-klasowe gimnazjum tajne dla dziewcząt. Była to szkoła eksperymentalna, nie dająca żadnych uprawnień, szkoła bezwyznaniowa, stosująca oryginalny system nauczania i wychowania, wdrażająca uczennice do samodzielności myślenia, działania i uspołecznienia, która w środowisku postępowej inteligencji zyskała znaczne uznanie. W połowie lat 90. XIX w. podjęła pracę w Wydziale Czytelń Bezpłatnych Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności, tam też włączyła się w krąg działalności radykalnej i socjalistycznej. Interesowała się losem więźniów politycznych, kolportowała nielegalne wydawnictwa, uczestniczyła w nielegalnych manifestacjach i wykładach. Była kilkakrotnie aresztowana i jako poddana państwa pruskiego podlegała ciągłemu nadzorowi policyjnemu. Mimo tych utrudnień wznowiła działalność pedagogiczną w Kobiecym Kole Oświaty Ludowej w zakresie dokształcania nauczycieli ludowych i działaczy oświatowych pracujących na wsi, uczestniczyła w tworzeniu biblioteczek ruchomych, wykładała na kursach organizowanych w czasie ferii świątecznych, prowadziła działalność oświatową wśród szwaczek, wykładała historię porozbiorową Polski w tajnych kółkach gimnazjalnych, a także organizowała wycieczki po stolicy. W wyniku akcji policyjnej przeciw warszawskiej organizacji Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) „Proletariat” musiała opuścić Królestwo Polskie. Wyjechała do Krakowa. Od jesieni 1903 r. podjęła pracę w prywatnym I Gimn. Żeńskim w charakterze nauczycielki geografii. Poza szkołą wygłaszała odczyty i aktywnie uczestniczyła w tajnych zebraniach młodzieży radykalnej. Z ramienia Uniwersytetu Ludowego im. A. Mickiewicza wygłaszała odczyty na prowincji, uczestniczyła w wielu pracach organizacyjnych. Działała także w kierowanym przez K. Bujwidową III Kole Towarzystwa Szkoły Ludowej. W licznych artykułach ogłaszanych w czasopiśmie „Naprzód ” krytykowała ówczesną szkołę średnią, jej zacofanie, wstecznictwo organizacyjne i programowe oraz szerzenie wśród młodzieży lojalizmu wobec zaborcy. Na szczególną uwagę zasługuje broszura pt. Niedola młodzieży w szkole galicyjskiej Kilka słów o szkole narodowej w Galicji (Kraków 1906).

W okresie fali rewolucyjnej 1905 roku prowadziła szeroką i wielokierunkową działalność społeczno-oświatową. Włączyła się do prac prowadzonych przez Polski Związek Ludowy, Związek Nauczycieli Ludowych i Polski Związek Nauczycielski, który zrzeszał przede wszystkim nauczycieli szkół średnich. W okresie tym zdecydowanie popierała strajk szkolny młodzieży polskiej. W licznych artykułach domagała się uwspółcześnienia treści nauczania szkolnego i uwolnienia go od wszelkiego dogmatyzmu oraz włączenia uczniów do aktywnego udziału w życiu szkoły. Poglądy te zamykały jej dostęp do wszelkich szkół prywatnych natomiast była cenioną i poszukiwaną nauczycielką wśród inteligencji demokratycznej. Wiele energii i czasu poświęciła dorosłym analfabetom i samoukom.

BRONISŁAW TRENTOWSKI (1898-1869), współtwórca polskiej pedagogiki, filozof, pedagog, działał w zaborze pruskim oraz w Niemczech.

Ukończył szkoły pijarskie w Łukowie i w Warszawie, następnie rozpoczął studia filozoficzne na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie był uczniem K. Brodzińskiego. Na kierunek jego studiów wpływ wywarła współczesna mu niemiecka filozofia idealistyczna G. Hegla i K. Krausego. W 1829 r. zaczął pracę jako nauczyciel szkoły średniej w Szczuczynie k. Augustowa. Był uczestnikiem powstania listopadowego, po jego upadku znalazł się na terenie Prus Wschodnich, gdzie w Królewcu studiował filozofie pod kierunkiem J. F. Herbarta . Swoje zainteresowania filozoficzne rozwijał także w Heidelbergu i od 1832 roku także we Fryburgu Badeńskim. Tam doktoryzował się w 1837 roku i pracował jako prywatny docentDo końca życia, zmuszony przez zaborcę, przebywał na obczyźnie. Do 1838 roku Trentowski tworzył po niemiecku ale kolejne jego prace, powstałe po 1840 roku, pisane już były w języku polskim. Najważniejszym dziełem B. Trentowskiego jest Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej jako umiejętności wychowania, nauki i oświaty, słowem wykształcenia naszej młodzieży, która ukazała się w Poznaniu w 1842 roku Na jej treść składają się teoria wychowania, dydaktyka, typologia szkół i historia wychowania. Opierając się na metodzie dialektycznej, przejętej z idealistycznej filozofii niemieckiej, zbudował system narodowej polskiej filozofii i pedagogiki. Dążył do stworzenia filozofii uniwersalnej, której celem było ujawnienie słowiańskiego ducha. Jego wyrazicielką miała być Polska, jako przywódczyni Słowiańszczyzny. Jej misja polegać miała na aktywnej realizacji ideałów narodowych. Stąd wynikała potrzeba wychowania pokolenia ludzi czynu, samodzielnych, twórczych i niepowtarzalnych jednostek. W ten sposób Trentowski przypisywał obywatelom nieznaną dotąd wartość: mieli być oni indywidualistami, a państwo wg. niego istniało jedynie dla jednostek ludzkich (pedagogika personalistyczna). Im więcej oryginalnych, tym bardziej wartościowy naród miał szansę się wytworzyć. Ostatecznym celem wychowania narodowego było przygotować naród polski do spełnienie swojej misji dziejowej (wątki mesjanistyczne i mistyczne), nierozerwalnie złączonej z powodzeniem całej ludzkości. Od 1840 r. publikował na łamach „Tygodnika Literackiego”, „Roku”, „Biblioteki Warszawskiej”, „Orędownika Naukowego”. Głosił koncepcję filozofii narodowej oraz program „pedagogiki narodowej”. W psychologii wprowadził pojęcie indywidualnej, jednostkowej „jaźni”, natomiast społeczeństwo traktował jako zbiór „jaźni”. Trentowski jest również autorem prac filozoficznych np. Stosunek filozofii do cybernetyki, czyli sztuki rządzenia narodem, Panteon wiedzy ludzkiej lub pantologia, encyklopedia wszech nauk i umiejętności, propedeutyka powszechna i wielki system filozofii. Działalność pedagogiczna Trentowskiego obejmowała też teoretyczne rozważania na temat wychowania fizycznego dzieci i młodzieży, pozostające w dużej zależności od dzieła Jędrzeja Śniadeckiego „O wychowaniu fizycznym dzieci”. Był najwybitniejszym polskim pedagogiem epoki romantyzmu. Pedagogika Trentowskiego ma charakter personalistyczny, jest ukierunkowana antropocentrycznie. Uczony akcentował w wychowaniu samodzielność edukacyjną, autonomię umysłową, moralną i życiową. Polska pedagogika zawdzięcza Trentowskiemu pierwsze w języku polskim opracowanie powszechnej historii wychowania i nauczania oraz rys całokształtu systemu pedagogicznego.

EWARYST ESTKOWSKI (1820-1856) żył i działał w zaborze pruskim. Ukończył seminarium nauczycielskie w Poznaniu, a następnie został nauczycielem szkoły ludowej w Wojciechowie, potem w szkole ćwiczeń w Poznaniu. Uczestniczył w działaniach na rzecz szkoły polskiej i ponosił tego konsekwencje. Za udział w powstaniu wielkopolskim został zwolniony z pracy nauczycielskiej. Poświęcił się wówczas pracy społecznej. Zorganizował pierwsze na ziemiach polskich Polskie Towarzystwo Pedagogiczne (1848) stawiające sobie za cel podnoszenie kwalifikacji zawodowych nauczycieli, troskę o ich warunki materialne oraz uświadomienie narodowe nauczycieli. Organem tego Towarzystwa było czasopismo „Szkoła Polska” (1849-1853). Na jej łamach tego upowszechniał poglądy pedagogów europejskich zwłaszcza J. Komeńskiego, A. Diesterwega i H. Pestalozziego oraz J. Śniadeckiego, B. Trentowskiego. Opowiadał się za powszechną i obowiązkową szkołą ludową, w której dzieci będą się uczyły w języku ojczystym. Najwięcej uwagi poświęcił metodyce nauczania początkowego , nauce języka ojczystego wychowaniu dziewcząt. Na początku lat 50. XIX w. wystąpił z projektem zorganizowania instytutu dokształcania nauczycieli. Najważniejsze publikacje: Metoda czytania i pisania oraz Nauczyciel elementarny. Wiele artykułów metodycznych zamieszczał na łamach „Szkoły Polskiej”. Zmarł na gruźlice mając 36 lat.

Wśród pedagogów galicyjskich na czoło wysuwa się JÓZEF DIETL (1894-1866), lekarz profesor i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego. W okresie kształtowania się autonomii opracował projekt reformy szkolnictwa pt. O reformie szkół krajowych ( T. I-II, 1865-1866). Proponował powołanie do życia Rady Szkolnej Krajowej jako naczelnej władzy oświatowej, reformę szkolnictwa ludowego w duchu narodowym (język polski) i demokratycznym (obowiązek szkolny). Określił obowiązki państwa wobec szkoły, tak aby szkoła mogła swobodnie realizować swoje zadania (autonomia szkoły). Wychowanie powinno obejmować wszystkie sfery osobowości nauczanie, kształcenie charakteru, rozwijać fizycznie i moralnie. Szkoła powinna mieć nie tylko obowiązki ale również prawa. Dietl stał n a stanowisku , że rodzicom przysługuje naturalne prawo wychowania swoich dzieci. Państwo ma tylko pomagać i stwarzać odpowiednie warunki potrzebne do edukacji.

Literarura: ; K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001; Stefan Możdżeń, Historia wychowania 1795-1918, Kielce 2000; Ryszard Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980.

Samodzielnie opracować poglądy S. Karpowicza na podstawie podanej literatury

V Temat: Myśl pedagogiczna w okresie międzywojennym

Wybrani przedstawiciele: Stefania Sempołowska, Helena Radlińska, Janusz Korczak, M. Grzegorzewska, Henryk Rowid, Barbara Żulińska, Kazimierz Sośnicki, Bogdan Nawroczyński, Bogdan Suchodolski.

HELENA RADLIŃSKA (1879-1954) stworzyła podstawy pedagogiki społecznej

W okresie zaborów działała w Towarzystwie Dobroczynności, w Wydziale Czytelń Bezpłatnych, w Towarzystwie Pedagogicznym i innych organizacjach. W latach rewolucji 1905 r. była jednym z przywódców walki o szkołę polską. W 1906 r. wyjechała wraz z mężem na Sy­berię, by wspierać go na wygnaniu. Po kilku miesiącach udało się Radlińskim zbiec z Syberii i powrócić jesienią 1906 r. do Krakowa^. W 1907 r. rozpoczęła studia historyczne, które odbywała pod kierunkiem Stanisława Krzyżanowskiego na Wydziale Filo­zoficznym. Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jeszcze czasie studiów, które ukończyła w 1911 r. zajmowała się zagadnieniami bibliotekarstwa i czytelnictwa.

Pierwszym publicznym wystąpieniem Heleny Radlińskiej był jej udział w 1909 r. w II Pol­skim Kongresie Pedagogicznym we Lwowie, gdzie wygłosiła referat na temat wychowania narodowego^.. Podjęła też aktywną działalność w naukowym ruchu nauczycielskim, tj. w Towarzystwie Na­uczycieli Szkół Wyższych, w Związku Nauczycielstwa Ludowego; współpracowała też z redakcją „Muzeum", „Ruchu Pedagogicznego" oraz „Krytyki" (zamieszczała tam przegląd wydarzeń oświatowych i wychowawczych). Wspólnie z Janem Wła­dysławem Dawidem i Henrykiem Rowidem przygotowała projekt Instytutu Pedagogicznego

Pierwsze jej prace były poświęcone dziejom oświaty a to: O naszych pierwszych książkach dawnych szkołach i uniwersytecie krakowskim w pięćsetną rocznicę, H. Kolłątaj jako pedagog, H. Kołlątaja nieznane listy o wychowaniu, Kołłątaj jako wychowawca. Na łamach„Ruchu Pedagogicznego" ukazał się cykl artykułów Radlińskiej pt. Tradycje polskiego szkol­nictwa elementarnego. Zasadniczy nurt praktycznej działalności oświatowej H. Radlińskiej koncentrował się wokół problematyki oświaty pozaszkolnej i dziejów oświaty dorosłych Zainteresowania historyczne rozwijała Radlińska równolegle z aktywną działalnością w krakowskim Oddziale Towarzystwa Uniwersytetu im. A. Mickiewicza. W 1913 r. wydała pracę zbiorową pt. Praca oświatowa, jej zadania, metody, organizacja], która miała charakter pionierski, bowiem sta­nowiła pierwszy syntetyczny obraz dziejów oświaty dorosłych w Polsce od końca XVIII w. aż do schyłku lat sześćdziesiątych wieku XIX. W pracy tej znalazła się rozprawa Radlińskiej Początki pracy oświatowej w

W okresie międzywojennym wykładała historię wychowania na Wyższych Kursach im. J. Miłkowskiego, a na­stępnie historię i pedagogikę na Państwowych Kursach Nauczycielskich im. W. Nałkowskiego. Pod koniec 1922 r. zaczęła współpracę z Wolną Wszechnicą Polską, a zakończyła ją dopiero po 30 latach, tj. w 1952 r. Jak później wspominała, w pierwszym okresie pracy uniwersyteckiej musiała podjąć wytężoną walkę o uznanie „oświaty dorosłych" za dyscyplinę naukową i przedmiot regularnych studiów. Zagadnieniom tym poświęciła podstawowe prace takie jak Stosunek wychowawcy do środowiska społecznego . Szkice z pedagogiki społecznej, Społeczne przyczyny niepowodzeń szkolnych, Oświata dorosłych ,zagadnienia dzieje, formy, pracownicy, organizacja.

Punktem zwrotnym w jej karierze naukowej było przygotowanie habilitacji w roku 1925 z zakresu historii pracy społecznej ( Staszic jako działacz społeczny), która następnie ukazała się w zbiorze Stanisław Staszic (Lublin 1928). Następnie objęła kierownictwo Studium Pracy Społeczno-Oświatowej, uruchomionego na Wydziale Pedagogicznym w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Wkrótce Radlińska uzyskała stano­wisko profesora nadzwyczajnego historii i teorii oświaty pozaszkolnej (1927), a w latach 1928-1930 pełniła funkcję dziekana Wydziału Pedagogicznego Wolnej Wszechnicy Polskiej. Przez wiele lat najwięcej pasji i serca wkładała w prowadzenie Studium Pracy Społeczno-Oświatowej. W 1934 r. przedstawiła kolejne skrócone Dzieje oświaty pozaszkolnej na łamach Encyklopedii wycho­wania

HENRYK ROWID (1877-1944), Pedagog przedstawiciel pedagogiki nowego wychowania

Po ukończeniu szkoły ludowej w Rzeszowie uczęszczał w latach 1893-1898 do Państw. Sem. Naucz. Męskiego w Rzeszowie. Studia polonistyczne i germanistyczne rozpoczął na Uniwersytecie jagiellońskim . W roku 1909 uzyskał kwalifikacje na nauczyciela szkół średnich z języka polskiego, a rok później z języka niemieckiego . W latach 1910-1913 zetknął się z przebywającym wówczas w Krakowie Janem Dawidem, prekursorem polskiej pedagogiki eksperymentalnej, który wywarł ogromny wpływ na jego poglądy. W roku 1913/1914 studiował w zakresie psychologii i pedagogiki w Lipsku u Wilhelma Wundta. Zapoznał się z pracą Instytutu Psychologii i Pedagogiki Eksperymentalnej oraz z działalnością szkół eksperymentalnych. W 1919 roku założył w Krakowie Państwowe Kursy Nauczycielskie, które w 1928 roku zostały przekształcone w Państwowe Pedagogium, jako 2-letnie Studium o charakterze szkoły pomaturalnej zawodowej, przygotowujące przyszłych nauczycieli do pracy w szkołach powszechnych. Od początku kierował tymi placówkami oraz wykładał psychologię i pedagogikę. Funkcję dyrektora Pedagogium pełnił do września 1939 roku. We wrześniu 1939 roku wyjechał do Lwowa, wrócił w listopadzie tegoż roku. Włączył się w tajne nauczanie, z ramienia Okręgowego Biura Szkolnego prowadził tajny kurs dla nauczycieli oraz dla kierowników kształcenia nauczycieli. W sierpniu 1943 roku został aresztowany przez gestapo, uwięziony w więzieniu getta krakowskiego, a następnie przewieziony do obozu w Płaszowie. Odrzucił propozycje pomocy w ucieczce, ze względu na represje jakich doznaliby współwięźniowie. Stamtąd w 1944 został wywieziony do Auschwitz. Zginął w komorze gazowej prawdopodobnie 31 VIII 1944 r.

Zainteresowania badawcze i twórczość naukowa Rowida były wielostronne. Interesowała go problematyka kształcenia nauczycieli oraz zagadnienia dotyczące ustroju i organizacji szkolnictwa. Wydał następujące prace: Reforma kształcenia nauczycieli ludowych, ( Kraków 1917); Nowa organizacja studiów nauczycielskich w Polsce i zagranicą. Instytuty pedagogiczne. Akademie pedagogiczne. Pedagogia,( Warszawa 1931); Organizacja i program zakładów kształcenia nauczyciel [w:] III Kongres Pedagogiczny Związku Nauczycielstwa Polskiego we Lwowie 1934, (Warszawa.1934); Dydaktyka przedmiotów pedagogicznych w zakładach kształcenia nauczycieli [w:] Encyklopedia Wychowania,( Warszawa 1936).

Był jednak autorem koncepcji „szkoły twórczej” nawiązującej do załóżeń „Nowego Wychowania” Z tej problematyki napisał m.in. (Idea szkoły pracy w zastosowaniu praktycznym ,(„Miesięcznik Pedagogiczny” 1921); O szkole twórczej, („Rocznik Pedagogiczny” 1924); Z dziejów szkoły twórczej, (Miesięcznik Pedagogiczny 1924). Swoją teorię przedstawił w pełni w publikacji Szkoła twórcza. Podstawy teoretyczne i drogi urzeczywistnienia „szkoły pracy”, Koncepcja powstała na bazie idei „nowego wychowania”, była najbardziej przemyślaną i konstruktywną teorią nowego typu szkoły w pedagogice polskiej w okresie międzywojennym.

Był współzałożycielem, współautorem programu i aktywnym działaczem Krajowego Związku Nauczycielstwa Ludowego w Galicji, w 1911 wszedł w skład Naczelnego Zarządu KZNL, był inicjatorem powstania przy KLNZ Sekcji Pedagogicznej w Krakowie oraz powołania organu teoretycznego Związku, miesięcznika „Ruch Pedagogiczny”. W 1913 roku rozpoczął organizowanie przeznaczonych dla nauczycieli Wakacyjnych Kursów Uniwersyteckich w Zakopanym, działalność kontynuował, z przerwą w okresie I wojny światowej, do 1926 roku Brał czynny udział w pracach nad projektami reform kształcenia nauczycieli, które prezentował na zjazdach nauczycielskich Po zjednoczeniu Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskich Szkół Postępowych i Związku Polskiego Nauczycielstwa, został członkiem zarządu nowopowstałej organizacji Związku Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych. Po powstaniu Związku Nauczycielstwa Polskiego w 1930 roku, pełnił w nim ważne funkcje, był przewodniczącym Sekcji Pedagogicznej i Sekcji Kształcenia Nauczycieli Okręgu Krakowskiego oraz członkiem zarządu powstałej przy ZG ZNP Sekcji Zakładów Kształcenia Nauczycieli.

.

DOGDAN SUCHODOLSKI (1903-1992), pedagog, filozof, teoretyk kultury, historyk myśli pedagogicznej i edukacji

W latach 1921-25 studiował historię literatury na UJ i UW. W roku 1925 doktoryzował się na podstawie rozprawy o S. Goszczyńskim. Po doktoracie uzyskanym w 22. roku życia, podjął pracę w I Gimn.Męskim w Warszawie, gdzie nauczał literatury i propedeutyki filozofii. W latach 1926-1927 kontynuował studia w Berlinie, Paryżu i Raperswilu. Habilitował się na podstawie publikacji o S.Brzozowskim w roku 1932. W roku 1938 mianowany został profesorem nadzwyczajnym i objął katedrę pedagogiki na Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie. Był to krótki epizod lwowski przerwany wybuchem II wojny światowej. W czasie okupacji uczestniczył w działalności Konspiracyjnego Uniwersytetu Warszawskiego, w którym prowadził wykłady i seminaria

Po wyzwoleniu B. Suchodolski pracował w szkolnictwie średnim, pełniąc funkcję dyrektora II Miejskiego Gimn. i Liceum w Warszawie. W roku 1946 podjął pracę na Uniwersytecie Warszawskim, w którym od 1955 do 1968 pełnił funkcję kierownika Katedry Pedagogiki Ogólnej i Instytutu Nauk Pedagogicznych. W roku 1947 uzyskał tytuł naukowy profesora zwyczajnego. W następnych latach, 1958-1973 kierował Zakładem Historii Nauki i Techniki PAN, pełniąc również funkcję przewodniczącego Komitetu Historii Nauki PAN. Od roku 1964 był członkiem rzeczywistym PAN, pełniąc jeszcze wiele innych odpowiedzialnych funkcji w nauce, kulturze polskiej i wydawnictwach o problematyce kulturalnej, oświatowej, historycznej i pedagogicznej. W latach 1983-1989 przewodniczył Narodowej Radzie Kultury.

Na bogatą twórczość B. Suchodolskiego składa się kilkaset rozpraw naukowych, książek, szkiców, artykułów, recenzji, prac historycznych, porównawczych, filozoficznych, kulturoznawczych, pedagogicznych, z dziedziny myśli pedagogicznej i historii edukacji. Wiele jego prac tłumaczonych było na języki obce min. niemiecki, włoski, hiszpański, portugalski, rosyjski, czeski. B. Suchodolski prowadził rozległą działalność w międzynarodowych towarzystwach i organizacjach edukacyjnych. Stale współpracował min. z UNESCO, Akademie Internationale d'Historie des Science (1968-1975). Uczestniczył w licznych międzynarodowych kongresach i konferencjach naukowych. Był wykładowcą w uczelniach włoskich i francuskich.

Nauki pedagogiczne są jego zdaniem wielorako powiązane z naukami społecznymi; filozofią, teorią, historią i aksjologią kultury. Wychowanie według niego zakłada cele nie tylko doraźne, ale przede wszystkim przyszłościowe. Nie urzeczywistnia się ono jedynie w relacji „wychowawca - wychowanek”, ale również poprzez naukę, sztukę, technikę i całe życie społeczne. Wszystkie te czynniki stanowią podstawę rozwoju uzdolnień, cech osobowości i postaw, niezbędnych w szybko zmieniającym się świecie. Wychowanie musi być zwrócone ku przeszłości, czerpiąc z niej inspiracje, ale głównie powinno być nastawione na teraźniejszość i przyszłość. Ideały wychowawcze winny być kształtowane przede wszystkim w związku ze zmieniającą się historycznie rzeczywistością, narastaniem problemów globalnych ludzkości i możliwą do przewidzenia przyszłością. Dlatego też Wychowanie nie może być wyłącznie sprawą transmisji wartości i wzorców. Tworzeni przez przeszłość idziemy ku przyszłości, która nie będzie powtórzeniem i powiększeniem przeszłości i naszej teraźniejszości, ale jest „jej reorganizacją i odnową”. Wspieranie człowieka poprzez wartości B. Suchodolski wiąże immanentnie z dziejami kultury humanistycznej, z filo i ontogenetycznymi formami istnienia człowieka. I twierdzi, że kształtowanie człowieka jest „racjonalna nadzieją” i zawsze powinno pozostawać „wychowaniem mimo wszystko”. Według B.Suchodolskiego warto pamiętać przesłanie, iż „nasza cywilizacja znajduje się na rozdrożu, jest źródłem wielkich nadziei i zarazem wielkich obaw”, wymaga więc pomocy, wiedzy i zaangażowania, dojrzałości i stanowczości, krytycyzmu i odwagi działania.

W kontekście tej uniwersalnej myśli pedagogicznej B.Suchodolskiego ujawnia się jego holistyczne spojrzenie, rzadkie w polskiej tradycji pedagogicznej ujecie- integrujące myśl historyczną z progresywną perspektywą edukacyjną. Łączy w niej przeszłość, teraźniejszość i przyszłość w jedną całość refleksji pedagogicznej, tworząc hermeneutyczne i egzegetyczne spojrzenie na tę problematykę.

Bogdan Suchodolski napisał i przyczynił się do powstania wielu ważnych dzieł historyczno-oświatowych oraz prac zbiorowych z dziejów kultury, wychowania i rozwoju myśli pedagogicznej. Należy tu wskazać na takie min. prace z historii nauki, myśli humanistycznej i wychowawczej odnoszące się do poznania dróg i skomplikowanych procesów edukacyjnych w perspektywie historycznej. Są to m.in. takie prace: Polskie tradycje demokratyczne i idea demokracji w ujęciu myślicieli polskich od S. Staszica do S. Witkiewicza, Polska myśl pedagogiczna w okresie renesansu, Edukacja narodu 1918-1968, Komisja Edukacji Narodowej na tle roli oświaty w dzisiejszym rozwoju Polski; Narodziny nowożytnej filozofii człowieka, Dzieje kultury wydawnictwach. Zajmował się poglądami pedagogicznymi J. A. Komeńskiego, któremu poświęcił odrębną monografie pt. Komeński.

BARBARA ŻULIŃSKA Ż (1881-1962), Zmartwychwstanka, teoretyk wychowania przedszkolnego, działaczka kat.-społ.

B. Żulińska uczęszczała do szkoły ludowej we Lwowie, potem do sem. żeńskiego, a następnie wstąpiła na Wydział Filozoficzny Uniwersytetu Lwowskiego. Jednocześnie pracowała w ogródku freblowskim. Jako kierowniczka kursów freblowskich otwartych przy sem. żeńskim dążyła do unowocześnienia programu kształcenia przyszłych opiekunek dzieci, zgodnie z założeniami „Nowego Wychowania”. W latach 1907-1908 zwiedzała zakłady wychowania przedszkolnego w Niemczech, we Włoszech, w Szwajcarii i Austrii. Po powrocie napisała Kilka uwag w sprawie ogródków dziecięcych podług sprawozdania z podróży naukowej. Zdobyte doświadczenie pozwoliło Żulińskiej na dalszą modernizację przedszkola i kursów freblowskich. Pracowała też w szkole dla sług oraz była wychowawczynią na koloniach leczniczych w Rymanowie dla dzieci lwowskich organizowanych z inicjatywy ojca Józefa Żulińskiego. W 1913 r. wstąpiła do Zgromadzenia Sióstr Zmartwychwstania Pańskiego. Po odzyskaniu niepodległości nadal zajmowała się wychowaniem przedszkolnym. M. in. na Sejmie Nauczycielskim (1919 r.) wygłosiła referat poświęcony aktualnym problemom wychowania przedszkolnego i kierunkom reformy placówek przedszkolnych. Była współautorką pracy zbiorowej pt. Podręcznik dla ochroniarek (Lwów 1920), w której zamieściła tekst Wychowanie i wykształcenie dziecka i Zajęcia i zabawy w wieku przedszkolnym. Na polecenie władz szkolnych zajęła się organizacją Seminarium Ochroniarskiego (1921) będącego pierwszą tego typu szkołą zawodową kształcącą kadrę dla placówek przedszkolnych. W 1930 r. została przeniesiona do Warszawy, gdzie nadal prowadziła działalność pedagogiczną i organizacyjną (m.in. dyr. Seminarium Nauczyciel. Sióstr Zmartwychwstanek). W czasie okupacji przebywała we Lwowie i w ramach akcji repatriacyjnej powróciła do Polski. Zamieszkała w domu sióstr zmartwychwstanek w Częstochowie.

Dorobek pisarski B. Żulińskiej obejmuje około 140 prac z dziedziny pedagogiki, wychowania przedszkolnego, beletrystyki (wiersze, opowiadania, książki o treści religijnej przeznaczone dla dzieci i młodzieży). Prace swoje publikowała m.in. w: „Miesięczniku Katechetycznym”, „Przeglądzie Katolickim”, „Ateneum Kapłańskim”, ale również i w czasopismach pedagogicznych jak np. „Szkoła”, „Przegląd Pedagogiczny”, „Dziecko”, „Czasopismo Pedagogiczne”, „Wychowanie Przedszkolne” i inne. W jej dorobku znajdujemy również prace z historii myśli edukacyjnej, poświęcone głównie katolickiej myśli pedagogicznej. Jako zmartwychwstanka interesowała się głównie poglądami Bogdana Jańskiego - współzałożyciela tego zgromadzenia. Jemu też poświęciła takie rozprawy jak Z wychowawczej ideologii zmartwychwstańcze („Ateneum Kapłańskie” 1933, T. 32, z. 5, odb. Włocławek 1933), Aktualność poglądów Bogdana Jasińskiego na wychowanie („Przegląd Kapłański” 1936, nr 44-46). Osobne wydanie pt. System wychowawczy Bogdana Jańskiego (Warszawa 1936). Starała się też przybliżyć idee pedagogiczne macierzystego zakonu w takich pracach jak: Ku zmartwychwstaniu. Kartki z życia siostry Zofii Czarneckiej zmartwychwstanki (Lwów 1935), Matka Antoni Sułtan (Rzym 1955), Matka Małgorzata Dąbrowska (Rzym 1967). Kilka opracowań poświęciła działalności swojego ojca, np. Dr Józef Żuliński. Budowniczy boży. Szkic biograficzny skreślony na podstawie osobistych wspomnień i dokumentów rodzinnych (Katowice 1938). Najważniejsze dzieło Żulińskiej to Ku zmartwychwstaniu napisane w czasie okupacji hitlerowskiej we Lwowie, a opublikowane w USA (Trenton 1950, tłumaczenie na jęz. angielski 1962). Praca ta licząca 650 s. stanowi syntezę katolickiej myśli wychowawczej ukazanej na szerokim tle dziejów myśli edukacyjnej. Autorka dokonuje szczegółowej analizy poglądów polskich i obcych teoretyków wychowania w kontekście założeń pedagogiki religijnej.

B. Żulińska działała w różnych stowarzyszeniach religijnych i organizacjach pedagogicznych, głównie w okresie międzywojennym, np. w Towarzystwie Szkoły Ludowej i Towarzystwie Pedagogicznym. Po II wojnie światowej nie podjęła już działalności oświatowej w placówkach publicznych ze względu na systematyczne izolowanie Kościoła z życia publicznego. Działała natomiast w strukturach kościelnych, np. jako wykładowca pedagogiki w Studium Prawno-Administracyjnym w Częstochowie.

Literarura:; K. Bartnicka, I. Szybiak, Zarys historii wychowania, Warszawa 2001; Stefan Możdżeń, Historia wychowania 1795-1918, Kielce 2000; Ryszard Wroczyński, Dzieje oświaty polskiej 1795-1945, Warszawa 1980.

1

---