UKŁAD NERWOWY
Układ nerwowy spełnia role koordynatora licznych czynności ustrojowych. Funkcje swoje wypełnia na zasadzie samoregulacji. W procesach tych powstają substancje chemiczne, które mają decydujące znaczenie dla czynności u8kładu nerwowego. Układ nerwowy odbiera informacje ze środowiska zew. i wew. Poprzez swoiste receptory. Informacje te docierają do odpowiednich ośrodków, ulegają zrozumieniu i w efekcie ustrój odpowiednio zachowuje się względem środowiska zew., reguluje złożone czynności narządów wew. i przemiany materii. Odbywa się to na drodze łuków odruchowych. W każdym łuku odruchowym wyróżniamy 5 podstawowych elementów:
- receptor, na który działa bodziec
- droga dośrodkowa ( aferentna )
- ośrodek odruchu
- droga nerwowa odśrodkowa ( aferentna )
- efektor - narząd wykonawczy
Połączenie neuronu z neuronem lub narządem wykonawczym odbywa się za pośrednictwem synapsy, gdzie przechodzenie impulsu związane jest z uwalnianiem neurotransmittera.
UKŁAD NERWOWY MOŻNA PODZIELIĆ NA 2 ZASADNICZE CZĘŚCI
układ nerwowy somatyczny
- układ nerwowy ośrodkowy
- układ nerwowy obwodowy
· układ nerwowy autonomiczny
- układ nerwowy sympatyczny ( współczulny)
- układ nerwowy parasympatyczny ( przywspółczulny )
UKŁAD NERWOWY SOMATYCZNY
Układ nerwowy ośrodkowy
Składa się z mózgowia umiejscowionego w jamie czaszki i rdzenia kręgowego znajdującego się w kanale kręgowym. Mózgowie składa się z mózgu, móżdżku i pnia mózgu. Pień mózgu stanowią: rdzeń przedłużony, most, śródmózgowie, czasami bywa zaliczane międzymózgowie. Rdzeń kręgowy przebiega od 1 kręgu szyjnego do górnej krawędzi 2 kręgu lędźwiowego. U góry przechodzi w rdzeń przedłużony. Rdzeń kręgowy kończyn się stożkiem rdzeniowym, od którego odchodzi nić końcowa.
Masażem możemy wywierać tylko wpływ pośredni za pośrednictwem układu krążenia i układu nerwowego obwodowego.
Układ nerwowy obwodowy
Podstawową jednostka jest neuron. Składa się z ciała komórkowego i 2 dwóch rodzajów wypustek ( neuryt i dendryty ). Neuron wysyła tylko jedną wypustkę osiową, zwaną aksonem lub neurytem, która przewodzi impulsy zawsze z komórki nerwowej. Dendryty są cienki, najczęściej jest ich kilka i zawsze przewodzą pobudzenia w kierunku komórki. Ciało neuronu pokrywa błona komórkowa, która przechodzi na wypustki. Przepuszczalność tej błony zmienia się w zależności od stanu pobudzenia czy spoczynku.
Masaż jest jednym z czynników prowadzących do pobudzenia komórki nerwowej. Pobudzenie to będzie proporcjonalne do siły masażu i czasu jego trwania. Pod wpływem pobudzenia potencjał błony komórkowej zmienia się z dodatniego na ujemny. Mówimy wtedy o stanie depolaryzacji. Impuls trwa ułamki sekundy, a stan czynny przesuwa się wzdłuż włókna nerwowego. Powrót do stanu spoczynkowego związane jest ze zmiana przepuszczalności błony komórkowej i włączeniem „pompy sodowej”. Oziębienie, zaburzenia metaboliczne w obrębie nerwu lub mechaniczne uszkodzenie nerwu mogą upośledzać lub nawet znosić zdolność przewodzenia.
Nerwy rdzeniowe
Nerw rdzeniowy powstaje poprzez połączenie odchodzącego od rdzenia korzenia przedniego-ruchowego z korzeniem tylnym-czuciowym, związanym ze zwojem rdzeniowym w pień nerwu rdzeniowego. Pień nerwu rdzeniowego dzieli się na 4 gałęzie:
· gałąź grzbietową - unerwiającą mięśnie głębokie grzbietu oraz skórę jego okolicy
· gałąź brzuszną - unerwiającą mięśnie i skórę przedniej i bocznej okolicy szyi, tułowia i kończyn
· gałąź oponową - unerwiającą opony rdzenia. Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych są cienkimi gałązkami, które przez otwory międzykręgowe wnikają do kanału kręgowego, gdzie zaopatrują oponę twarda rdzenia kręgowego, okostną kręgów i naczynia krwionośne
· gałąź łączącą białą - utworzoną z włókien współczulnych (po ich odłączeniu się od nerwu rdzeniowego) i dochodzącą do zwoju współczulnego.
Nerwy rdzeniowe są nerwami mieszanymi ( włókna ruchowe, czuciowe i autonomiczne ). Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych zaopatrują skórę oraz mięśnie głębokie grzbietu od okolicy potylicznej do kości guzicznej. Gałęzie brzuszne odcinka szyjnego, lędźwiowego, krzyżowego i guzicznego wymieniają ze sobą włókna nerwowe, tworząc w pobliżu kręgosłupa sploty.
· splot szyjny - powstaje z zespolenia gałęzi brzusznych 4 pierwszych nerwów szyjnych ( C1 do C4 ).
· splot ramienny - tworzą gałęzie brzuszne 4 dolnych nerwów szyjnych ( C5 do C8 ) i pierwszego nerwu piersiowego (Th1)
· splot lędźwiowy - utworzony jest przez gałęzie brzuszne pierwszych 3 nerwów lędźwiowych i częściowo 4 nerwu lędźwiowego ( L1 do L4 )
· splot krzyżowy - utworzony jest przez gałęzie brzuszne 4 i 5 nerwu lędźwiowego ( L4, L5 ) i wszystkich nerwów krzyżowych ( S1 do S5 )
Z wymienionych splotów wychodzą nerwy obwodowe, które unerwiają ruchowo i czuciowo głównie kończyny.
Splot szyjny
Leży w okolicy wyrostków poprzecznych kręgów szyjnych. Nerw przeponowy jest najdłuższym i największym odgałęzieniem splotu szyjnego, przechodzi do śródpiersia przedniego, gdzie biegnie pomiędzy opłucną i osierdziem. Gałęzie unerwiają opłucną śródpiersiową, osierdzie ścienne oraz przeponę. Jednostronne porażenie nerwu przeponowego powoduje wysokie ustawienie przepony po stronie porażonej. Porażenie obustronne nerwów utrudnia, a często uniemożliwia oddychanie.
Splot ramienny
Dzieli się na część nadobojczykową, która leży w trójkącie bocznym szyi i część podobojczykową umiejscowioną w jamie pachowej.
Część nadobojczykowa:
· nerw piersiowy długi
· nerw grzbietowy łopatki
· nerw piersiowo - grzbietowy
· nerwy piersiowe przednie
· nerw nadłopatkowy
· nerw pachowy
Część podobojczykowa:
· nerw mięśniowo - skórny
· nerw promieniowy
· nerw łokciowy
· nerw pośrodkowy
· nerw skórny przyśrodkowy ramienia
· nerw skórny przyśrodkowy przedramienia
Splot lędźwiowy
Układa się na wyrostkach żebrowych kręgów lędźwiowych. Oddaje gałęzie krótkie do mięśni grzbietu, mięśnia lędźwiowego większego i mniejszego oraz gałęzie długie do mięśni brzucha i kończyny dolnej. Spośród gałęzi długich nerw biodrowo - podbrzuszny i biodrowo - pachwinowy zaopatrują mięśnie brzucha.
Pozostałe gałęzie biegną do kończyny dolnej:
· nerw płciowo - udowy
· nerw skórny boczny uda
· nerw udowy
· nerw zasłonowy
Splot krzyżowy
Leży w miednicy mniejszej bocznie od stawów krzyżowych przednich na powierzchni przedniej mięśnia gruszkowatego. Odgałęzienia splotu krzyżowego dzielimy na gałęzie krótkie i długie.
Gałęzie krótkie unerwiają mięśnie ściany miedniczy
Gałęzie długie:
· nerw pośladkowy górny
· nerw pośladkowy dolny
· nerw skórny tylny uda
· nerw sromowy
· nerw guziczny
· nerw kulszowy, który w swoim przebiegu dzieli się na:
- nerw piszczelowy
- nerw strzałkowy wspólny
- nerw strzałkowy głęboki
- nerw strzałkowy powierzchowny
Nerwy międzyżebrowe
Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych piersiowych zachowały unerwienie odcinkowe i w liczbie 12 par biegną w przestrzeniach międzyżebrowych ku przodowi. Ostatni nerw biegnie poniżej 12 żebra - nerw podżebrowy. Wszystkie nerwy międzyżebrowe i nerw podżebrowy unerwiają mięśnie międzyżebrowe i ściany brzucha.
Nerwy czaszkowe
Nerwy czaszkowe parzyste odchodzą od mózgowia i wychodzą przez otwory podstawy czaszki. Zaopatrują one głównie narządy głowy. Wszystkie nerwy czaszkowe - w kolejności ich odejścia od mózgowia w kierunku od bieguna czołowego do potylicznego - oznaczamy liczbami rzymskimi. Z 12 par nerwów czaszkowych część stanowią nerwy ruchowe, część czuciowe, a część mieszane.
I. Nerw węchowy
II. Nerw wzrokowy
III. Nerw okoruchowy
IV. Nerw bloczkowy
V. Nerw trójdzielny
VI. Nerw odwodzący
VII. Nerw twarzowy
VIII. Nerw przedsionkowo - ślimakowy
IX. Nerw językowo - gardłowy
X. Nerw błędny
XI. Nerw dodatkowy
XII. Nerw podjęzykowy
Ze względu na możliwość wpływania masarzem na niektóre nerwy najistotniejsze dla masażysty są:
a. nerw trójdzielny ( V ). Posiada włókna czuciowe i ruchowe. Z mózgowia wychodzi dwoma korzeniami:
- grubszy - część- czuciowa
- cieńszy - część- ruchowa
Oba korzenie zbiegają się na powierzchni piramidy kości skroniowej. Część czuciowa wnika do zwoju półksiężycowatego, który wysyła na obwód trzy wielkie gałęzie:
· nerw oczny - wyłącznie czuciowy, unerwia skórę powieki górnej, grzbiet nosa i okolice czołową
· nerw szczękowy - wyłącznie czuciowy, unerwia skórę powieki dolnej, skórę okolicy skroniowej, skórę policzka, wargi górnej i nosa
· nerw żuchwowy, do którego dołączają się włókna części ruchowej - posiada włókna czuciowe i ruchowe. Włókna ruchowe zaopatrują wszystkie mięśnie żwacze. Włókna czuciowe zaopatrują skórę wargi dolnej, policzka oraz skórę małżowiny usznej
b. nerw twarzowy ( VII ). Nerw mieszany, posiada włókna ruchowe, czuciowe i przywspółczulne. Przebiega on przez kanał nerwu twarzowego, wnika w śliniankę przyuszną, po czym dzieli się na gałęzie końcowe. Odgałęzienia nerwu twarzowego unerwiają wszystkie mięśnie mimiczne twarzy. Porażenie tego nerwu może miećc. charakter ośrodkowy lub obwodowy. W porażeniu ośrodkowym następuje opuszczenie konta ust po stronie przeciwnej do uszkodzenia. Porażenie obwodowe - występujące znacznie częściej - obejmuje część ruchową nerwu twarzowego. Występują zmiany w obrębie wszystkich mięśni mimicznych twarzy po stronie porażonej. Skóra jest wygładzona, twarz maskowata, bezwyrazowa. Pacjent nie może zamknąć. szpary powiekowej ani podnieść. lub opuścić kącika ust. Twarz staje się asymetryczna, gdyż mięśnie zdrowe pociągają nos i usta w stronę zdrową. Chory ma trudności w wymawianiu zgłosek wargowych, jak również nie może gwizdać.
*
i. nerw błędny ( X ). Nerw mieszany, posiada włókna ruchowe, czuciowe i przywspółczulne. Unerwia większość narządów wewnętrznych: krtań, płuca, serce, narządy przewodu pokarmowego.
k. nerw dodatkowy ( XI ). Posiada włókna ruchowe. Zaopatruje mięśnie: mostkowo - obojczykowo - sutkowy i czworoboczny. Porażenie tego nerwu daje kręcz szyi. Poza tym pacjent ma trudności w obracaniu głową, utrudnione unoszenie barków oraz niemożności wykonania odwodzenia kończyny górnej ponad poziom.
UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY
Unerwia prawie wszystkie tkanki i narządy organizmu. Jego rola polega na regulacji czynność narządów wewnętrznych. W przeciwieństwie do somatycznego układu ruchowego dowolne panowanie nad układem autonomicznym jest prawie niemożliwe. Reakcja układu autonomicznego na bodziec jest tzw. działalnością falowo - krótkotrwałą. Oprócz tej działalności pewna część włókien autonomicznego układu nerwowego charakteryzuje się tzw. aktywnością toniczną, nawet w stanie spoczynku czy snu. Wykazuje ona charakterystyczne, rytmiczne wahanie o różnej częstotliwości, od wysokoczęstotliwych odpowiadających rytmowi serca lub oddychania do bardzo wolnych o rytmie dobowym, miesięcznym, a nawet sezonowym ( związanym z porami roku)
Część współczulna
Neurony ośrodkowe układu współczulnego w rdzeniu kręgowym, czyli neurony przedzwojowe, znajdują się w słupach pośrednio - bocznych istoty szarej rdzenia kręgowego w segmentach Th1 - Th12 oraz w trzech górnych segmentach lędźwiowych L1 - L3. Oddają one aksony, które jako gałązki łączące białe kończą się synapsą w zwojach pnia współczulnego. Niektóre włókna biegną dalej jako nerwy współczulne i kończą się w bardziej obwodowo położonych zwojach pośrednich. Włókna pozazwojowe, jako gałązki łączące szare, mogą wchodzić do mieszanych nerwów somatycznych lub też wraz z nerwami współczulnymi docierać wprost do narządów wewnętrznych. Tradycyjny podział układu autonomicznego ma charakter anatomiczny i dotyczy jego części obwodowej. Nie ma ośrodków mózgowych współczulnych lub przywspółczulnych. Sieci neuronalne mózgu zorganizowane są na zupełnie innej zasadzie. Tworzą one wielkie systemy zawiadujące w zintegrowany, właściwy sposób. Nigdy nie dochodzi do uogólnionego pobudzenia czy hamowania całego układu współczulnego lub przy współczulnego. Czynność układu autonomicznego jest zawsze nakierowana na określone narządy i komórki. Na jednym odcinku może on być pobudzony, a na innym hamowany. Mózg uruchamia układ autonomiczny w sposób bardzo wybiórczy dla różnych narządów zgodnie z nadrzędną zasadą fizjologiczną: optymalizacji stanu środowiska wewnętrznego wobec potrzeby przetrwania organizmu jako całości
Część przywspółczulna
Dzielimy na odcinek głowowy i krzyżowy. Neurony ośrodkowe odcinka głogowego znajdują się w przywspółczulnych jądrach nerwów czaszkowych: III, VII, IX i X. Włókna przedzwojowe kończą się synapsami w zwojach położonych blisko lub wewnątrz unerwionych narządów. Neurony odcinka krzyżowego znajdują się w słupach pośrednio - przyśrodkowych istoty szarej rdzenna kręgowego w 2, 3 i 4 segmencie krzyżowym. Włókna przedzwojowe tworzą wspólny nerw miedniczny, który oddaje synapsy na neuronach zwojowych o obrębie narządów i naczyń krwionośnych miednicy mniejszej, jelita grubego, odbytnicy oraz narządów płciowych wew. i zew.
Omawiając wpływ masażu na układ nerwowy, można ogólnie stwierdzić, że poprzez lepsze jego ukrwienie i utlenowanie zapewnione są prawidłowe procesy metaboliczne we wszystkich częściach układu nerwowego. Masując tkanki, wpływamy w sposób bezpośredni na zakończenia nerwowe znajdujące się w tych tkankach, stymulując przewodnictwo nerwowe. Przy opracowaniu mięśni karku, grzbietu i okolicy lędźwiowo - krzyżowej wywieramy wpływ na nerwy rdzeniowe i sploty nerwowe. Przy masażu kręgosłupa wpływamy również tonizująco lub pobudzająco na pień układu współczulnego, którego zwoje leżą wzdłuż kręgosłupa po obu jego stronach.
UKŁAD NERWOWY:
UKŁAD OŚRODKOWY
Układ ośrodkowy jest zbudowany z istoty szarej i białej. W mózgu istota szara leży zewnętrznie w stosunku do istoty białej; w rdzeniu kręgowym jest odwrotnie. Istota szara odbiera i wysyła podniety nerwowe, a biała jedynie je przewodzi.
Mózgowie
Mózgowie składa się z: kresomózgowia, międzymózgowia, śródmózgowia, tyłomózgowia wtórnego i rdzenia przedłużonego W anatomii ludzkiej stosuje się również podział mózgowia na mózg, móżdżek i rdzeń przedłużony. Dla celów klinicznych mózgowie dzieli się na mózg i pień mózgu, przy czym pod pojęciem mózg rozumie się półkule mózgowe i część wzrokową podwzgórza, a przez pień — pozostałą część mózgowia.
Zwoje autonomiczne znajdują się w różnej odległości od układu ośrodkowego, a w zależności od ich położenia wyróżnia się: zwoje przykręgowe zwoje przedkręgowe i zwoje śródścienne.
Zwoje przykręgowe leżą po obu stronach kręgosłupa, tworząc parzysty pień współczulny.
Zwoje przedkręgowe są bardziej oddalone od kręgosłupa, ale znajdują się z dala od unerwianych narządów. Zwoje te powstały w wyniku wywędrowania komórek nerwowych z ośrodkowego układu nerwowego w rozwoju zarodkowym. Leżą one na tylnej ścianie jamy brzusznej. Liczba włókien pozazwojowych wychodzących z takiego zwoju jest znaczna. Tworzą one tzw. sploty. Do nich m.in. należą: splot trzewny, zwany splotem słonecznym, zawierający zwoje, z których największym jest parzysty zwój trzewny, splot krezkowy górny i splot krezkowy dolny.
Zwoje śródścienne występują na powierzchni lub w ścianie narządów wewnętrznych: w mięśniu sercowym, gruczołach, w ścianie przełyku, żołądka, jelit, pęcherza moczowego, macicy itd. Utworzone są przeważnie przez układ przywspółczulny.
Pod względem anatomicznym i czynnościowym układ autonomiczny dzieli się na część współczulną i część przywspółczulną. Obie części działają na zasadzie antagonistycznej, na przykład część współczulną przyspiesza akcję serca, a przywspółczulną ją hamuje.
Część współczulną układu autonomicznego
Ciała komórek neuronów przedzwojowych współczulnych znajdują się: w ósmym odcinku szyjnym, w całej części piersiowej i w trzech górnych odcinkach lędźwiowych w istocie szarej rdzenia kręgowego. Ich neuryty (włókna przedzwojowe) opuszczają rdzeń kręgowy korzeniami brzusznymi wraz z nerwami rdzeniowymi. Następnie odłączają się od nerwów rdzeniowych, tworząc gałęzie łączące białe, które wchodzą do pnia współczulnego. Parzysty pień współczulny składa się z 21—24 par zwojów przykręgowych (3 par szyjnych, 11—12 par piersiowych, A—5 par lędźwiowych i 3—4 par krzyżowych) oraz z jednego nieparzystego zwoju guzicznego.
Część włókien przedzwojowych po wniknięciu do pnia wspólczulnego, koń czy się w jego zwojach, tworząc synapsy z drugimi neuronami wspólczuln; Neuryty drugich neuronów (włókna pozazwojowe) wracają do nerwów rdzeniowych przez gałęzie łączące szare.
Inna część włókien przedzwojowych przechodzi nieprzerwanie (nie tworzy synaps) przez zwoje pnia wspólczulnego i biegnie dalej, kończąc się w zwojach przedkręgowych, a dopiero z nich wychodzą włókna pozazwojowe.
Znikoma liczba włókien przedzwojowych nie kończy się w zwojach wspmolczulnych, lecz bezpośrednio unerwia mięśnie gładkie naczyń krwionośnych w mięśniach szkieletowych oraz rdzeń nadnerczy.Ciała komórek nerwowych w zwojach współczulnych w części szyjnej, piersiowej i brzusznej wysyłają włókna pozazwojowe do tkanek i narządów głowy szyi, klatki piersiowej i jamy brzusznej
Zakończenia przedzwojowych włókien współczulnych wydzielają neuroprzekażnik (mediator, transmiter) — acetylocholinę i zwą się włóknami cholinergicznymi, a zakończenia włókien pozazwojowych — noradrenalinę i nazywają się włóknami adrenergicznymi.
Część przywspółczulna układu autonomicznego
Włókna przedzwojowe pierwszych neuronów przywspółczulnych opuszczają ośrodkowy układ nerwowy w obrębie czaszki i części krzyżowej rdzenia kręgowego. W odróżnieniu od części współczulnej układu autonomicznego, w którym zwoje leżą zazwyczaj w pobliżu rdzenia kręgowego, a ich włókna przedzwojowe są krótkie, w części przywspółczulnej zwoje leżą daleko od ośrodków, w pobliżu lub w ścianie unerwionych narządów, a ich włókna przedzwojowe są długie.
Włókna przedzwojowe odcinka czaszkowego biegną razem z nerwami: oko-ruchowym (n. III), twarzowym (n. VII), językowo-gardłowym (n. IX) i błędnym (n. X).
Włókna przedzwojowe wędrujące z nerwem III dochodzą do zwoju rzęskowego. Od tego zwoju wychodzą włókna pozazwojowe do mięśnia rzęskowego i mięśnia zwężającego źrenicę
Włókna przedzwojowe biegnące razem z nerwem VII kończą się w zwoju skrzydłowo-podniebiennym, a z tego zwoju wychodzą włókna pozazwojowe unerwiające gruczoł łzowy, błonę śluzową nosa i podniebienie, oraz w zwoju podżuchwowym, z którego wychodzą włókna pozazwojowe do ślinianek: pod-żuchwowej i podjęzykowej.
Włókna przedzwojowe wędrujące z nerwem IX kończą się w zwoju usznym, a wychodzące z niego włókna pozazwojowe unerwiają śliniankę przy-uszną.Włókna przedzwojowe biegnące razem z nerwem X kończą się w zwojach przedkręgowych i śródściennych. Włókna pozazwojowe wychodzące z tych zwojów unerwiają: serce, narządy układu oddechowego i pokarmowego.
Włókna przedzwojowe odcinka krzyżowego wychodzą z rdzenia kręgowego korzeniami brzusznymi wraz z II—IV nerwami krzyżowymi jako nerwy miedniczne, które biegną do splotów miednicznych. Włókna pozazwojowe tego odcinka unerwiają część zstępującą okreżnicy, odbytnicę oraz wszystkie narządy miednicy małej. Zakończenia włókien przedzwojowych i pozazwojowych neuronów
Podstawa mózgu
Dolna spłaszczona powierzchnia mózgu nosi nazwę podstawy mózgu (powierzchnie boczne i górna są wypukłe). Na podstawie mózgu, od tyłu ku przodowi, znajdują się: rdzeń przedłużony, most, konary mózgu, wychodzące spod przedniej części mostu ku przodowi i bokowi i zagłębiające się w półkulach mózgowych, guz popielaty, skrzyżowanie wzrokowe, pasmo węchowe.
Kresomózgowie jest utworzone głównie przez dwie półkule mózgowe. Na każdej półkuli wyróżnia się: powierzchnię wypukłą, przyśrodkową i podstawną, trzy krawędzie — górną, dolną i boczną, oraz trzy bieguny — czołowy, skroniowy i potyliczny. Półkule oddzielone są od siebie szczeliną podłużną mózgu. Na jej dnie znajduje się ciało modzełowate, zbudowane z włókien łączących obie półkule. Na powierzchni półkul występują fałdy, zwane zakrętami mózgu, porozdzielane bruzdami. Bruzdy dzielą powierzchnię półkuli na płaty: czołowy, ciemieniowy, skroniowy i potyliczny.
Półkule zbudowane są z istoty białej pokrytej istotą szarą, zwaną korą mózgu. Ta ostatnia tworzy nieregularne skupienia w postaci leżących głębiej (w obrębie istoty białej) jąder podkorowych. We wnętrzu pojedynczej półkuli występuje szczelinowata przestrzeń, zwana komorą boczną. Od przodu na podstawie mózgowia, na każdej półkuli znajduje się węchomózgowie, które składa się z opuszki węchowej, pasma węchowego, i trójkąta węchowego
Międzymózgowie
Rozwojowo międzymózgowie pochodzi (tak jak kresomózgowie) z przedniego pęcherzyka mózgu. Do międzymózgowia zalicza się wzgórze, które jest położone grzbietowo i stanowi podkorowy ośrodek czucia oraz podwzgórze zajmujące miejsce brzuszne. Są one skupieniami istoty szarej. W skład podwzgórza wchodzą: skrzyżowanie wzrokowe i guz popielaty przechodzący w lejek, na którym zawieszona jest przysadka mózgowa. W obrębie międzymózgowia występuje szczelina, zwana komorą trzecią. Od przodu kontaktuje się ona z komorami bocznymi za pośrednictwem dwóch otworów międzykomorowych. Ku tyłowi światło komory trzeciej przechodzi w wodociąg mózgu, który leży w śródmózgowiu i łączy się ze światłem komory czwartej znajdującej się w tyłomózgowiu.
Śródmózgowie
Śródmózgowie stanowi część pnia mózgu łączącą międzymózgowie z mostem i móżdżkiem. Do śródmózgowia zalicza się dwa konary mózgu i blaszkę pokrywy śródmózgowia. Pomiędzy konarami występuje dół międzykonarowy, którego dno wypełnia istota dziurkowana tylna. Przez wnętrze śródmózgowia przebiega kanał, zwany wodociągiem mózgu, łączący komorę trzecią z komorą czwartą. Blaszka pokrywy śródmózgowia znajduje się nad wodociągiem. Składa się ona z dwóch par
wzgórków: górnych i dolnych.
Tyłomózgowie wtórne
Tyłomózgowie wtórne obejmuje most i móżdżek.
Most przedstawia się jako gruba taśma położona poprzecznie poza konarami mózgu. W kierunku bocznym przechodzi on w konary móżdżkowe, które wchodzą w móżdżek. Most zbudowany jest z włókien nerwowych i ze skupień istoty szarej, które tworzą jądra własne mostu.
Móżdżek leży ponad komorą czwartą. Składa się on z dwóch półkul i leżącego w części środkowej robaka. Móżdżek pokryty jest istotą szarą, zwaną korą móżdżku, która tworzy podłużne fałdy porozdzielane równoległymi bruzdami. W leżącej pod korą móżdżku istocie białej znajdują się skupienia ciał komórek nerwowych, zwane jądrami móżdżku
UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY
Układ autonomiczny — tak jak układ somatyczny — dzieli się na część ośrodkową i część obwodową. Do pierwszej z nich należą jądra występujące w pniu mózgu oraz skupienia komórek nerwowych w rdzeniu kręgowym, do drugiej — zwoje i nerwy.
Oba układy: somatyczny i autonomiczny pozostają pod wpływem kory mózgowej.
W odróżnieniu od układu somatycznego, w którym droga odśrodkowa (eferentna) stanowi jeden neuron biegnący od rdzenia kręgowego do mięśnia szkieletowego, w układzie autonomicznym składa się ona z dwóch neuronów. Ciała komórek pierwszych neuronów leżą w ośrodkowym układzie nerwowym, a ich neuryty kończą się w zwoju obwodowym. Drugie neurony rozpoczynają się ciałami komórek nerwowych w tym zwoju, a kończą się w tkankach unerwianego narządu. Neuryty autonomiczne wychodzące z układu ośrodkowego i tworzące synapsę z ciałem drugiego neuronu w zwoju obwodowym, nazywają się włóknami przedzwojowymi, natomiast neuryty wychodzące ze zwoju, docierające do komórek narządów wewnętrznych i kończące się tam synapsami, zwą się włóknami pozazwojowymi lub zazwojowymi
Rdzeń przedłużony
Rdzeń przedłużony ma kształt ściętego stożka, którego podstawa jest skierowana ku górze. Jego górną granicę tworzy tylny brzeg mostu, a u dołu przechodzi bez wyraźnej granicy w rdzeń kręgowy. Na dolnej przedniej powierzchni rdzenia przedłużonego występują dwa białe pasma, zwane piramidami utworzone przez włókna tzw. drogi piramidowej. Większość tych włókien przechodzi na stronę przeciwną, tworząc skrzyżowanie piramid. W rdzeniu przedłużonym od przodu znajduje się szczelina pośrodkowa przednia, a od ty} — bruzda pośrodkowa tylna. Wymieniona szczelina i bruzda wraz z bruzd; boczną przednią i bruzdą boczną tylną dzielą powierzchnię rdzenia na sznury. Sznury boczne zakończone są zgrubieniem, zwanym oliwką. Przez środek rdzenia przedłużonego biegnie kanał środkowy rdzenia przedłużonego, który u góry przechodzi w światło komory czwartej, a u dołu — w kanał środkowy rdzenia kręgowego
położenia odcinków rdzenia kręgowego i odpowiadających im otworów międzykręgowych, przez które odpowiednie nerwy rdzeniowe kontaktują się z rdzeniem
Rdzeń kręgowy
Rdzeń kręgowy, długości około 45 cm, ma kształt nieco spłaszczonego grubego sznura, który znajduje się w kanale kręgowym. Zaczyna się on od umownej granicy z rdzeniem przedłużonym mózgowia, wypadającej na wysokości otworu wielkiego, a kończy się stożkiem rdzeniowym na wysokości II kręgu lędźwiowego. Zatem rdzeń kręgowy jest krótszy od kanału kręgowego (jest to efekt wolniejszego wydłużania się rdzenia w stosunku do kręgosłupa w rozwoju osobniczym). Od stożka rdzeniowego odchodzi nić końcowa, mająca zakończenie na poziomie drugiego kręgu krzyżowego
Z rdzeniem kręgowym ma połączenie 31 par nerwów rdzeniowych: 8 szyjnych, 12 piersiowych, 5 lędźwiowych, 5 krzyżowych i 1 guziczny. Ponieważ kanał kręgowy jest dłuższy od rdzenia, to poszczególne otwory międzykręgowe,
przez które odpowiednie nerwy rdzeniowe kontaktują się z rdzeniem, są przesunięte w stosunku do rdzenia ku dołowi. Tylko w okolicy szyjnej poszczególne odcinki rdzenia znajdują się mniej więcej naprzeciw odpowiadającym im otworom międzykręgowym, a im niżej, tym dłuższa jest droga nerwu do właściwego dla niego otworu między kręgowego. Poniżej II kręgu lędźwiowego gdzie kończy się właściwy rdzeń, w kanale kręgowym biegnie wiązka nerwów otaczająca nić końcową do dalszych otworów międzykręgowych lędźwiowych i otworów krzyżowych, nosząca nazwę ogona końskiego
Średnica rdzenia wykazuje dwa zgrubienia: szyjne, ciągnące się od II kręgu szyjnego do II kręgu piersiowego, i lędźwiowe — od X do XII kręgu piersiowego.
Na zewnętrznej powierzchni rdzenia widoczne są dwa zagłębienia przebiegające w linii pośrodkowej: od przodu, zwane szczeliną pośrodkową przednią i od tyłu — bruzdą pośrodkową tylną. Zagłębienia te dzielą rdzeń na symetryczne połowy. Bocznie od wymienionych zagłębień znajduje się bruzda boczna przednia, z której wychodzą korzenie przednie (ruchowe), i bruzda boczna tylna, którą wchodzą do rdzenia korzenie tylne (czuciowe) nerwów rdzeniowych. Korzenie przednie, inaczej brzuszne, są utworzone z włókien ruchowych, którymi przebiegają impulsy nerwowe do mięśni szkieletowych, a korzenie tylne, inaczej grzbietowe, składają się z włókien czuciowych, będących wypustkami komórek nerwowych leżących w zwojach rdzeniowych
UKŁAD OBWODOWY
Jak wspomniano wcześniej, układ obwodowy obejmuje nerwy czaszkowe i nerwy rdzeniowe, a ponadto do tego układu zalicza się również zwoje nerwowe Nerwy czaszkowe zaczynają się bądź w mózgowiu wówczas występują jako włókna ruchowe, bądź w zwojach nerwów czaszkowych i wówczas występują jako włókna czuciowe. Natomiast nerwy
rdzeniowe zaczynają się albo w rdzeniu kręgowym (włókna ruchowe), albo w zwojach rdzeniowych (włókna czuciowe).
Do składników układu obwodowego należą także nerwy i zwoje układu autonomicznego
Nerwy czaszkowe
Nerwy czaszkowe występują w liczbie 12 par i są oznaczone cyframi rzymskimi od I do XII. Można je podzielić na trzy kategorie. Do pierwszej zalicza się nerwy wyłącznie czuciowe, dośrodkowe, zmysłowe (I, II, VIII). Drugą stanowią nerwy wyłącznie ruchowe, odśrodkowe (IV, VI, XI, XII). Trzecia kategoria obejmuje nerwy mieszane, z których każdy może mieć włókna ruchowe lub wegetatywne (autonomiczne), bądź też czuciowe, jak nerw III (ruchowy i przywspółczulny), nerw V (czuciowy i ruchowy), nerw VII (głównie ruchowy, ale również czuciowy i przywspółczulny), nerw IX (czuciowy, ruchowy i przywspółczulny) oraz nerw X (czuciowy, ruchowy i przywspółczulny).
Nerwy węchowe (I)
Nerwy węchowe składają się z aksonów neuronów węchowych I rzędu, mieszczących się w nabłonku błony śluzowej okolicy węchowej jamy nosowej. Dendryty tych neuronów stanowią receptory węchowe, a neuryty tworzą pęczki, w liczbie około 20, zwane nićmi węchowymi, które wchodzą do jamy czaszki przez blaszkę sitową kości sitowej i wnikają do opuszki węchowej na powierzchni płatów czołowych półkul mózgu. Tu kontaktują się z neuronami węchowymi II rzędu, których wypustki zebrane są w pasmo węchowe. Te docierają do neuronów III rzędu w korze mózgowej.
Przecięcie nici węchowych powoduje utratę powonienia.
Nerw wzrokowy (II)
Nerw wzrokowy zaczyna się w siatkówce oka. Jego początek stanowią pręciki i czopki, będące komórkami receptorowymi (zmysłowymi, wzrokowymi), zwanymi I neuronem. II neuronem są komórki dwubiegunowe warstwy zwojowej siatkówki. III neuron tworzą komórki wielobiegunowe warstwy zwojowej nerwu wzrokowego siatkówki. Nerw wzrokowy opuszcza oczodół przez kanał wzrokowy i wnika do jamy czaszki. Tam kończy się skrzyżowaniem wzrokowym. W skrzyżowaniu mniej więcej połowa włókien nerwowych przechodzi na stronę przeciwną, tworząc po każdej stronie pasmo wzrokowe prowadzące głównie do ciała kolankowego bocznego, a także do wzgórków górnych blaszki pokrywy śródmózgowia i wzgórza. Wskutek skrzyżowania, w prawym paśmie wzrokowym znajdują się włókna przewodzące impulsy nerwowe z prawych połówek obu siatkówek, w lewym — z lewych połówek obu siatkówek.
pole widzenia
Ciało kolankowe boczne stanowi pierwotny, podkorowy ośrodek wzroku. Dalszy etap drogi wzrokowej odbywa się we włóknach promienistości wzrokowej, które wychodzą z komórek ciała kolankowego bocznego i biegną do IV neuronu w głównym, korowym ośrodku wzroku, mieszczącym się w korze mózgowej płata potylicznego
Przecięcie nerwu wzrokowego powoduje ślepotę na jedno oko, a przecięcie pasma wzrokowego po jednej stronie powoduje połowiczne niedowidzenie w obu oczach po stronie przecięcia.
Nerw okoruchowy (IIl)
Nerw okoruchowy somatycznie unerwia mięsień dźwigacz powieki górnej oraz wszystkie zewnętrzne mięśnie gałki ocznej, z wyjątkiem mięśnia prostego bocznego i mięśnia skośnego górnego oka. Natomiast autonomicznie, przez włókna przywspółczulne, unerwia mięsień zwieracz źrenicy i mięsień rzęskowy. Somatyczne i autonomiczne jądra tego nerwu znajdują się w śródmózgowiu na wysokości górnych wzgórków blaszki pokrywy. Wychodzi on z mózgu w pobliżu istoty dziurkowanej
Porażenie nerwu III powoduje: opadnięcie powieki, zez rozbieżny, rozszerzenie źrenicy, zaburzenia akomodacji.
Nerw bloczkowy (IV)
Nerw bloczkowy unerwia ruchowo mięsień skośny oka. Jądra początkowe tego nerwu leżą w śródmózgowiu. Wychodzi on z pnia mózgu po stronie
grzbietowej.
Porażenie nerwu IV powoduje zez zbieżny z odchyleniem gałki ocznej ku
Nerw trójdzielny (V) Nerw trójdzielny jest utworzony przez włókna czuciowe unerwiające powierzchnię i części głębokie twarzy, w tym: skórę twarzy, czoła, nosa, ucha, błony śluzowe oka, jamy nosowej i ustnej, języka, okostną kości twarzy i zębów, oraz włókna ruchowe mięśnie poruszające żuchwą (mięśnie biorące udział w żuciu). Jądra czuciowe i ruchowe znajdują się głównie w moście oraz występują w śródmózgowiu. Wychodzi on z mózgu na granicy mostu i móżdżku. Część czuciowa nerwu V jest większa niż ruchowa i zaczyna się w zwoju półksiężycowatym, z którego wychodzą trzy gałęzie: nerw oczny (czuciowy), nerw szczękowy (czuciowy) i nerw żuchwowy (mieszany). Nerw odwodzący (VI) Nerw odwodzący unerwia ruchowo mięsień prosty boczny oka. Jego jądra znajdują się w grzbietowej części mostu. Nerw wychodzi z mózgu za tylną krawędzią mostu, a jego porażenie powoduje zez zbieżny.
Nerw twarzowy (VII)
Nerw twarzowy unerwia ruchowo mięśnie mimiczne twarzy, małżowiny usznej, strzemiączka, podskórne i niektóre głębokie mięśnie szyi. Część czuciowo--wydzielnicza nerwu VII zwana jest nerwem pośrednim, mającym włókna czuciowe oraz przywspółczulne włókna wydzielnicze. Nerw ten czuciowo unerwia błonę śluzową przedniej części języka i tylnej części nosa, a przywspółczulnie — gruczoł łzowy, gruczoły jamy nosowej, brodawki smakowe z przedniej części języka, śliniankę podżuchwową i podjęzykową, gruczoły języka. Jądra początkowe nerwu twarzowego leżą pod dnem komory czwartej. Nerw ten wychodzi z rdzenia przedłużonego.
Uszkodzenie nerwu VII powoduje porażenie mięśni twarzy po stronie
uszkodzenia.
Nerw przedsionkowo-ślimakowy = słuchu i równowagi (VII)
Nerw przedsionkowo-ślimakowy składa się z części przedsionkowej i Ślimakowej.
Część przedsionkowa nerwu VIII biegnie od receptorów narządu równowagi w kanałach półkolistych i przedsionku ucha wewnętrznego do zwoju przedsionkowego, który znajduje się na dnie przewodu słuchowego wewnętrznego. Część wypustek komórek zwoju zdąża bezpośrednio do móżdżku, a część do jąder przedsionkowych, leżących pod dnem komory czwartej.
Włókna części ślimakowej odchodzą od komórek zwoju spiralnego, leżącego w ślimaku. Wypustki obwodowe komórek zwojowych docierają do narządu spiralnego, a dośrodkowe kończą się w jądrach nerwu słuchowego, znajdujących się pod dnem komory czwartej.
Porażenie części ślimakowej powoduje osłabienie słuchu lub głuchotę, a części przedsionkowej — zawroty głowy, nudności, wymioty, zaburzenia równowagi.
Nerw językowo-gardłowy (IX)
Nerw językowo-gardłowy ma jądra czuciowe, ruchowe i przywspółczulne wspólnie z nerwem błędnym i w związku z tym zostają one omówione przy nim. Nerw ten wychodzi z rdzenia przedłużonego.
Większą część nerwu IX tworzą włókna czuciowe, które unerwiają gardło, nasadę języka, trąbkę słuchową i jamę bębenkową.
Włókna ruchowe unerwiają niektóre mięśnie gardła, a przywspółczulne — śliniankę przyuszną.
Uszkodzenie nerwu IX powoduje znieczulenie błony śluzowej górnej części gardła i krtani, utrudnia połykanie.
Nerw błędny (X)
Nerw błędny, podobnie jak nerw IX, ma włókna czuciowe, ruchowe i przywspółczulne, które mają największy zasięg ze wszystkich nerwów czaszkowych. Wychodzi on z rdzenia przedłużonego.
Włókna czuciowe są wypustkami komórek w zwoju górnym i dolnym. Wypustki dośrodkowe komórek zwojowych kończą się w jądrze pasma samotnego (jadro to Jest wspólne dla nerwu IX i X).
Jądrem początkowym włókien ruchowych nerwu IX i X jest jądro dwuznaczne, leżące w rdzeniu przedłużonym. Wychodzą z niego włókna ruchowe do mięśni gładkich dróg oddechowych i przewodu pokarmowego, z wyjątkie końcowego odcinka jelita grubego.
Jądrem początkowym włókien przywspółczulnych jest jądro przywspółczulne tego nerwu, znajdujące się w przedłużeniu jądra grzbietowego nerwu błędnego. W nerwie błędnym biegnie około 90% włókien przywspółczulnych. Przewodzą one impulsy nerwowe do większości narządów wewnętrznych. Do nich należą, między innymi, włókna hamujące czynność serca, rozszerzające naczynia krwionośne oraz pobudzające czynność gruczołów przewodu pokarmowego j dróg oddechowych.
Nerw dodatkowy (XI)
Nerw dodatkowy unerwia ruchowo mięśnie krtani, mięśnie zwieracze gardła oraz mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy i mięsień czworoboczny. Jądro początkowe tego nerwu stanowi przedłużenie jądra dwuznacznego. Korzenie czaszkowe nerwu XI odchodzą z rdzenia przedłużonego, a korzenie rdzeniowe — 0d górnej części rdzenia kręgowego.
Porażenie nerwu XI osłabia ruchy obracania głowy i unoszenia barku.
Nerw podjęzykowy (XII)
Nerw podjęzykowy unerwia ruchowo mięśnie języka. Jądra tego nerwu 'leżą pod dnem komory czwartej. Nerw XII wychodzi z rdzenia przedłużonego.
Obustronne porażenie nerwu XII unieruchamia język, utrudnia mowę i połykanie
Nerwy rdzeniowe
Nerw rdzeniowy powstaje w wyniku połączenia korzenia brzusznego (ruchowego), odchodzącego od rdzenia kręgowego, z korzeniem grzbietowym (czuciowym), zaczynającym się w zwoju rdzeniowym Wspólny pień nerwu rdzeniowego dzieli się na gałąź brzuszną, gałąź grzbietową, gałąź oponową oraz gałąź łączącą,
Gałęzie oponowe wchodzą przez otwory międzykręgowe do kanału kręgowego i docierają do: opony twardej rdzenia, naczyń krwionośnych i okostnej kręgów.
Gałęzie łączące stanowią połączenie nerwów rdzeniowych ze zwojami pnia współczulnego.
Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych
Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych unerwiają skórę okolicy grzbietowej oraz mięśnie głębokie grzbietu. Każda gałąź grzbietowa dzieli się na gałąź boczną i przyśrodkową.
Rozmieszczenie gałęzi grzbietowych powtarza się w całym tułowiu bez większych zmian.
Z ważniejszych nerwów odchodzących od gałęzi grzbietowych warto wymienić: nerw potyliczny większy, należący do drugiego nerwu szyjnego i unerwiający mięśnie i skórę okolicy potylicznej, nerwy górne pośladków, należące do ostatnich nerwów lędźwiowych, oraz nerwy środkowe pośladków, odchodzące od nerwów krzyżowych. Nerwy górne i środkowe pośladków unerwiają okolicę pośladkową.
Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych
Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych unerwiają skórę i mięśnie przedniej i bocznej strony szyi oraz tułowia, skórę i mięśnie kończyn oraz mięśnie powierzchowne grzbietu.W odróżnieniu od gałęzi grzbietowych te gałęzie — z wyjątkiem okolic, piersiowej, gdzie wykazują układ odcinkowy — łączą się ze sobą, tworząc sploty: szyjny, ramienny, lędźwiowy i krzyżowy.
Splot szyjny
Splot szyjny powstał z zespolenia gałęzi pierwszych czterech nerwów szyjnych. Splot ten łączy się ze splotem ramiennym pniem współczulnym oraz nerwami: twarzowym, błędnym, dodatkowym i podjezykowym. Od splotu szyjnego odchodzą:
— nerwy skórne, unerwiające czuciowo skórę szyi i górne okolice klatki
piersiowej, gałęzie mięśniowe, unerwiające mięśnie szyi bezpośrednio (mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy, mięsień czworoboczny) lub za pośrednictwem zespolenia, zwanego pętlą szyjną, — nerw przeponowy, unerwiający przeponę; oprócz włókien ruchowych ma on również włókna czuciowe zaopatrujące osierdzie, opłucną i otrzewną.
Splot ramienny
Splot ramienny jest utworzony z czterech dolnych nerwów szyjnych i pierwszego piersiowego. Od tego splotu odchodzą nerwy dla skóry i mięśni koń-[ czyny górnej. Nerwy te dzieli się na dwie grupy: gałęzie krótkie, unerwiające I okolicę barku, i gałęzie długie, unerwiające pozostałe części kończyny. Gałęzie I krótkie odchodzą od części nadobojczykowej splotu, drugie z nich — od części i podobojczykowej.
Do ważniejszych nerwów z grupy gałęzi krótkich należy zaliczyć: nerwy
piersiowe przednie, unerwiające mięsień piersiowy większy i mięsień piersiowy
i mniejszy, nerw nadłopatkowy, unerwiający mięsień nadgrzebieniowy i mięsień
podgrzebieniowy, nerw piersiowo-grzbietowy, unerwiający mięsień najszerszy
grzbietu.
Gałęzie długie splotu tworzą m.in. nerwy: n. mięśniowo-skórny, unerwiający mięsień ramienny, mięsień dwugłowy ramienia i mięsień kruczo-ramien-ny, n. pośrodkowy, unerwiający zginacze przedramienia, z wyjątkiem zginacza łokciowego nadgarstka i zginacza głębokiego palców, mięśnie kciuka, z wyjątkiem mięśnia przywodziciela kciuka, pierwszy i drugi mięsień glistowaty, n. łokciowy, unerwiający mięsień zginacz łokciowy nadgarstka, mięsień zginacz głęboki palców, przywodziciel kciuka, mięśnie glistowate III i IV, n. promieniowy, unerwiający mięsień trójgłowy ramienia, mięsień ramienno-promienio-wy, prostowniki przedramienia, n. pachowy, unerwiający mięsień obły mniejszy i mięsień naramienny.
Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych
Gałęzie brzuszne nerwów piersiowych noszą nazwę nerwów międzyżebrowych. Nerwy te nie tworzą splotów. Jedynie znaczna część pierwszego nerwu piersiowego wchodzi w skład splotu ramiennego, a ostatni bierze udział • w utworzeniu splotu lędźwiowego.
Nerwy międzyżebrowe oddają gałęzie: mięśniowe, unerwiające głęboką warstwę ścian klatki piersiowej i mięśnie brzucha, skórne unerwiające przednią powierzchnię klatki piersiowej i brzucha, czuciowe do opłucnej i otrzewnej, oraz gałęzie łączące z układem współczulnym.
Splot lędźwiowy
Splot lędźwiowy powstał z gałęzi trzech pierwszych nerwów lędźwiowych i częściowo czwartego. Splot ten jest połączony ze splotem krzyżowym nerwem podżebrowym.
Od splotu lędźwiowego odchodzą gałęzie krótkie i długie.
Pierwsze z nich unerwiają m.in. mięsień biodrowo-lędźwiowy.
Gałęzie długie splotu tworzą nerwy: n. biodrowo-podbrzuszny, n. biodrowo-pachwinowy, n. łonowo-udowy, n. skórny uda boczny, n. udowy i n. zasłonowy. Najgrubszym nerwem splotu lędźwiowego jest nerw udowy, unerwiający m.in. mięsień krawiecki i mięsień czworogłowy uda.
Splot krzyżowy
Splot krzyżowy powstał z gałęzi brzusznych czwartego i piątego nerwu lędźwiowego oraz wszystkich nerwów krzyżowych.
Gałęzie krótkie splotu zaopatrują m.in. mięsień groszkowaty.
Gałęzie długie tworzą nerwy: n. pośladkowy górny, unerwiający mięsień pośladkowy średni, n. pośladkowy dolny, unerwiający mięsień pośladkowy wielki, n. skórny uda tylny, unerwiający skórę krocza i sromu, n. kulszowy, unerwiający m.in. mięsień półbłoniasty i mięsień dwugłowy uda, n. strzałkowy wspólny, unerwiający staw kolanowy i skórę kolana oraz bocznej strony goleni, n. strzałkowy powierzchowny, unerwiający mięśnie strzałkowe i częściowo skórę palców stopy, n. strzałkowy głęboki, unerwiający mięśnie prostujące goleni i grzbietu stopy, stawy stopy, oraz częściowo skórę palców stopy, n. piszczelowy, unerwiający zginacze goleni, skórę łydki, n. sromowy, utworzony z gałęzi brzusznych III i IV nerwu krzyżowego i unerwiający m.in. mięsień zwieracz odbytu zewnętrzny, n. guziczny, utworzony głównie z V nerwu krzyżowego i unerwiający m.in. czuciowo okolicę odbytu
Opony mózgowia i rdzenia kręgowego
Mózgowie i rdzeń kręgowy okrywają trzy błony łącznotkankowe, zwane oponami. Do nich należą: opona twarda, pajęczynówka i opona miękka.
Opona twarda
Opona twarda znajduje się najbardziej na zewnątrz. Składa się z dwóch blaszek.
Obie blaszki opony twardej mózgowia są ze sobą zrośnięte. Zewnętrzna stanowi okostną jamy czaszki, a wewnętrzna osłania powierzchnię mózgowia i oddaje trzy wypustki, które wnikają pomiędzy jego części. Są to: sierp mózgu, sierp móżdżku i namiot mózgu. Sierp mózgu biegnie w płaszczyźnie pośrodkowej i wchodzi do szczeliny podłużnej mózgu. W jego przedłużeniu ciągnie się sierp móżdżku, który wchodzi między półkule módżkowe. Namiot módżku oddziela półkule móżdżku od płatów potylicznych półkul mózgowych.
Blaszka zewnętrzna opony twardej rdzenia kręgowego stanowi jego okostną. W przeciwieństwie do opony twardej mózgowia, między obiema blaszkami opony twardej rdzenia występuje szczelinowata przestrzeń wypełniona płynem tkankowym, tkanką tłuszczową i splotami żylnymi, zwana jamą nadtwardów-kową. Szczelina pomiędzy blaszką wewnętrzną opony twardej a pajęczynowką zwie się jamą podtwardówkową.
Pajęczynowką
Pajęczynowką leży pod oponą twardą i jest od niej oddzielona jamą podtwardówkową. Od opony miękkiej, leżącej najbardziej wewnętrznie, oddziela ją jama podpajęczynówkowa, która wypełniona jest płynem mózgowo-rdzeniowym. Jama podpajęczynówkowa mózgowa łączy się z systemem komór mózgowia za pośrednictwem otworów w sklepieniu komory czwartej ora? z jamą podpajęczynówkową rdzenia kręgowego, co ma istotne znaczenie dla krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego. Jama podpajęczynówkową wykazuje rozszerzenia w postaci zbiorników, z których największy jest zbiornik móżdż-kowo-rdzeniowy leżący pomiędzy móżdżkiem a rdzeniem przedłużonym. Roz. szerzona u dołu część jamy podpajęczynówkowej rdzenia kręgowego, w miejscu gdzie położony jest ogon koński, nazywa się zbiornikiem końcowym. Z tego zbiornika pobiera się płyn mózgowo-rdzeniowy drogą nakłucia, bez oba' uszkodzenia rdzenia.
Opona miękka
Opona miękka zawiera liczne naczynia krwionośne; stąd zwana jest również błoną naczyniową. Pokrywa ona bezpośrednio powierzchnię mózgowia, wnikając we wszelkie jej zagłębienia, oraz — rdzenia kręgowego, wchodząc w obręb szczeliny pośrodkowej przedniej. Od pokrywającej rdzeń opony miękkiej odchodzą bocznie poprzeczne wyrostki dwóch płytek łącznotkankowych w postaci trójkątnych ząbków, których wierzchołki zrastają się z pajęczynówką i oponą twardą między korzeniami sąsiednich nerwów rdzeniowych. Twór ten nosi nazwę więzadła ząbkowanego. Zatem rdzeń kręgowy pływa w płynie mózgowo-rdzeniowym będąc zawieszonym na więzadle ząbkowanym i korzeniach rdzeniowych, co chroni go od wstrząsów i urazów mechanicznych.
Płyn mózgowo-rdzeniowy
Płyn mózgowo-rdzeniowy wypełnia jamę podpajęczynówkową mózgowia . i rdzenia kręgowego, komory mózgu oraz kanał środkowy rdzenia. Tworzony jest przez sploty naczyniówkowe w wyniku przesączenia się wody i pewnych składników z osocza krwi. Prócz wody zawiera glukozę, białko i sole mineralne, z których najwięcej jest chlorku sodowego. Płyn mózgowo-rdzeniowy znajduje się w stanie ruchu. Jego obecność chroni mózg i rdzeń kręgowy przed urazami mechanicznymi, a także przyczynia się do równomiernego rozkładu ciśnienia w jamie czaszki, poprzez to, że przy zwiększeniu dopływu krwi do mózgu następuje przesunięcie odpowiedniej ilości płynu mózgowo-rdzeniowego do kanału kręgowego.