TERAPIA ŚRODOWISKA RODZINNEGO - ZAGADNIENIA
Teoria systemów - zasady
System - uporządkowana całość złożona z elementów, powiązanych ze sobą w taki sposób, że stanowią one całość zdolną do samodzielnego funkcjonowania.
Ogólna teoria systemów powstała jako teoria biologiczna i została stworzona przez biologa L. von Bertalanff'ego (1954 r.).
Teoria ta zakłada, że zarówno świat biologiczny, jak i społeczny, składa się z systemów, które wzajemnie na siebie wpływają. Całość nie jest prostą sumą części, a jej elementy składowe można określić tylko poprzez poznanie miejsca i roli, jaką pełnią w całości. Każdy system zajmuje tu określone miejsce w hierarchii, gdzie każdy z jej poziomów jest organizacyjnie odrębny, ale jednocześnie wzajemnie ze sobą powiązany.
Hierarchia systemów żywych wg Goldenberga:
Organizacje międzynarodowe
Społeczeństwa (naród)
Systemy organizacyjne (np. stowarzyszenia)
Grupy (np. rodzina)
Organizmy (człowiek, roślina)
Organy i układy (np. układ nerwowy)
Komórki
Cechy systemu:
- zmiana w jednej części systemu wpływa na zmiany w innych jego częściach;
- system nie istnieje w próżni, jest zawsze otoczony innymi systemami i tworzy np. hierarchię;
- elementy systemu wzajemnie na siebie oddziałują;
- warunkiem życia systemu jest tendencja do zachowania stałości - homeostaza (równowaga).
Główne cechy rodziny jako systemu
W ujęciu systemowym uważa się, że rodziną kierują następujące reguły:
- rodzina to nie tylko jej członkowie, ale także wszystko to, co dzieje się pomiędzy nimi - interakcje, zachowania, komunikacja;
- zmiana jednego elementu powoduje zmianę innych jego elementów (zmian w życiu);
- członkowie systemu rodzinnego starają się zachowań równowagę, czyli utrzymać homeostazę (zaburzają ją: choroby, kryzysy, rozwody, itp.);
- członkowie rodziny wzajemnie na siebie oddziałują, stanowiąc strukturę systemu (jej funkcje, tożsamość i stałość);
- system rodzinny charakteryzuje wiele podsystemów (np. małżeński, rodzicielski, rodzeństwa);
- każda rodzina posiada granice wewnętrzne (pomiędzy osobami) oraz zewnętrzne (od innych systemów) (elastyczne, półotwarte);
- w rodzinie ważna jest hierarchia;
- członkowie rodziny pełnią ustalone role rodzinne (utrzymują one homeostazę).
Główne pojęcia systemu (role, podsystemy, granice, hierarchia, struktura)
Cykl życia wg Haley - omówić
Cykl życia rodziny
Rodziny na przestrzeni czasu zmieniają się. Rozwój rodziny można nazwać cyklem jej życia.
Każdą z faz cyklu życia rodziny cechują specyficzne zadania rozwojowe. Z przechodzenia od jednej fazy cyklu do kolejne wiążą się tzw. kryzysy rozwojowe.
Cykl życia wg Jay Haley (kobieta):
Faza 1: narzeczeństwo:
- wstęp do kolejnych faz. Okres, w którym młodzi ludzie uczą się partnerstwa. Jednocześnie rodzice w dalszym ciągu wpływają na decyzje młodego człowieka.
Faza 2: wczesne małżeństwo:
- zadaniem tej fazy jest stworzenie rodziny. Partnerzy wnoszą do wspólnej, nowej rodziny systemy wartości, przekonania, przyzwyczajenia;
- młodzi małżonkowie muszą ustalić własne zasady i reguły oraz przyzwyczajenia, tworząc w ten sposób odrębność, ale jednocześnie powinni dostosowywać się;
- faza ta to także okres ustalania ról i obowiązków, jakie każdy będzie pełnił;
- we wczesnym okresie małżeństwa partnerzy uczą się rozwiązywać wspólne problemy;
- ważnym zadaniem jest osiągnięcie niezależności od rodziców, a jednocześnie pozostanie z nimi w ciepłym, emocjonalnym związku.
Faza 3: narodziny dziecka:
- to zupełnie nowy okres w życiu małżeństwa. Młodzi ludzie stają się rodzicami, przestają być tylko partnerami. Przystosowanie systemu rodzinnego do przyjęcia nowej osoby oraz podział obowiązków dotyczących wychowania to najważniejszy cel tej fazy;
- ważny jest także czas oczekiwania na dziecko;
- zmianie ulegają relacje z rodzinami - rodzice małżonków zostają dziadkami, ważne jest, aby umożliwić im sprawowanie tych ról i ustalić zakres kompetencji.
Faza 4: rodzina dziecka w wieku szkolnym:
- to faza, w której dziecko coraz bardziej wiąże się ze światem pozarodzinnym;
- dziecko idące do szkoły to pierwszy sygnał, że dziecko kiedyś odejdzie, a rodzice pozostaną sami.
Faza 5: rodzice oddzieleni od dzieci („puste gniazdo”)”
- to okres, w którym powoli zamyka się koło cyklu życia;
- rodzice muszą znaleźć sobie cele i wartości na resztę wspólnego życia oraz przygotować się do roli dziadków;
- stają przed szansą ponownej bliskości lub czasem niebezpieczeństwem rozpadu;
- faza ta jest jedną z najdłuższych faz w cyklu rodziny - może trwać ok. 15 lat.
Faza 6: emerytura i starość:
- głównym zadaniem w tym czasie jest przygotowanie się do końca kariery zawodowej, starzenia się i śmierci;
- jeśli małżeństwu uda się harmonijnie przejść przez proces rozłączenia się z dziećmi, często następuje tu okres zadowolenia i harmonii;
- trudnymi momentami są: odejście jednego lub obu małżonków na emeryturę oraz śmierć jednego z małżonków.
Cykl życia rodziny często nie przebiega w tak idealnych fazach.
Istotne jest, aby pracując z ludźmi, którzy zawsze są otoczeni własnymi rodzinami zauważyć, w której fazie cyklu jest dana osoba, gdyż może to ułatwić zdiagnozowanie problemu.
Cechy dzieci wg kolejności urodzenia
Najstarsi:
- mają szczególną pozycję w rodzinie, bo wszystko co było z nimi związane jest pierwsze;
- związek pomiędzy pierwszym dzieckiem a rodzicami jest niepowtarzalny;
- rodzice często postrzegają swoje pierwsze dziecko jako odbicie samych siebie i skłaniają je do podejmowania coraz większych wysiłków;
- są również często nadopiekuńczy i zbyt pobłażliwi wobec pierworodnego, ale jednocześnie mają wobec niego wygórowane oczekiwania.
Średni:
- dzieci te mogą „zginąć w tłumie” lub też wyróżniać się w sposób szczególny;
- są jednocześnie młodszym rodzeństwem i starszym - daje to możliwość odnalezienia się w każdej roli i umiejętność bycia elastycznym;
- może czasem pełnić rolę „kozła ofiarnego”.
Najmłodsi:
- dużo uwagi poświęcają im zarówno rodzice, jak i rodzeństwo, ponieważ wszyscy czują się za nie odpowiedzialni. W konsekwencji często oczekują pomocy od innych i otrzymują ją;
- dumą rodziców pozostaje najstarsze dziecko, ale najmłodsze jest ich wielką radością;
- zdarza się, że zasady obowiązujące innych jego nie obowiązują;
- rola, którą pełnią czasem najmłodsi to rola „dziecka maskotki”.
Jedynacy:
- mają jednocześnie najlepszą i najgorszą pozycję. Ich miejsca nikt nigdy nie zastąpi, więc nie muszą bronić pozycji ukochanego dziecka;
- ale uwaga ta, a w konsekwencji nadopiekuńczość, może być także uciążliwa, gdyż utrudnia osiąganie niezależności;
- na ogół dużo oczekują od życia, ale też wiele się od nich wymaga.
Bliźnięta:
- jeśli w rodzinie są inne dzieci, bliźnięta i tak mają pozycję wyjątkowych i niezwykłych. Jednocześnie są zależne od siebie i dają sobie nawzajem ogromne wsparcie.
Zasady rodziny funkcjonalnej i dysfunkcjonalnej(struktura, komunikacja, prawa)
Rodzina funkcjonalna
Struktura:
- utrzymywanie swoich tradycji i rytuałów przy jednoczesnej zdolności do zmiany;
- jasno określone, wyraźne, półprzepuszczalne granice;
- jednoznacznie wyodrębnione podsystemy przy wyraźnym autorytecie systemu rodzicielskiego;
- elastyczne, czytelne i wybierane role rodzinne, jasne i jawne reguły;
- zdolność do pokonywania kryzysów rodzinnych.
Prawa:
- do spostrzegania tego co „tu” i „teraz”, a nie tego co powinno być;
- do myślenia tego co się myśli, a nie tego co się powinno myśleć;
- do odczuwania tego, co się czuje a nie tego, co się powinno czuć;
- do własnych potrzeb i pragnień;
- do własnej samorealizacji a nie grania sztywnej roli.
Komunikacja:
- konkretna, bezpośrednia, otwarta; spontaniczna, oparta na faktach, związana z otwartością nt. własnych odczuć i myśli;
- aktywne słuchanie;
- udzielanie informacji zwrotnych;
- prawo do zdrowych konfliktów, niezaprzeczanie problemom;
- w trakcie konfliktów: zachowania asertywne a nie agresywne; unikanie ocen, komunikowanie o swoich odczuciach.
Rodzina dysfunkcjonalna
Struktura:
- niezrealizowane potrzeby i ambicje członków rodziny;
- trudność w indywidualnej samorealizacji - jednostka funkcjonuje dla stałości rodzinnej;
- sztywne granice;
- samotność, brak miłości i oparcia;
- ukryte, nieświadome role rodzinne.
Prawa (nie ma praw):
- brak ekspresji tego, co się naprawdę czuje czy sądzi;
- brak zaufania;
- kontrola uczuć;
- perfekcjonizm.
Komunikacja:
- negowanie trudności;
- konflikty lub unikanie konfliktów;
- porozumiewanie się przez paradoksy.
Rodzina a zaburzenia odżywiania
Anoreksja - przyczyny:
- zatarte granice wewnątrzrodzinne przy sztywnych granicach z otoczeniem;
- nadopiekuńczość (rodzina nadopiekuńcza, jedyna kontrola to waga);
- trudność w rozwiązywaniu konfliktów;
- perfekcjonizm.
Bulimia - przyczyny:
- niska spójność rodzinna;
- konflikty, chaos;
- brak poczucia bezpieczeństwa, brak związków uczuciowych;
- brak jasnych reguł.
Somatyczna choroba przewlekła - przyczyny:
- bardzo silny stres;
- trudność otwartej komunikacji (w rodzinie, poza nią, np. o chorobie);
- lęk, poczucie winy, np. u rodziców chorującego dziecka;
- izolacja chorego od środowiska.
Rodzina dziecka niepełnosprawnego - 4 etapy przystosowania się
1. Okres szoku:
- okres krytyczny/wstrząsu emocjonalnego;
- następuje bezpośrednio po tym, gdy rodzice dowiadują się, że ich dziecko będzie niepełnosprawne;
- dominuje rozpacz, lęk, stany nerwicowe;
- mogą pojawiać się nieporozumienie, kłótnie, wzajemna wrogość, agresja;
- rodzice mogą zamykać się w kręgu swoich przeżyć;
- często nie wiedzą, jak postępować z dzieckiem, potrzebują pomocy z zewnątrz.
2. Okres kryzysu emocjonalnego:
- nadal dominują bardzo silne, negatywne emocje;
- dodatkowo pojawia się poczucie zawodu i niespełnionych nadziei, poczucie klęski życiowej, osamotnienia, skrzywdzenia;
- mogą pojawić się kłótnie między rodzicami;
- może nastąpić zjawisko izolacji ojca od rodziny (ucieczka w alkohol, pracę, nie zajmowanie się rodziną);
- zakłócenia w relacjach między rodzicami znacząco wpływają na psychikę dziecka.
3. Okres pozornego przystosowania się:
- rodzice często podejmują nieracjonalne próby przystosowania się do sytuacji: stosują mechanizmy obronne, które deformują rzeczywistość zgodnie z ich pragnieniami (bagatelizują diagnozę, nieuzasadniona wiara w możliwość wyleczenia);
- szukają różnej pomocy, również paramedycznej;
- typowe jest szukanie winnych, również między sobą;
- pesymizm, przygnębienie, apatia.
4. Okres konstruktywnego przygotowania się do sytuacji:
- rodzice zaczynają zastanawiać się, jak mogą pomóc dziecku (jak należy z nim postępować, jaka jest jego przyszłość);
- zaczynają stosować zabiegi wychowawcze i rehabilitacyjne;
- zaczynają ze sobą współpracować;
- życie zaczyna organizować się wokół pomocy dziecku;
- zaczynają dostrzegać postępy dziecka, pojawiają się pozytywne emocje.
Czynniki warunkujące przeżycia emocjonalne rodziców dziecka niepełnosprawnego
- etapy rozwoju dziecka: szczególnie silne emocje, gdy niepełnosprawność pojawia się później, gdy dziecko rozwijało się prawidłowo;
- sposób, w jaki dowiadują się o niepełnosprawności, jeśli nagle - szok silniejszy;
- stopień i rodzaj niepełnosprawności - im głębszy stopień i rodzaj, tym silniejsze przeżycia;
- widoczność niepełnosprawności - im bardziej widoczna, tym silniejsze przeżycia;
- błędy lekarzy przy informowaniu (jatrogenne) - unikanie powiedzenia prawdy lub zbyt optymistyczne - nieprawdziwe informacje;
- zachowanie dziecka;
- preferowane wartości i cele życiowe: życie z dzieckiem niepełnosprawnym często przekształca system wartości rodziców.
Osoba współuzależniona - cechy funkcjonowania
Ogólne założenia:
- osoby żyjące przez dłuższy czas z osobą uzależnioną wykazują wiele cech podobnych;
- cierpią z powodu licznych krytycznych wydarzeń, koniecznego ciągłego kontrolowania osoby uzależnionej;
- są skoncentrowani na innych, zapominają o własnych potrzebach;
- często tłumią własne emocje, zwłaszcza złość, poczucie winy, lęku.
Są to osoby współuzależnione. Zjawisko to ujmowane jest jako:
1. choroba;
2. zaburzenie emocjonalne, powstające pod wpływem uzależnienia bliskiej osoby;
3. zaburzenie osobowości, które powstało wcześniej i przenosi się na relacje z osobą uzależnioną.
Osoba współuzależniona:
- kontroluje siebie i innych, co wpływa na jej poczucie wartości (niskie);
- ma zaburzoną stabilność samooceny;
- powstrzymywanie nałogu u partnera staje się osobistym zadaniem;
- słabo określone granice „ja” i brak poczucia własnej tożsamości, odrębności i jasności potrzeb;
- zaburzenia regulacji emocji, tłumienie emocji, stany depresyjne, zaburzenia psychosomatyczne.
Cechy rodziny alkoholowej w ujęciu systemowym
Cechy rodziny „alkoholowej” w ujęciu systemowym:
- z chwilą, gdy w rodzinie powstanie problem uzależnienia którejś z osób, rodzina jako system adaptuje się do tego zjawiska;
- problem ten staje się centralny i organizuje życie rodzinne;
- przyczyn uzależnienia zwykle szuka się w czynnikach zewnętrznych i zwalnia się osoby uzależnione z odpowiedzialności;
- aby zachować homeostazę rodzinną, zmieniają się role rodzinne i sposoby funkcjonowania;
- zwykle szczelnie zostają zamknięte granice rodziny od świata zewnętrznego;
- obowiązuje reguła zaprzeczania alkoholizmowi i zakaz mówienia o tym komukolwiek;
- zachodzą zaburzenia komunikacji, nie wolno mówić otwarcie o problemie, okazywać uczuć.
Nowe role rodzinne w rodzinie alkoholowej
„Pełnomocnik” - nieuzależniony rodzic (mąż, żona) -> najbliższa osoba:
- podejmuje tę rolę by zachować homeostazę, bo nie ma wyboru z miłości, wiary lub przekonań;
- przyjmuje odpowiedzialność za uzależnionego i chroni go, podejmuje jego zobowiązania;
- cierpi z powodu przepracowania, zmęczenia, co prowadzi do patologii;
- izoluje rodzinę od otoczenia.
„Bohater” - najstarsze dziecko (często syn):
- zobowiązany do wielu zadań, przynoszenia rodzinie uznania;
- rodzinne nakazy to: bądź doskonały, opiekuj się, sprawiaj radość, ukrywaj prawdę, nie mów źle o uzależnionym;
- poświęca się dla trudnej, przegranej sprawy;
- często czuje złość i ma poczucie winy;
- często w koalicji z pełnomocnikiem.
„Kozioł ofiarny” - często środkowe dziecko:
- jego zachowania są blokowane, nikt nie dostarcza mu opieki, wsparcia;
- chciałby być bohaterem, ale bohater jest tylko jeden, więc przyjmuje rolę „czarnego charakterem”;
- czasem przyjmuje koalicję z uzależnionym i może również zacząć pić.
Zapomniane dziecko:
- rola, która przypada temu dziecku, które pojawia się w rodzinie, gdy wszystkie role już zostały rozdane;
- dziecko to izoluje się, wycofuje, z czasem pojawia się zagubienie i samotność;
- ma trudności w adaptacji poza rodziną.
Maskotka:
- dziecko starszych rodziców, które pojawiło się w rodzinie, gdy system zaprzeczeń i cierpienie bardzo się nasiliły;
- jest na ogół błędnie informowane o rodzinie, co pozostaje w sprzeczności z tym, czego doświadcza;
- napięcie narasta i czasem jest rozładowywane poprzez błaznowanie;
- dziecko uczy się, że jego błaznowanie rozładuje atmosferę i zwraca też uwagę innych na jego osobę;
- powoduje to utrwalenie tej roli i jej generalizowanie na inne środowiska (szkoła, towarzystwo);
- to typowa rola clowna - pod jego maską kryje się ból i cierpienie.
6 typów rozwodu
1. Rozwód emocjonalny - małżonkowie oddalają się od siebie, brakuje im wspólnych spraw, narasta niechęć lub obojętność, nie angażują się już w związek;
2. Rozwód legalny - akt społeczno-prawny, partnerzy są przeciwnikami procesowymi, rośnie między nimi poziom agresji, ujawniają się emocje negatywne, często towarzyszy im poczucie odrzucenia;
3. Rozwód rodzicielski - oddzielenie kontaktów partnerskich od rodzicielstwa, ustalenie rodzica opiekuńczego - najczęściej jest to matka, i rodzica niedzielnego, miejsce zamieszkania dziecka;
4. Rozwód ekonomiczny - najbardziej dotkliwy, dotyczy zmian w sytuacji materialnej, podział majątku, zwykle owocuje zubożeniem dla obojga partnerów;
5. Rozwód środowiskowy - zmiany w życiu towarzyskim, znajomi na ogół mają tendencję do podtrzymywania związku, właśnie po to aby towarzystwo nie musiało się dzielić na „jej” i „jego” znajomych;
6. Rozwód psychiczny - uzyskiwanie psychicznej autonomii, odseparowanie się od wpływów partnera, rekonstrukcja własnej tożsamości, tworzenie własnej przyszłości/planów na przyszłość, z uwzględnieniem tylko siebie.
Stadia zmagania się z rozwodem
1. Zaprzeczanie (rozczarowanie) - partnerzy ciągle mają nadzieję na rekonstrukcję związku, spostrzegają rozwód jako zagrożenie;
2. Żałoba - żal, poczucie straty, u kobiet depresja utrzymująca się jeszcze do ok. roku lub półtorej po rozwodzie, u mężczyzn występuje mnie objawów;
3. Złość i gniew (tzw. pranie brudów) - bezpośrednie lub symboliczne wyrażanie złości w stosunku do partnera, nie może minąć jeżeli wciąż trwa konflikt (np. gdy małżonkowie mieszkają razem po rozwodzie), na ogół do 18 miesięcy po rozwodzie;
4. Rekonstrukcja - etap, który umożliwia powrotnie normalne funkcjonowanie, powtórny bilans własnego życia, rekonstrukcja hierarchii wartości, wykształcenie nowej tożsamości, planowanie przyszłości, kobieta wraca do dobrego samopoczucia w ok. 5 roku po rozwodzie, mężczyzna w ok. 2 roku.
Konsekwencje rozwodu
1. Rozwód powoduje zmianę struktury i struktury rodziny - podział na rodzica opiekuńczego/bezpośredniego i rodzica niedzielnego/pomocniczego, u chłopców brak ojca w rodzinie stwarza ryzyko zachowań agresywnych, nieposłuszeństwa;
2. Konfliktowa relacja rodziców prowadzi do zmian rozwojowych dzieci - relacje matka-ojciec wpływają na radzenie sobie dziecka z rozwodem, deficyty rozwojowe występują gdy spotykamy się z wysokim poziomem agresji przed rozwodem, lub gdy dziecku ogranicza się kontakty z jednym z rodziców;
3. Działania zaradcze rodziny wpływające na dziecko:
- wobec dziecka należy funkcjonować tak, jak przed rozwodem, zmieniają się relacje rodzice-dziecko, ale relacje matka-dziecko, ojciec-dziecko powinny pozostać bez zmian, ważna jest dostępność rodziców;
- rozwód najgorzej przeżywają dzieci w wieku dorastania, dzieci z niepełnych rodzin częściej podejmują decyzje o rozwodzie.
Konsekwencje rozwodów dla małżonków:
- stres, napięcie;
- znęcanie się, agresja;
- zniszczenie sfery intelektualnej i emocjonalnej;
- cynizm, sceptyzm.
Konsekwencje rozwód dla dzieci:
- zwiększenie poziomu agresji;
- różne zaburzenia zachowania;
- trudności we własnym małżeństwie;
- częstsze wchodzenie w związku nieformalne;
- traktowanie rozwodów jako sposobu na rozwiązywanie problemów małżeńskich.
4 główne objawy obserwowane u dzieci po rozwodzie
1. Silna koncentracja poznawcza i emocjonalna na konflikcie rodziny - ma swoje źródło w utracie stabilizacja i zaburzeniu dotychczasowych wyobrażeń na temat otaczającego świata. Dziecko przeżywa poczucie odrzucenia ze strony tego z rodziców, który odszedł oraz elementy poczucia winy, że samo się do tego przyczyniło lub że nie potrafiło jej zapobiec, co może z kolei wyzwalać zachowania autodestruktywne.
Niezdolność zrozumienia i zaakceptowania zaistniałej sytuacji może prowadzić do ucieczki w świat fantazji na temat ponownego scalenia rodziny, życzenia by rodzice byli znowu razem;
2. Naruszenie podstawowych potrzeb psychicznych dziecka: opieki, oparcia, afiliacji i bezpieczeństwa - głównym powodem jest utrata rodziny jako całości, utrata nienaruszalnej wiary w trwałość uczuć opiekunów wobec niego, częsta konieczność zmiany zamieszkania. To wiąże się z trudnościami adaptacyjnymi, poczuciem izolacja i wzmacnia poczucie osamotnienia;
3. Osłabienie mechanizmów radzenia sobie w sytuacjach trudnych - może przyjmować różne postaci. Jedną z nich będzie przeżywanie bezradności i bezsilności oraz towarzyszące im wycofanie emocjonalne. Prowadzi to do obniżenia poziomu aspiracji, wykształcenia, postawy bierno-zależnej lub bierno-agresywnej. Mogą też wystąpić zachowania regresywne: moczenie nocne, ssanie palca, dziecinna mowa. Przeżywanie frustracji i złości z powodu zmian w życiu może powodować/prowadzić do reakcji buntowniczych: agresji, autoagresji, zachowań opozycyjnych lub społecznych z normami współżycia społecznego.
Przeciwstawne reakcje: tłumaczenie agresji i negatywnych emocji może prowadzić do reakcji psychosomatycznych.
Jeszcze innym przejawem osłabienia mechanizmów jest poczucie przeciążenia, które najczęściej pojawia się wskutek oczekiwania „dorosłych” reakcji dziecka, bezradności opiekuna, która prowadzi często do zmiany ról: dziecko opiekuje się (dziećmi) rodzeństwem, matką lub ojcem;
4. Ograniczenie zainteresowań kontaktami społecznymi i ich zubożenie - znaczne ograniczenia w zdobywaniu doświadczeń w tym obszarze. W skrajnych sytuacjach wiąże się to z depresją lub z zaburzeniami zachowania.
Główne formy pomocy w sytuacji rozwodu
- należy zadbać o to, aby rozejście się rodziców nie burzyło całego dotychczasowego trybu życia, nie powinno wpływać na przebieg zajęć szkolnych i pozalekcyjnych, kontakty z rówieśnikami, plany osobiste;
- znaleźć czas na spokojne rozmowy, podczas których dzieci mogą wyrażać emocje przeżywane w związku z rozwodem, odreagować sytuację trudną;
- nie wolno w obecności dziecka oskarżać partnera ani zapowiadać zerwania z nim kontaktu;
- trzeba pomóc dzieciom uporać się z problemami, jakie mają z funkcjonowaniem w grupie rówieśników, ze wstydem, jaki przeżywają i chęcią ukrycia faktu, że ich rodzina została rozbita.
Fazy przebiegu żałoby wg Douglas
1. Uczuciowa anestezja - maleje lub zanika możliwość wyrażania jakichkolwiek uczuć. Przeżywający śmierć nie może uwierzyć w to, co się stało. Przeżywa szok, nie może płakać, czuje ścisk w gardle;
2. Szloch i protest - okres zaprzeczania temu, co się zdarzyło lub zachowują się tak, jakby nic się nie stało;
3. Dezorganizacja - niezdolność do pracy i trudności w funkcjonowaniu w obrębie rodziny. Mogą wystąpić objawy lęku i paniki, zaburzenia snu, utrata apetytu i liczne dolegliwości somatyczne, a także niepokój, utrata zainteresowań, izolacja społeczna oraz stany depresyjne. Wspomnienia i myśli koncentrują się wokół osoby zmarłej. Często występuje poczucie obecności utraconej osoby, niekiedy występują iluzje i omamy;
4. Reorganizacja - stopniowe powracanie do formy. Nieobecność bliskiej osoby zostaje zaakceptowana jako fakt realny;
5. Żałoba patologiczna - kiedy okres żałoby przedłuża się do kilku lat. Najczęściej dzieje się tak, gdy jest zahamowana ekspresja uczuć lub ich brak. Typowe objawy to: bezcelowa aktywność, pogłębiająca się izolacja społeczna, patologiczna identyfikacja ze zmarłą osobą, wrogość wobec tej osoby, wrogość do innych, a nawet zachowania autoagresywne.
Sposoby radzenia sobie w rodzinie ze śmiercią bliskiej osoby
Wg Parkesa rodzina jako system społeczny stosuje jeden z czterech środków adaptacyjnych w razie utraty osoby bliskiej:
1. Funkcje i role zmarłego pozostają nie obsadzone i nie wykonywane;
2. Role i funkcje zostają przejęte przez jednego lub podzielone między pozostałych członków rodziny;
3. Znaleziony zostaje zastępczy członek rodziny;
4. System się rozpada.
Zdarza się, że rodzina która doświadcza trudności w procesie żałoby, zgłasza do specjalisty jednego ze swoich członków i traktuje go jako pacjenta, który staje się delegowanym „nosicielem symptomu”. Pomoc terapeutyczna takiej osobie powinna być postrzegana w kontekście rodzinnym.
Żałobę i smutek łatwiej jest dzielić ze sobą i wspólnie przeżywać w rodzinach akceptujących autonomię i rozwój członków rodziny.
Natomiast w rodzinach, w których największe znaczenie przypisuje się roli i pozycji poszczególnych osób, śmierć ważnej osoby jest szczególnie trudna, gdyż brak jest w takich rodzinach doświadczeń w zmienności ról. W takich sytuacjach wśród żałobników często występuje „konspiracja milczenia”.
Każda rodzina w trudnej sytuacji przyjmuje odpowiednie - specyficzne dla siebie - strategie zmagania się z przeciwnościami.
Strategie dysfunkcjonalne wg Hann
- izolowanie osoby umierającej od reszty rodziny;
- długotrwałe zaprzeczanie istnieniu choroby;
- pojawiające się u rodziny objawy somatyczne, „ucieczka w chorobę”;
- trwałe rzutowanie (przenoszenie) negatywnych uczuć na innych członków rodziny;
- nadmierna aktywność w sferze pozarodzinnej;
- poczucie zdominowania i owładnięcia przez chorobę;
- nadużywanie alkoholu itp.
Mechanizmy funkcjonowania przemocy
Podstawą dla interwencji w sytuacji przemocy jest zrozumienie psychologicznych mechanizmów funkcjonowania przemocy. Należą do nich:
- zniewalanie: przez stosowanie treningu wyuczania bezradności, kontrolę, nadzorowanie, różne formy przymusu, wymaganie ślepego posłuszeństwa i zaawansowane formy psychomanipulacji;
- zastraszanie: przez akty agresji fizycznej, groźby, szantaże, akty upokorzenia, co przynosi osłabienie ofiary;
- deprywacja potrzeb: głodzenie, deprywacja snu, łaknienia;
- izolacja społeczna: zerwanie więzi z osobami;
- stwarzanie nadziei: służy szantażowi;
- złamanie ofiary: końcowy etap zniewolenia i uzyskania pełnej przewagi; występuje wówczas, gdy ofiara złamie własne zasady moralne, krzywdzi innych, nienawidzi siebie, popada w stan odrętwienia.
7 głównych mitów o przemocy
Mity o przemocy - pewne reguły mitycznych przekonań, które utrudniają przeciwdziałanie zjawiskom przemocy i pomoc sprawcom i osobom poszkodowanym:
1. Gwałty, nadużycia seksualne, także w rodzinie, liczba bitych kobiet i maltretowanych dzieci to niewielki znikomy procent populacji i dotyczy ludzi z marginesu społecznego;
2. Bite i zniewalane osoby, zwłaszcza kobiety, mają potrzebę konfrontacji z przemocą i wyróżniają się swoim wyglądem i sposobem bycia, który prowokuje do przemocy;
3. Przemoc właściwie przemocą nie jest. Należy do reguł funkcjonowania społecznego, stylu wychowania, utrzymania karności, dobrej organizacji instytucji;
4. Sytuacja życiowa osób i grup, w których zachodzi przemoc jest tak trudna, że ludzie nie mają innego wyjścia, są skazani na walkę i przemoc i tego procesu nie da się skontrolować ani też zmienić i w związku z tym trzeba zaakceptować osobistą odpowiedzialność za akty przemocy;
5. To, co się nazywa przemocą, jest jedynie wzorem kulturowym, tradycją;
6. Szkody, które powstają wskutek przemocy są zdecydowanie przesadzone;
7. Osoby poszkodowane w zasadzie nie są ofiarami, ale współsprawcami przez swoje lekkomyślne postępowanie, czasem też prowokują przemoc.
Przemoc - różnice osobowościowe kobiet i mężczyzn
Mężczyźni stosujący przemoc wobec partnerek wykazują różne postacie zaburzeń osobowości:
- biologiczna impulsywność i podwyższona agresja;
- silna potrzeba dominacji;
- obniżona samoocena;
- depresyjność;
- lękliwość.
Mężczyźni skłonni do przemocy często doświadczali jej w dzieciństwie. Przeżywają wiele napięć, problemów życiowych, są przekonani o prawdziwości mitów dotyczących przemocy. Często są przekonani o swojej bezkarności.
Z przemocą współwystępuje często alkoholizm.
Kobiety doświadczające przemocy małżeńskiej podzielają mity o przemocy, cechują się niską samooceną, poczuciem zależności od partnera, przekonane są o tym, że nikt nie może im pomóc, często mają poczucie winy i czują się odpowiedzialne za przemoc męża.
Mają też ambiwalentne poczucie lojalności wobec partnera i stosują bierne mechanizmy radzenia sobie.
Główne procedury i strategie stosowane w odniesieniu do przemocy:
- uświadomienie sprawcy, że przemoc jest wynikiem jako zachowań, za które powinien wziąć odpowiedzialność;
- przekonanie sprawców o podjęciu terapii jego zachowań i dysfunkcjonalności;
- nauczenie sprawców technik samokontroli zachowań agresywnych.
Czynniki ryzyka przemocy wobec dzieci
Przemoc wobec dzieci polega na biciu, maltretowaniu, stosowaniu przemocy emocjonalnej, seksualnej, psychicznej i zaniedbywaniu.
Wszystkie formy przemocy wobec dziecka zawierają przemoc emocjonalną - brak zaspokojenia potrzeby kontaktu emocjonalnego, odrzucenie, poniżanie, straszenie, itp.
Czynniki ryzyka przemocy rodzinnej wobec dzieci:
- historia przemocy w rodzinie pochodzenia;
- rodzice obojętni, nietolerancyjni lub nadopiekuńczy;
- samotny rodzic, separacja;
- problemy ekonomiczne, bezrobocie;
- zaburzenia psychiczne i uzależnienia;
- bardzo młody wiek Mati;
- niska waga urodzeniowa dziecka i separacja po urodzeniu.
Ważnym czynnikiem ryzyka jest sposób spostrzegania dziecka:
- dziecko jako własność, przedmiotowe, przeszkoda w życiu, coś niepotrzebnego;
- inne czynniki to niewrażliwość na dziecko, odrzucenie z uczuciem złości, ingerowanie i narzucanie własnej woli, skupienie się na sobie.
Przemoc wobec dziecka najczęściej ma charakter „gorący” i wynika z ogromnego napięcia emocjonalnego, może być efektem przemieszczenia agresji.
Jest też wynikiem poczucia bezradności, gdy np. dziecko płacze; przemoc ta wynika także z braku rozwoju emocjonalnego i moralnego rodzica.
Przemoc w szkole - 4 etapy radzenia sobie
1. Identyfikacja zjawiska:
Identyfikacja uczniów, którzy są podatni na zagrożenie przemocą oraz identyfikacja osób, które stosują przemoc w szkole. Jest to rola wychowawców, nauczycieli, ale również uczniów;
2. Diagnoza stanu i potrzeb:
Diagnoza ma za zadanie określenie, jakie działania należy przeprowadzić, aby zminimalizować zjawisko przemocy. Taką diagnozę powinien sporządzić zespół ekspertów. Zespół byłby odpowiedzialny za zebranie informacji, stworzenie wstępnego planu działania, określenie specyficznych obowiązków poszczególnych członków zespołu, szukanie osób, z którymi sprawca oraz ofiara są związane emocjonalnie;
3. Pokierowanie i rozwiązanie sytuacji:
To uruchomienie programów naprawczych, czyli najbardziej odpowiednich sposobów postępowania minimalizujących zjawisko przemocy. Na pomoc tę składają się działania:
- wspierające ofiarę przemocy;
- skierowanie sprawcy do zespołu ekspertów;
- konsultacje ze specjalistami spoza szkoły;
- działania wspierające rodzinę ofiary przemocy i sprawcy;
- ustalenie planu kontaktów z rodzicami;
4. Wsparcie i kontrola:
W tym celu stosuje się grupy wsparcia, indywidualne poradnictwo, terapię grupową, program pomocy koleżeńskiej i różne wspólne programy pomocy poza szkołą.
Znaczenie komunikacji w rodzinie
Komunikacja w ujęciu systemowym:
- w myśl tych założeń przyjmuje się, że rodziny zachowują się wg powtarzających się wzorów, które stają się regułami interakcji rodzinnych;
- reguły rodzinne nie są formułowane w sposób otwarty i nie są narzucane, a służą utrzymaniu homeostazy rodzinnej przy zmieniających się warunkach zewnętrznych.
Interakcje komplementarne i symetryczne oraz „podwójne związanie”
Jakiekolwiek komunikowanie się z drugą osobą wymaga wejścia w jedną z dwóch możliwych relacji z tą osobą: symetryczną lub komplementarną:
- w interakcjach symetrycznych zachowanie jednej osoby jest zwierciadlanym odbiciem zachowania drugiej osoby;
- interakcje komplementarne odbywają się na zasadzie wzajemnego uzupełniania się.
W zdrowych związkach e dwie formy interakcji wymieniają się w zależności od sytuacji czy zadania.
Symetryczność oznacza porozumiewanie się mniej więcej z tych samych pozycji, które najczęściej zdarza się w sytuacji otwartej wymiany poglądów.
W specyficznych warunkach ten typ może stać się porozumiewaniem rywalizacyjnym - jest to symetryczna eskalacja.
W tego typu komunikacji treść komunikatów często jest prawie bez znaczenia.
Komunikacja komplementarna to wymiana informacji przez partnerów zajmujących nierówne pozycje we wzajemnej relacji - jeden z nich dominuje a drugi jest podporządkowany.
Komplementarność komunikacji prowadzi często do znacznej sztywności upośledzając w ten sposób wymianę informacji.
Szczególnym wypadkiem zaburzeń komunikacji jest podwójne związanie.
Rozumiemy przez to sytuacje, w których jedna z osób w rodzinie notorycznie otrzymuje od innych członków rodziny sieczne komunikaty. Wybranie jakiegokolwiek aspektu komunikatu grozi karą, zwykle utratą miłości, złością, gniewem lub porzuceniem. Jednocześnie ofiara, najczęściej dziecko, nie może komentować tej sprzeczności ani wycofać się, bo relacja jest ważna. Tak więc każda relacja jest skazana na niepowodzenie.
Hipoteza: podwójne związanie przyczyną schizofrenii.
4 wadliwe style komunikowania się wg V.Satir
1. Styl zjednywacza - to osoba, która zjednuje innych poprzez przepraszanie oraz uległość. Jednocześnie bagatelizuje to, co czuje do siebie. Taka osoba robi wszystko, aby nie denerwować innych w nadziei, że otrzyma w ten sposób trochę miłości. „Zróbmy jak chcesz, byle byś był zadowolony”.
2. Styl obwiniacza - osoba nastawiona na krytykę innych. Pomija to, co czuje do innych w nadziei, że będą myśleli o niej jako o silnej, zarządzającej osobie. W ten sposób ukrywa poczucie samotności i złą samoocenę. „Zawsze mi przeszkadzasz… zawsze taki jesteś”.
3. Styl komputerowo-racjonalny - charakteryzuje się jak najmniejszym okazywaniem emocji, sztywną postawą ciała, niepatrzeniem rozmówcy prosto w oczy bądź używaniem trudnych sformułowań. Osoby te pomijają to, co czuję do siebie i do drugiej osoby;
4. Styl mąciciela - rozładowuje napiętą sytuację przez zwracanie uwagi na coś zupełnie niezwiązanego z tematem rozmowy. W ten sposób chce też ukryć poczucie, że nikt się o nią nie troszczy i że nie ma dla niej miejsca.
Reguły prawidłowej komunikacji wg V.Satir
1. Każdy powinien być zdolny do wyrażania spójnie, dokładnie i jasno tego co widzi, słyszy, czuje i myśli o sobie i innych w ich obecności;
2. Do każdej osoby należy odnosić się jak do niepowtarzalnej jednostki, której należy się szacunek;
3. Różnice między osobami w rodzinie muszą być otwarcie znane i używane w celu rozwoju a nie widziane jako coś zagrażającego.
Mity rodzinne - definicja i znaczenie
Mity rodzinne to specyficzne sposoby, jakich używa rodzina do podtrzymania rodzinnego status quo (homeostazy) oraz do utrzymania przez rodziny znajdujące się w kryzysie, swych własnych wzorów rozwoju i kierunków zmian. Mity rodzinne dotyczą pewnych zintegrowanych przekonań podzielanych przez wszystkich członków rodziny na temat siebie nawzajem oraz rodziny jako całości. Elementy tej wspólnej ideologii rodziny są często przekazywane z pokolenia na pokolenie. Dzięki mitom poszczególne osoby w rodzinie mają przypisane role i właściwości w swych wzajemnych interakcjach. Chociaż mogą być fałszywe i złudne, przez wszystkich w rodzinie są przyjmowane jako niepodważalne świętości. Mit rodzinny pełni w rodzinie taka samą funkcję jak mechanizmy obronne dla jednostek. Mit chroni przed dezintegracją i chaosem. Większość mitów rodzinnych powstaje w pierwszym okresie związku małżeńskiego. Jest to związane z poszukiwaniem przez związek formuły na „bycie razem”.
Rodzaje mitów rodzinnych
1. Mity harmonii: prezentują przeszłość i teraźniejszość rodziny w tzw. różowych kolorach;
2. Mity przebaczenia i pokuty: dotyczące często żywych osób lub zmarłych, znajdujących się wewnątrz lub zewnątrz rodziny i odpowiedzialnych wg mitu za okoliczności, w jakich rodzina się znajduje;
3. Mity wybawienia: przedłużenie mitu o przebaczeniu i pokucie. Osoby na zewnątrz rodziny (np. terapeuci) mają przypisaną moc magiczna i są traktowani jako wybawiciele.
5 zasad przeprowadzania wywiadu rodzinnego
1. Od aktualnego problemu przechodzi się do szerszego kontekstu rodzinnego, w jakim ten problem można zobaczyć;
2. Od wewnętrznych spraw rodzinnych przechodzi się do szerszej rodziny i społecznego kontekstu rodzinnego;
3. Od aktualnej sytuacji do historycznej chronologii wydarzeń;
4. Od pytań łatwych do trudnych (mogą wywołać lęk);
5. Od oczywistych faktów przechodzi się do przypuszczeń co do sposobu funkcjonowania poszczególnych członków rodziny i do związków rodzinnych mogących być podstawą do sformułowania hipotez dotyczących np. wzorów rodzinnych.
Cele (pierwszego) wywiadu rodzinnego
1. Połączenie się z rodziną poprzez dostosowanie się do stylu członków rodziny poprzez stworzenie takiej atmosfery, w której członkowie rodziny czują się wspomagani;
2. Prowadzenie wywiadu w taki sposób, by wzbudzić zaufanie rodziny;
3. Zdobywanie informacji o problemie w taki sposób by relacje rodzinne stały się jaśniejsze.
Techniki terapeutyczne: pośrednie i bezpośrednie
Rzeźba rodzinna i genogram
Technika pytań cyrkularnych (rodzaje)
Pytania strategiczne i refleksyjne