Edukacyjne poradnictwo zawodowe i jego rola w planowaniu kariery zawodowej - Iwona Greiner |
|
Dużym wyzwaniem, przed jakim obecnie stoją wszystkie państwa europejskie jest integracja i dopasowanie systemów edukacyjnych do bardzo szybko zmieniających się reguł funkcjonowania rynku pracy. Cechą charakterystyczną współczesnego rynku pracy jest zastąpienie tradycyjnego rozumienia kwalifikacji przez współcześnie pożądane przez pracodawców kompetencje. Do takich kluczowych kompetencji, wartościujących często przydatność pracownika w danej organizacji i na danym stanowisku pracy należą np.: komunikacja, praca w zespole, elastyczność, myślenie analityczne, kreatywność, planowanie i organizowanie, podejmowanie decyzji. Obecnie, kiedy kompetencje są najcenniejszym towarem na rynku pracy, ważnym zadaniem edukacji staje się nie tylko dostarczanie i poszerzanie wiedzy, lecz również kształtowanie pożądanych społecznie zachowań i kompetencji, przydatnych w przyszłości, w rzeczywistym środowisku zawodowym. Aby to osiągnąć należy wprowadzić pewne zmiany, w zakresie świadczenia usług poradnictwa zawodowego w edukacji i mechanizmach współpracy podmiotów odpowiedzialnych za projektowanie i wdrażanie strategii rozwoju poradnictwa zawodowego zarówno na poziomie centralnym, regionalnym jak i lokalnym. Zmiany w zakresie świadczenia usług doradczych w edukacji powinny przede wszystkim dotyczyć ich powszechności i dostępności (doradca zawodowy w każdej szkole, na każdym poziomie kształcenia, a rodzaj oferowanej usługi doradczej dopasowany do potrzeb ucznia). Tradycyjne rozumienie pojęcia „wejście na rynek pracy" nabrało nowego wymiaru, bowiem oznacza umiejętność samodzielnego zdobywania pracy w realiach szybko zmieniającego się rynku pracy i sytuacji ustawicznej zmiany społecznej. Duża złożoność i różnorodność rynku pracy spowodowana między innymi ogromnym rozwojem wiedzy, nowych technologii, dużą specjalizacją zawodową w bardzo wąskich ścieżkach w obrębie jednego zawodu powoduje, że wyraźnie widać „niedopasowanie" posiadanych przez absolwentów szkół umiejętności i kompetencji do potrzeb i wymagań stanowiska pracy. Dynamiczny rozwój technologii komputerowej i internetowej powoduje pojawianie się wciąż nowych możliwości zastosowania jej w praktyce, na różnych stanowiskach pracy. W związku z tym programy nauczania realizowane w szkole, stosunkowo krótki czas praktyki zawodowej w programie kształcenia, praktyki szkolne organizowane w oderwaniu od rzeczywistości zawodowej, wpływają negatywnie na to, że szkoła nie zawsze efektywnie przygotowuje do pracy. Często praktycznie w chwili opuszczania szkoły absolwenci już potrzebują krótkich szkoleń zawodowych przygotowujących ich do efektywniejszej i samodzielnej pracy w konkretnej firmie. Wszyscy możemy obserwować bardzo szybki rozwój wiedzy oraz to, jak zamieniamy się w społeczeństwo informacyjne. Zmienia się zatem charakter usługi doradczej, bowiem nie jest ona już wydarzeniem incydentalnym, jednorazowym, dziejącym się na zakończenie danego etapu edukacji, lecz powinna być zaplanowaną, systematyczną pracą z uczniem, przygotowującą go do świadomego i odpowiedzialnego zarządzania swoją karierą zawodową. Charakter rynku pracy w przeszłości powodował, że wszyscy tylko raz „przemierzaliśmy drogę od edukacji do rynku pracy" i zwykle podczas tej podróży nie potrzebowaliśmy szkoleń zawodowych uzupełniających nasze kwalifikacje. Tradycyjnie pojmowane szkolne doradztwo zawodowe, którego rolą było pomóc uczniowi w momencie ukończenia szkoły zmieniło swój wizerunek. Dzisiaj jeżeli nie zrozumiemy idei kształcenia ustawicznego i konieczności ciągłego uzupełniania zdobytej w szkole wiedzy i doświadczenia, nie zrozumiemy jak zmienia się potrzeba współczesnego poradnictwa zawodowego i jaki jest jego udział w zwiększaniu zdolności do zatrudnienia. Ważnym czynnikiem, bezpośrednio wpływającym na skuteczność usług doradczych jest zapewnienie młodzieży szkolnej i absolwentom dostępu do dobrej jakościowo informacji edukacyjnej i zawodowej. Poszerzanie dostępu i aktualizacja informacji nieodłącznie towarzyszą świadczeniu usług doradczych. Informacja edukacyjno-zawodowa i poradnictwo zawodowe stają się niezbędnymi elementami edukacji szkolnej, zwłaszcza gdy uświadomimy sobie wciąż narastający problem wykluczenia społecznego i funkcjonowania grup ryzyka. Zbyt mało uwagi poświęcanej zagadnieniom informacji zawodowej i poradnictwa zawodowego w programach szkolnych jest w dalszej perspektywie niebezpieczne nie tylko dla rozwoju ekonomicznego społeczeństwa, lecz również jego rozwoju społecznego. Dodatkowo istotnym czynnikiem zmieniającym nasze postrzeganie usług doradczych w edukacji był fakt przystąpienia Polski do Unii Europejskiej, w dniu 1 maja 2004 roku. Czynnik istotny, bowiem od tego czasu zaczęły nas jako kraj członkowski obowiązywać kluczowe dokumenty Komisji Europejskiej odnoszące się do edukacji, poradnictwa zawodowego. Chociaż pozornie w wielu sytuacjach Komisja Europejska nie będzie bezwzględnie narzucała swego stanowiska. Decyzje związane np. z rozwijaniem jakości i dostępności usług doradczych są decyzjami centralnymi (resortowymi) poszczególnych członków wspólnoty. Należy jednak podkreślić, że pozostawanie obojętnym na pewne priorytety Komisji Europejskiej w zakresie tworzenia polityki edukacyjnej nie będzie w końcowym rozrachunku bez znaczenia, bowiem we wszystkich badaniach i statystykach przeprowadzonych na poziomie europejskim pozostaniemy na tzw. „szarym końcu". W celu wyjaśnienia priorytetów Komisji Europejskiej w zakresie poradnictwa zawodowego omówię dwa dokumenty. Kluczowym dokumentem Komisji Europejskiej, poświęcającym dużo uwagi informacji i świadczeniu usług poradnictwa zawodowego jest Memorandum dotyczące kształcenia ustawicznego (Memorandum on Lifelong Learning), opublikowane przez Komisję Wspólnot Europejskich w październiku 2000 r. Priorytet piąty dokumentu, poświęcony całkowicie poradnictwu zawodowemu brzmi: Zmiana charakteru poradnictwa i doradztwa, a jego cel sformułowany jest w następujący sposób: „Upewnić się, że każdy posiada łatwy dostęp do rzetelnych informacji i porad o możliwościach kształcenia na obszarze całej Europy i na każdym etapie swojego życia". W taki sposób sformułowany cel jednoznacznie sugeruje, że priorytetem polityki edukacyjnej każdego kraju członkowskiego w rozwijaniu narodowych strategii rozwoju systemów poradnictwa zawodowego powinno być postrzeganie poradnictwa jako powszechnej, stale dostępnej usługi, która obejmuje poradnictwo życiowe, zawodowe, personalne oraz kierowana jest do szerokiego grona odbiorców. Zadaniem osób zajmujących się poradnictwem zawodowym jest towarzyszenie jednostkom w ich edukacyjnej i zawodowej drodze, dostarczając im właściwych informacji, zwiększając ich motywację do podejmowania decyzji, bezpośrednio wpływających na projektowanie i zarządzanie swoją karierą zawodową. We współczesnej Europie usługi doradcze powinny być jednak „bardziej aktywne" tzn. muszą wychodzić naprzeciw potrzebom odbiorców, a nie jedynie czekać, aż zainteresowani sami zgłoszą się po poradę. Ważne jest zatem usytuowanie ich jak najbliżej klientów, w ich środowiskach szkolnych, ponieważ tylko dzięki temu będzie można osiągnąć europejski standard: łatwej dostępności i powszechności. W maju 2004 roku, podczas przewodnictwa Irlandii w Unii Europejskiej, na spotkaniu Ministrów Edukacji Państw Członkowskich, Rada Unii Europejskiej i przedstawiciele-ministrowie państw członkowskich podpisali istotny dla rozwoju poradnictwa zawodowego w Europie dokument Guidance throughout life in Europe (Poradnictwo przez całe życie w Europie). Dokument ten, podkreślając dużą rangę i rolę poradnictwa przez całe życie w rozwoju kształcenia ustawicznego w Europie, uznaje za priorytetową kwestię powszechność i dostępność usług doradczych w systemie edukacji, w kształceniu zawodowym, a zwłaszcza w systemach szkolnych. Podnosi szkolne doradztwo zawodowe do roli zasadniczego czynnika, gwarantującego, że podejmowane przez młodzież decyzje edukacyjno-zawodowe będą świadome i nie przypadkowe. Szkolne doradztwo zawodowe zapewnić powinno młodzieży właściwe przygotowanie do świadomego i samodzielnego zarządzania ścieżkami swojej edukacji i kariery. Tak więc dla instytucji edukacyjnych i szkoleniowych poradnictwo zawodowe jest kluczowym czynnikiem poprawiającym jakość procesu nauczania, motywującym do samokształcenia i rozwoju zawodowego. Wspierając proces wychowawczy pełni podstawową rolę prewencyjną w prawidłowym przebiegu edukacji szkolnej, procesie powrotu do edukacji i systemu szkolnego tych, którzy zbyt wcześnie szkołę „opuścili". Powyższe dokumenty europejskie jednoznacznie określają priorytety współczesnego poradnictwa zawodowego, wskazują kierunki i tendencje zmian w procesie przystosowywania świadczenia usług doradczych do potrzeb klientów. Zachęcają kraje członkowskie do przyjrzenia się krajowym systemom poradnictwa zawodowego oraz podjęcia działań, których celem będzie ulepszenie mechanizmów zapewniających wysoką jakość świadczonych usług. 2. Instytucje realizujące zadania poradnictwa zawodowego w resorcie edukacji Instytucje świadczące pomoc w zakresie poradnictwa zawodowego w resorcie edukacji to: - szkoły (różne typy szkół na wszystkich poziomach edukacyjnych) i placówki (Centra Kształcenia Ustawicznego i Centra Kształcenia Praktycznego), - akademickie biura karier, - poradnie psychologiczno-pedagogiczne. Szkoły i placówki edukacyjne z uwagi na swe zadania statutowe są odpowiedzialne za organizację zajęć z zakresu orientacji zawodowej, przygotowanie ucznia do wyboru zawodu oraz rozwijanie wewnątrzszkolnego systemu doradztwa zawodowego. W 1993 roku do szkół i placówek edukacyjnych wprowadzono pedagogów. Jeżeli szkoła nie zatrudnia doradcy zawodowego, wówczas pedagog szkolny jest odpowiedzialny za realizację zadań, których celem jest przygotowanie uczniów do wyboru szkoły/zawodu, współpracę z Radą Pedagogiczną i rodzicami w tym zakresie. Doradca zawodowy w szkole to wciąż bardzo rzadka sytuacja, niewiele szkół zatrudnia doradców zawodowych. Kwestie związane z jego zatrudnieniem pozostawiają zbyt dużo swobody dyrektorom szkół, którzy w świetle stosownych rozporządzeń Ministerstwa Edukacji Narodowej mogą zatrudnić doradcę zawodowego, lecz nie jest to obligatoryjne zalecenie. Doradcą zawodowym w szkołach i placówkach może być tylko nauczyciel z pełnymi kwalifikacjami tzn. z ukończonymi studiami magisterskimi lub wyższymi studiami zawodowymi, z pełnym przygotowaniem pedagogicznym i studiami podyplomowymi z poradnictwa zawodowego. Aby umożliwić zainteresowanym nauczycielom uzyskanie kwalifikacji i przygotowanie ich do roli doradcy zawodowego w szkole, Ministerstwo Edukacji Narodowej w 2005 roku sfinansowało w ramach środków pochodzących z Europejskiego Funduszu Społecznego studia podyplomowe z zakresu poradnictwa zawodowego dla 3400 nauczycieli. W 2007 roku Ministerstwo Edukacji Narodowej uruchomiło drugą edycję studiów podyplomowych z poradnictwa zawodowego, finansowanych ze środków EFS dla porównywalnej liczby nauczycieli. Łącznie w latach 2005-2008 około 7000 nauczycieli w resorcie edukacji uzyska kwalifikacje doradcy zawodowego. Statystyka jest imponująca, pozostaje tylko wątpliwość odnośnie pewności i perspektywy ich zatrudnienia na stanowiskach doradców zawodowych w szkołach. Akademickie biura karier są jednostkami organizacyjnymi uczelni, działają w miejscu zetknięcia się szkół wyższych z rynkiem pracy i ich głównym zadaniem jest pomóc studentom i absolwentom wejść w rynek pracy, a pracodawcom i przedsiębiorstwom dostarczyć wykształconych i wykwalifikowanych kadr. W Polsce od 1997 roku działa Sieć Biur Karier, wzorowana na brytyjskim modelu Careers Service. Celem sieci jest, wspieranie biur na różnych uczelniach, wzajemna wymiana doświadczeń z zakresu oferowanych usług doradczych, przygotowywanie strategii współpracy i realizacja programów w ramach sieci, których celem jest rozwijanie usług oferowanych w obszarze akademickiego poradnictwa zawodowego. Doradztwo zawodowe, oferowane w akademickich biurach karier, adresowane jest do studentów i absolwentów uczelni, dostosowane do kierunku kształcenia szkoły wyższej, rynku pracy, a także do polityki zatrudniania przedsiębiorstw. Biuro karier na uczelni jest miejscem, w którym student może uzyskać informację, poradę, pomoc w wyborze drogi zawodowej i znalezieniu miejsca pracy. Jest jednocześnie centrum informacji o rynku pracy, firmach działających na lokalnym rynku pracy, wymaganiach i oczekiwaniach pracodawców, procedurach i planach rekrutacyjnych. Pracodawcy współpracując z Biurami Karier mogą uzyskać informacje dotyczące kwalifikacji, umiejętności i predyspozycji zawodowych studentów i absolwentów. Pomoc w zakresie planowania kariery zawodowej i wyboru zawodu świadczą również poradnie psychologiczno-pedagogiczne. W 2006 r. w Polsce działały 573 poradnie, a wśród nich 5 specjalistycznych poradni zawodowych. Sieć poradni obejmuje cały kraj, ale ich liczba w poszczególnych województwach jest bardzo zróżnicowana. Usługi w zakresie poradnictwa zawodowego, oferowane przez poradnie psychologiczno-pedagogiczne obejmują uczniów do 18 roku życia. Konsultacje i badania psychologiczne służące rozpoznawaniu i diagnozowaniu możliwości psychofizycznych uczniów są nieodpłatne, a uczniowie korzystają z nich na zasadzie dobrowolności. Poradnie dodatkowo blisko współpracują z rodzicami, pedagogami szkolnymi, nauczycielami, poradniami specjalistycznymi. Obok poradnictwa zawodowego poradnie psychologiczno-pedagogiczne prowadzą poradnictwo dla młodzieży, poradnictwo rodzinne, pomoc dzieciom i młodzieży w zakresie trudności adaptacyjnych i problemów dojrzewania, wczesną diagnozę, pomoc dzieciom i młodzieży niepełnosprawnej. Dla szkół i placówek poradnie są doskonałym zapleczem metodycznym. Doradcy zawodowi zatrudnieni w szkołach mogą uzyskać tam wsparcie w postaci indywidualnych konsultacji, pomoc w przygotowywaniu programów orientacji zawodowej i rozwijaniu wewnątrzszkolnego systemu doradztwa, diagnozowaniu uczniów mających trudności z podjęciem decyzji, diagnozowaniu uczniów uzdolnionych wszechstronnie lub z ograniczeniami. W czasach dużego zapotrzebowania na świadczenie usług doradczych w edukacji, uwzględniając wszelką złożoność obecnego rynku pracy, należałoby zadać pytanie: Czy instytucje obecnie realizujące zadania z zakresu poradnictwa zawodowego w edukacji efektywnie przygotowują dzieci/młodzież do planowania i zarządzania własną karierą zawodową? Czy w wystarczającym stopniu współpracują ze sobą w tym obszarze? Odpowiedź na pewno nie byłaby pozytywna, bowiem wszystkie zmiany jakie zachodzą wewnątrz tych organizacji na rzecz rozwijania powszechności i dostępności usług doradczych, integracji działań i współpracy w zakresie świadczenia usług poradnictwa, zachodzą zbyt wolno, aby zabezpieczyć potrzeby współczesnych klientów. 3. Rola i zadania poradnictwa zawodowego w edukacji Przygotowanie uczniów do wyboru kierunku kształcenia i podejmowania decyzji dotyczących wyboru zawodu jest zadaniem szkoły, zatem podstawą rolą edukacyjnego poradnictwa zawodowego jest przygotowanie uczniów oraz wspieranie ich w podejmowaniu decyzji edukacyjno-zawodowych, planowaniu i zarządzaniu karierą zawodową. Wszystkie działania podejmowane w ramach edukacyjnego poradnictwa zawodowego są wieloetapowe i długofalowe. Wyznaczają je kolejne etapy edukacyjne, obejmują całą edukację i rozwój zawodowy jednostki. W niektórych krajach europejskich, np. we Francji, Belgii decyzje dotyczące wyboru szkoły lub ścieżki kształcenia podejmowane są przez Radę Szkoły, którą tworzą nauczyciele, dyrektor, doradca zawodowy. Kryteria kwalifikacji do szkół są jawne, znane nauczycielom, uczniom i rodzicom. Uczniom nieosiągającym spodziewanych wyników w nauce proponuje się szkoły o profilu zawodowym, zgodnie z ich zainteresowaniami, predyspozycjami i stanem zdrowia. Nie bez znaczenia jest też fakt, że doradcą zawodowym w tych krajach może być tylko psycholog, czyli osoba przygotowana w pełni do diagnozowania i orzekania o możliwościach, predyspozycjach dziecka i jego przydatności do wybranego zawodu. W naszych warunkach wybór szkoły jest decyzją ucznia i jego rodziców, mamy system egzaminów zewnętrznych. O przyjęciu do wybranej szkoły decydują wyniki egzaminu zewnętrznego, wewnętrznego (jeżeli taki organizowany jest przez szkołę), czasami dodatkowo rozmowa kwalifikacyjna. Doradcą zawodowym w szkole może być nauczyciel z kwalifikacjami pedagogicznymi i studiami podyplomowymi z zakresu poradnictwa zawodowego. Ze względu na swoje kwalifikacje kierunkowe nie może on przeprowadzać specjalistycznie rozumianej diagnozy, a w kwestiach orzecznictwa o przydatności do wybranego zawodu korzysta z pomocy doradcy zawodowego zatrudnionego w rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Uwzględniając charakter współczesnego rynku pracy rozwijanie i upowszechnianie usług doradztwa zawodowego w edukacji bezpośrednio wpłynie na lepsze przygotowanie uczniów w zakresie mobilności i aktywności zawodowej, częstej i szybkiej zmiany wykonywanych zadań zawodowych w ramach wybranego i wyuczonego w systemie szkolnym zawodu, w obrębie którego poszerza się wiedzę, zdobywa nowe umiejętności i kompetencje, przydatne w pracy na różnych stanowiskach i w różnych przedsiębiorstwach. Dodatkową rolą szkolnego doradztwa zawodowego, mocno powiązaną z jego wychowawczym oddziaływaniem jest ułatwienie procesu adaptacji zawodowej i odnalezienie się w roli pracownika. Rzetelnie realizowane zadania doradztwa zawodowego w szkołach, zwłaszcza zajęcia grupowe, uczą szacunku do pracy, uznania jej wartości, kształtują pożądane zachowania, postawy społeczne, czyli oczekiwane cechy przyszłego pracownika, podsumowując przygotowują do roli pracownika. Należy wspomnieć o jeszcze jednej funkcji edukacyjnego poradnictwa zawodowego, które poprzez monitorowanie postępów w nauce i motywowanie do osiągania zamierzonych, realnych celów i realizację planów edukacyjnych zapobiega „wypadnięciu" z systemu szkolnego i wykluczeniu społecznemu, wskazując jednostce miejsce w systemie społecznym i ułatwiając adaptację w społeczeństwie. Obecnie w czasach coraz większej globalizacji, w której coraz bardziej liczą się zasoby ludzkie, rozumiane jako potencjał intelektualny i osobowościowy jednostek, rozwój edukacyjnego poradnictwa zawodowego ma coraz większe znaczenie. Zadania podejmowane w ramach szkolnego doradztwa zawodowego koncentrują się na realizacji następujących treści tematycznych: a. Rozwijanie świadomości własnych zdolności, potrzeb, wartości, zainteresowań, umiejętności; b. Kształtowanie umiejętności potrzebnych w planowaniu kariery zawodowej, określaniu celów, podejmowaniu decyzji; c. Rozwijanie umiejętności związanej z poszukiwaniem informacji edukacyjno-zawodowej; d. Poszerzanie wiedzy uczniów o możliwościach kształcenia, kryteriach rekrutacji, zawodach, możliwościach i procedurach zatrudnienia, wymaganiach zdrowotnych do wykonywania poszczególnych zawodów, możliwościach rozwoju zawodowego w wybranych zawodach; e. Kształtowanie umiejętności przydatnych w sytuacjach radzenia sobie ze stresem, adaptacji do nowej sytuacji społecznej. Zagadnienia te są istotne i stanowią niezbędne minimum do realizacji z zakresu szkolnej orientacji zawodowej, jednak cel zajęć, ich szczegółowa tematyka oraz metody pracy z uczniami powinny być dobierane pod kątem poziomu kształcenia, rozwoju psychospołecznego uczniów i profilu szkoły. W dopasowaniu realizowanych treści do potrzeb uczniów doradcy zawodowemu pomoże wstępne określenie sylwetki absolwenta (można taką charakterystykę przygotować podczas zajęć grupowych z uczniami). Realizacja zagadnień powinna być również poprzedzona przygotowaniem programu orientacji zawodowej na poszczególne poziomy kształcenia, obejmujące cały cykl kształcenia gimnazjum, liceum, liceum profilowanego, technikum i szkół zawodowych. Idealną sytuacją byłoby zacząć pracę z uczniami w zakresie orientacji zawodowej już w szkole podstawowej, bowiem kończąc naukę na tym poziomie, uczniowie zdają swój pierwszy egzamin zewnętrzny, zwany sprawdzianem kompetencji i podejmują pierwszą decyzję edukacyjną wybierając gimnazjum. Zasadnicza tendencja w europejskim poradnictwie zawodowym obecnie to rozpoczynać zajęcia z orientacji zawodowej w szkole tak wcześnie, jak tylko jest to możliwe. Ma to swoje głębokie uzasadnienie, bowiem wspomaganie dziecka i pomaganie mu w kształtowaniu obiektywnego samopoznania i samooceny powinno rozpocząć się już z chwilą jego pierwszych doświadczeń szkolnych. Na poziomie gimnazjum profesjonalne poradnictwo zawodowe staje się już niezbędne, bowiem po ukończeniu gimnazjum uczniowie muszą podjąć decyzję: co dalej, jaka szkoła, jaki profil, jaki zawód? Nawet decydując się na liceum ogólnokształcące muszą wybrać profil kształcenia np. matematyczny, humanistyczny, językowy, społeczny lub inny. Profil narzuca im większą liczbę zajęć z przedmiotów kierunkowych, co w rezultacie „wprowadza" ucznia w konkretną ścieżkę kształcenia, którą może kontynuować na poziomie wyższym, zatem wybór profilu w liceum ogólnokształcącym może być już częściowo decyzją przekładającą się w przyszłości na wybór zawodu. Program szkolnej orientacji zawodowej na danym poziomie kształcenia musi być spójny z sylwetką absolwenta. Charakteryzując sylwetkę absolwenta należy określić w jaką wiedzę i umiejętności powinien być wyposażony kończąc szkołę oraz przedstawić kryteria kwalifikujące go do następnego poziomu edukacyjnego. Zadaniem doradcy zawodowego jest umożliwienie dostępu do informacji i przygotowanie ucznia do samodzielnego podjęcia decyzji kończącej dany etap edukacji i rozpoczynającej następny. Idealną sytuacją jest, gdy gimnazjalista orientuje się w systemie kształcenia i zna ofertę edukacyjną szkół drugiego stopnia, natomiast licealista jest świadomy swoich mocnych stron, ograniczeń, potrafi określić swoje umiejętności i uzdolnienia, cele edukacyjne, zna ścieżki kształcenia i zawody. Dodatkowo jest zorientowanych gdzie szukać informacji pomocnych w osiąganiu celów edukacyjnych i zawodowych, jest świadomy swoich decyzji i zmotywowany do działania. Doradca zawodowy rozmawiając z uczniami i wnikliwie ich obserwując powinien umieć określić, którzy z nich bardziej potrzebują porad indywidualnych lub konsultacji specjalistów w rejonowej poradni psychologiczno-pedagogicznej. Warto jednak pamiętać, że wsparcia takiego potrzebują zwłaszcza ci, którzy wybierają szkoły zawodowe (muszą oni być świadomi np. swojej przydatności do danego zawodu i perspektywy zatrudnienia) lub ci, którzy zupełnie nie radzą sobie z podejmowaniem decyzji i nie rozumieją znaczenia kluczowych czynników wyboru, takich jak: zainteresowania, predyspozycje, wartości, osobowość. Rola edukacyjnego poradnictwa zawodowego nie kończy się w momencie podjęcia decyzji lub wyboru zawodu, uczniowie kończący szkoły zawodowe, wchodzący na rynek pracy muszą otrzymać pomoc w zakresie rozwoju kariery zawodowej, poszukiwania zatrudnienia, adaptacji w środowisku zawodowym, uzupełniania kwalifikacji. W samym procesie podejmowania decyzji należy uwzględnić również fakt, że wybory edukacyjno-zawodowe młodzieży obecnie są trudniejsze i bardziej złożone, bowiem edukacja dużo oferuje, między innymi: szkoły państwowe, prywatne, społeczne, programy autorskie, różne profile (językowe, informatyczne, społeczne), maturę międzynarodową. Jednocześnie realia rynku pracy powodują, że współczesna młodzież bardziej obawia się również takich sytuacji jak: bezrobocie, konkurencja, trudności związane ze znalezieniem pracy i utrzymaniem pracy w wybranym zawodzie. Edukacyjne poradnictwo zawodowe staje się więc tą przestrzenią w edukacji, która odpowiednio zagospodarowana uczy młodzież elastyczności, refleksyjności, radzenia sobie z lękiem i niepewnością, ułatwia adaptację w sytuacji zmiany społecznej. Przygotowuje więc nie tylko do podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych, planowania i zarządzania własną karierą zawodową, lecz również do radzenia sobie w różnych najtrudniejszych sytuacjach życiowych. Warta podkreślenia jest zatem jego pozytywna rola w procesie wychowywania. 4. Korzyści wynikające z upowszechniania usług doradczych w resorcie edukacji Bez wątpienia największą korzyścią z upowszechniania usług świadczonych w ramach szkolnego doradztwa zawodowego jest lepsze przygotowanie młodzieży do wejścia na rynek pracy. Możemy je rozpatrywać w kategoriach większej odpowiedzialności za rozwój swojej kariery, świadomości posiadanego potencjału i zdolności projektowania kierunku rozwoju zawodowego. Uwzględniając zaś optykę rynku pracy, młodzież lepiej przygotowana do planowania i zarządzania karierą zawodową, to bardziej kompetentne zasoby ludzkie na rynku pracy, szybciej dopasowujące się i reagujące na potrzeby rynku pracy. Wyrazem reagowania na potrzeby rynku pracy jest pewna elastyczność, którą jednostka przejawia w działaniu, aktywnie uczestnicząc w procesie szybkiego uzupełniania wiedzy i zdobywania nowych kompetencji. Uwzględniając czas i ekonomiczne czynniki procesu zdobywania wiedzy i kompetencji zawodowych, należy zauważyć, że proces ten będzie mniej kosztowny, krótszy, skuteczniejszy, jeżeli przekwalifikowanie będzie odbywało się wokół kluczowych umiejętności zawodowych, czyli tych, które zdobywamy w systemie szkolnym i które zawsze bezpośrednio wpływają na dalszy przebieg i rozwój kariery zawodowej. Obecnie zdolność szybkiego uczenia się, aktywność i świadomość zawodowa to kluczowe czynniki umożliwiające rozwijanie kreatywności, która warunkuje adaptację na trudnym i szybko zmieniającym się rynku pracy. Postrzeganie szkolnego doradztwa zawodowego w kontekście wszystkich działań wychowawczych, których celem jest kształtowanie zachowań, postaw pożądanych społecznie, uznanie wartości pracy, przygotowanie ucznia do roli pracownika i ułatwienie mu adaptacji w środowisku zawodowym, ułatwia zrozumienie roli prewencyjnej poradnictwa. Działania podejmowane w ramach doradztwa zawodowego w szkole nie wpływają bezpośrednio na likwidację istniejącego bezrobocia wśród absolwentów szkół, ale stają się profilaktyką pewnych zachowań społecznych, określanych jako „bezrobocie z wyboru". Edukacyjne poradnictwo zawodowe zorientowane jest na ukazywanie alternatyw i rozszerzanie możliwości wyboru dzięki określaniu celów, planowaniu, dostarczaniu informacji, podejmowaniu decyzji i realizowaniu planów. Pomoc doradcy to wspieranie ucznia w rozwijaniu samoświadomości, zaakceptowaniu siebie, określeniu własnej roli w świecie pracy i konfrontowaniu wymagań rynku pracy z własnymi możliwościami. Uświadamianie, że wiedza zdobyta w systemie szkolnym wymaga ciągłego uzupełniania, coraz większego znaczenia nabiera umiejętność samokształcenia i doskonalenia zawodowego. W kontekście kształcenia ustawicznego szkolne doradztwo zawodowe to motywowanie i zachęcanie uczniów do ciągłego zdobywania nowych doświadczeń, kompetencji społecznych i podejmowania nowych wyzwań edukacyjno-zawodowych. Ciągle kształcenie wymaga ciągłego poradnictwa zawodowego, które w kontekście całego życia jednostki jest zapobieganiem wykluczeniu społecznemu. 5. Czynniki warunkujące rozwój edukacyjnego poradnictwa zawodowego Myśląc o uwarunkowaniach rozwoju poradnictwa zawodowego w edukacji należałoby zastanowić się, dlaczego mimo wielu dobrych inicjatyw podjętych w ostatnich latach na rzecz rozwijania systemu poradnictwa zawodowego (dużo projektów i dużo dobrych produktów), licznej kadry doradców zawodowych przygotowywanych każdego roku w ramach studiów podyplomowych, dużego zaangażowania i motywacji do pracy pojedynczych doradców zawodowych, usługi świadczone w ramach poradnictwa zawodowego w edukacji nie są skuteczne. Kluczowym problem jest tu ograniczenie powszechności i dostępności tych usług w szkołach na różnych poziomach edukacyjnych. W świetle rozporządzeń prawnych dyrektor szkoły i placówki decyduje o zatrudnieniu doradcy zawodowego, tak duża swoboda decyzyjna powoduje, że możemy mówić o sporadycznym zatrudnianiu doradców w szkołach. W szkołach nie rozumie się ciągle istoty i rangi współczesnego edukacyjnego poradnictwa zawodowego. Rozwijania dostępności i powszechności usług doradczych w edukacji nie ułatwia również ułomne ustawodawstwo i ciągły brak środków finansowych. Nadzieję na poprawę sytuacji pokładamy w działalności mądrych, świadomych, kompetentnych samorządów gminnych, powiatowych i wojewódzkich. Tylko te podmioty mogą zabezpieczyć środki finansowe, nadzorować i kontrolować sposób ich wydatkowania. Zaangażowanie samorządów terytorialnych poprzez wsparcie szkolnego doradztwa zawodowego i powiązanie go z długookresowymi planami rozwoju i projektami budżetów zapewni integrację działań na rzecz poradnictwa przez całe życie i rozwinie współpracę podnoszącą jakość usług doradczych świadczonych na poziomie lokalnym. Chociaż pewnej naprawy wymaga ustawodawstwo na poziomie centralnym, to tylko decentralizacja upowszechniania i udostępniania usług na poziomie lokalnych społeczności, popularyzowanie doradztwa zawodowego w szkołach rozwinie w uczniach umiejętności podejmowania decyzji edukacyjno-zawodowych i zarządzania swoją karierą zawodową. Transformacja poradnictwa zawodowego w edukacji, spełniającego kluczowe europejskie standardy powinna zapewnić: - powszechność i dostępność usług doradczych na wszystkich poziomach edukacyjnych - zatrudnienie doradców zawodowych w szkołach, - opracowanie programów doradztwa zawodowego przeznaczonych do realizacji na różnych poziomach edukacyjnych i włączenie ich do rocznych planów pracy szkół, placówek, poradni, biur karier, - efektywną współpracę i wymianę informacji pomiędzy różnymi podmiotami świadczącymi usługi poradnictwa zawodowego na poziomie centralnym, regionalnym i lokalnym, - rozwój badań naukowych w poradnictwie zawodowym i popularyzowanie ich wyników przez wprowadzanie nowych narzędzi i stosowanie nowych metod pracy. 6. Refleksje końcowe Zasadnicze idee kształcenia i wychowania możemy ogólnie określić jako dopasowywanie etapów kształcenia i wychowania do etapów rozwoju dziecka, służące lepszemu zrozumieniu przez dzieci/młodzież otaczającego je świata i siebie. Edukacyjne poradnictwo zawodowe swymi działaniami powinno obejmować wszystkie etapy kształcenia szkolnego, a jego zadania powinny być realizowane w systemie szkolnym w sposób systematyczny i ciągły. Szkoła jako instytucja społecznego kształcenia i wychowania powinna zapewnić odpowiednie warunki każdej jednostce, musi zatem zagwarantować możliwość dostępu do informacji edukacyjno-zawodowej i usług doradczych, wspierać indywidualne „przechodzenie" przez wszystkie etapy edukacyjne. Istotne jest zatem kształtowanie polityki centralnej i lokalnej tak, aby edukacja w Polsce wychodziła naprzeciw standardom europejskim. Istotnym standardem będzie np. realizowanie europejskiego wymiaru edukacji przez upowszechnianie i rozwijanie jakości poradnictwa zawodowego, kształtowanie mobilności pomiędzy różnymi kulturami, uspołecznianie działalności szkoły i systemu edukacji, w końcowym efekcie umacnianie związków szkoły z rynkiem pracy. W artykule swoim kilkakrotnie poruszałam problem kształcenia ustawicznego. Wszyscy mamy świadomość tego, że nie utrzyma dziś miejsca pracy ten, kto nie podejmie wyzwania, jakim jest ciągłe kształcenie, poszerzanie wiedzy, zdobywanie nowych umiejętności i kompetencji, czyli kształcenie ustawiczne. Ogólnie wszystkim znany jest priorytetowy cel Strategii Lizbońskiej, którym jest stworzenie na obszarze Unii Europejskiej gospodarki opartej na wiedzy, spójnej społecznie i najszybciej rozwijającej się na świecie. Bez wdrażania idei kształcenia ustawicznego (kształcenia przez całe życie), bez inwestowania w największe dobro rozwijającej się gospodarki, jakim są zasoby ludzkie nie uda się osiągnąć tego priorytetu. Rozwijanie zasobów ludzkich i wykorzystywanie ich potencjału dla potrzeb rynku pracy, to w praktyce dopasowanie oferty edukacyjnej i szkoleniowej do potrzeb lokalnych społeczności. Stwarzanie lokalnym społecznościom, w ich naturalnych środowiskach, licznych możliwości podejmowania nauki, uzupełniania kwalifikacji, zarówno w ramach edukacji formalnej, czyli najczęściej w systemie szkolnym (w organizacjach mających własną strukturę, miejsce, czas, treści nauczania, wykwalifikowaną kadrę), w ramach edukacji nieformalnej (rozumianej jako wszelkie formy zajęć pozaszkolnych przekazujących wiedzę i kształcących umiejętności) oraz incydentalnej (okazjonalne przekazywanie wiedzy, kształtowanie postaw i umiejętności). Mając na uwadze jak najlepsze przygotowanie doradców zawodowych do pracy, osiąganie celów poradnictwa zawodowego w edukacji, można zadać pytanie jakiego rodzaju wiedzy i umiejętności potrzebują dzisiaj do pracy z uczniem? Jak zagospodarować obszar kształcenia ustawicznego pod kątem potrzeb szkoleniowych doradców zawodowych? Niewątpliwie istotna jest wiedza i umiejętności kluczowe w procesie wspomagania rozwoju kariery np. wiedza psychologiczna, pedagogiczna, umiejętności interpersonalne, czyli to wszystko, co każdy doradca profesjonalnie pomagający uczniowi musi wiedzieć i umieć. Kwalifikacje raz zdobyte w ramach edukacji formalnej, należy doskonalić i uzupełniać: o współczesne teorie wyboru zawodu i rozwoju zawodowego, o nowe techniki i metody pracy, wykorzystywanie nowych narzędzi w poradnictwie zawodowym. Jednak współczesny doradca zawodowy, koncentrujący się na potrzebach klientów i uwzględniający fakt, że praktycznie cała Unia Europejska jest obszarem umożliwiającym swobodny wybór miejsca kształcenia, powinien umieć pozyskać i upowszechniać informację na temat działalności sieci europejskich w edukacji, dostrzegać potrzebę uznawania kwalifikacji szkolnych i zawodowych, promować edukacyjne programy unijne. Program SOCRATES www.socrates.org.pl był do 31 grudnia 2006 r. kluczowym programem europejskim adresowanym do edukacji. Wszelkie działania w ramach tego programu kończą się z dniem 31 sierpnia 2007 r., a jego kontynuacją będzie Program Lifelong Learning (Uczenie się przez cale życie), zaplanowany do realizacji na lata: 2007-2013. W skład programu Uczenie się przez całe życie wchodzą cztery programy sektorowe (Comenius, Erasmus, Leonardo da Vinci, Grundtvig) oraz Program Międzysektorowy i Program Jean Monnet. Sieci europejskie umożliwiają wymianę informacji, dobrych praktyk, nawiązywanie kontaktów służących wypracowaniu i rozwijaniu skuteczniejszych form osiągania założonych celów na poziomie międzynarodowym, a dzięki temu poprawianiu jakości oferowanych usług na poziomie krajowym. Aktualnie działające w obszarze edukacji i poradnictwa zawodowego europejskie sieci to: - Eurodesk http://www.eurodesk.org - sieć informacji dla młodzieży i osób pracujących z młodzieżą. - Eurydice http://www.eurydice.org - sieć informacji o systemach edukacji. - Euroguidance http://www.euroguidance.net z portalem o możliwościach kształcenia w Europie http://www.europa.eu.int/ploteus/portal - sieć wspierająca mobilność edukacyjną i zawodową. - Eures http://www.ec.eu.int/eures (European Employment Services) sieć wspierająca mobilność zawodową w Europie. - Europass http://europass.cedefop.europa/eu - sieć umożliwiająca podejmowanie nauki i pracy w Europie dzięki prezentowaniu umiejętności i kwalifikacji w sposób jasny i zrozumiały. - ENIC-NARIC http://enic-naric.net - sieć ułatwiająca uznawanie wykształcenia i kwalifikacji, wspierająca wymianę międzynarodową. - Fedora http://www.fedora.eu.org - sieć wspierająca mobilność edukacyjną, współpracująca z instytucjami oferującymi doradztwo zawodowe studentom. - Guidanceforum http://guidanceforum.net - sieć zajmująca się organizowaniem badań i szkoleń w zakresie poradnictwa zawodowego i edukacyjnego dla dorosłych, oferująca przegląd produktów i wyników projektów z zakresu poradnictwa zawodowego dla dorosłych. - Forum Badań w Zakresie Europejskiego Poradnictwa Zawodowego http://www.guidance-europe.org - forum wspiera innowacyjne poradnictwo zawodowe, buduje związki między działalnością badawczą a praktyką doradczą. - Lifelong Guidance Policy Network - najmłodsza z działających europejskich sieci, obecnie zaczynająca swoją działalność, której celem jest współpraca w zakresie rozwoju polityki i systemów poradnictwa zawodowego przez całe życie, budowanie strategii i polityki poradnictwa zawodowego na poziomie europejskim oraz przenoszenie dobrych rozwiązań z poziomu europejskiego na poziom krajowy. Aby dobrze wykorzystywać w praktyce krajowe i europejskich źródła informacji, niezbędne jest sprawne posługiwanie się technologiami informacyjno-komunikacyjnymi (ICT). W szkołach powszechna jest edukacja informatyczna, posługiwanie się komputerem i Internetem co zwiększa możliwości dostępu do informacji. Szybko rozwija się również przemysł multimediów, zatem niskie kwalifikacje kadry w posługiwaniu się ICT nie mogą być czynnikiem zmniejszającym atrakcyjność i efektywność szkolnego doradztwa zawodowego. Stosowanie współczesnych technologii komunikacyjno-informacyjnych podnosi jakość i zwiększa dostępność świadczonych usług. Wciąż jednak nie wszyscy doradcy sprawnie posługują się nowoczesnymi technologiami komunikacyjno-informacyjnymi i wielu z nich potrzebuje doskonalenia zawodowego w tym zakresie. Rozpatrując potrzeby szkoleniowe doradców zawodowych w kategoriach jak najlepszego przygotowania ich do pracy z klientem krajowym i europejskim, migrującym, podejmującym wyzwania edukacyjne i zawodowe związane z kształceniem ustawicznym na terenie całej Unii Europejskiej należy podkreślić, że obszarami wymagającymi doskonalenia zawodowego, uzupełnienia wiedzy, zdobycia nowych umiejętności i kompetencji dla doradców zawodowych są: - zagadnienia międzykulturowe i doradztwo wielokulturowe, - znajomość języków obcych (zwłaszcza języka angielskiego, najpopularniejszego języka obcego we wszystkich krajach członkowskich Unii Europejskiej), - regulacje i przepisy prawne w zakresie kształcenia i szkolenia zawodowego, uczenia się przez całe życie, uznawania kwalifikacji, zatrudnienia w krajach UE. Bibliografia Banach Cz., Edukacja, wartość, szansa, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej, Kraków: 2001. Komisja Wspólnot Europejskich, Memorandum dotyczące kształcenia ustawicznego, 2000. Kwiatkowski S., Sirojć Z., (red.), Edukacja dla rynku pracy. Problemy poradnictwa zawodowego, Materiały z Ogólnopolskiej Konferencji Ochotniczych Hufców Pracy, Komenda Główna OHP, Warszawa 2006. Paszkowska-Rogacz A., Doradztwo zawodowe w systemach szkolnych krajów Unii Europejskiej,. Krajowy Ośrodek Wspierania Edukacji Zawodowej, Warszawa 2001. Krajna A., Ryk L., Sujak-Lesz K., (red.) Edukacja zawodoznawcza i edukacja projakościowa w szkole, Centrum Edukacji Nauczycielskiej Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. Stopińska-Pająk A., (red.) Edukacja dorosłych Doradca zawodowy Rynek pracy, Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP, Warszawa 2006. Peruszka U., Metody badania losów i karier absolwentów szkól zawodowych, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2001.
Opracowała: Iwona Greiner
|