BLOK HISTORII PRAWA GOSPODARCZEGO

1. Podstawowe zasady i instrumenty aktywnej polityki gospodarczej państwa epoki absolutyzmu oświeconego w doktrynie merkantylistów.

Podstawą merkantylizmu (słowo wywodzące się z wł. mercante, czyli kupiec) był pogląd o kwitnącej gospodarce jako warunku skutecznego panowania. Stąd też merkantyliści widzieli w państwie najwyższą instytucję, która ma na celu rozwój gospodarki narodowej, a poprzez to- osiągnięcie dobrobytu państwa i mieszkańców.

Merkantyliści w istocie nie byli zorientowany na rynek- popierali rzemiosło tylko dlatego, że rozwój przemysłu ich zdaniem miał pomnażać bogactwo narodowe, a zatem i siłę państwa. Merkantylizm był systemem społecznym i ekonomicznym obejmującym wszystkie dziedziny życia społeczeństwa, systemem, którego głównym celem było zbudowanie potęgi politycznej państwa na bazie jego potęgi gospodarczej. Takie podejście sprawiało, że merkantyliści znajdowali poparcie ze strony państw absolutystycznych.

Podwaliny pod ten system stworzył J. B. Colbert. Jak go budowano?

a) ujednolicenie dotychczasowych rynków lokalnych i stworzenie pojęcia gospodarki państwa;

b) centralizacja oddziaływania na gospodarkę- ujednolicano system miar i wag, zlikwidowano cła wewnętrzne, drobiazgowo uregulowano prowadzenie rzemiosła i handlu;

c) protekcjonizm celny i standaryzacja systemu podatkowego, co chroniło przed importem i wspierało eksport; kluczowym elementem w powiększeniu przez dany kraj swoich zasobów metali szlachetnych jest korzystny bilans handlowy; każdy kraj musiał eksportować więcej dóbr i usług niż importował, oczywiście o ile nie był w stanie zwyczajnie wytwarzać dużych ilości własnych metali szlachetnych. Podstawowym celem merkantylistów było osiągnięcie dodatniego bilansu handlowego;

d) tworzenie państwowych kopalń i manufaktur, które miały za zadanie tworzyć rezerwy państwowe; za poważny błąd uważano eksportowanie materiałów surowych lub niewykończonych- więcej bogactwa przyniesie ich przetwarzanie w kraju;

e) zmiana treści i funkcji pojęcia własności- zamiast oparcia na osobistym przywileju wyłączności posiadania własnego majątku, pojawiła się koncepcja własności jako prawa opartego na posiadaniu własnego majątku, niezależnie od form jego przejawiania się oraz sposobu nabycia i wykorzystania;

f) przejęcie przez państwo usług o charakterze użyteczności publicznej, np. poczta, drogi krajowe (i autostrady ).

g) wspieranie rozwoju administracji gospodarczej (np. Dyrekcja Handlowa z 1746 r. w Austrii).

W praktyce nie osiągnięto wszystkich celów merkantylistów. Po początkowym sukcesie idee te stały się hamulcem rozwoju.

2. Państwo a gospodarka w poglądach Adama Smitha i przedstawicieli klasycznej doktryny liberalnej.

Doktryna liberalizmu wykrystalizowała się z krytyki państwa absolutystycznego. W przeciwieństwie do merkantylizmu liberałowie akcentowali, że gospodarka to działalność wielu uczestniczących w obrocie jednostek. Liberalizm wychodzi z założenia, że cele państwa opierają się na celach jednostek. Przedstawiciele tej myśli dążyli do wolności gospodarczej i zarazem politycznej.

Źródeł doktryny dopatruje się w myśli fizjokratów (F. Quesnay), którzy głosili iż gospodarka, będąc naturalnym organizmem posiada zdolność samoregulacji. V. de Gournay uchodzi za twórcą hasła laissez faire- pozwólcie działać! Głównymi przedstawicielami liberalizmu są jednak angielscy myśliciele ekonomiczni- Adam Smith, David Ricardo, Jonathan Bentham, John Stuart Mill.

Propagowali oni zamknięty system gospodarki oparty na zasadzie „wolnej gry sił ekonomicznych” na rynku jako podstawy rozwoju gospodarczego. Zgodnie z hasłem, iż to gospodarujący obywatel zna najlepiej potrzeby rynku.

Liberałowie przeciwstawiali się reglamentacji gospodarki przez państwo na rzecz nieskrępowanej wolności jednostki w gospodarce. Państwo winno ograniczyć się do stworzenia porządku prawnego zapewniającego swobodny obrót gospodarczy. W pozostałym zakresie państwo może ingerować w gospodarkę jedynie w wypadku zagrożenia dóbr osób trzecich lub dobra powszechnego.

Liberalizm zakładał: (i) rozdział gospodarki od państwa oraz (ii) rezygnację z gospodarczego dobrobytu obywateli jako celu państwa.

3. Cele i środki interwencjonizmu państwowego w koncepcji J.M. Keynesa.

Schyłek XIX wieku przyniósł zjawiska gospodarcze (liczne kryzysy, załamania giełdowe), które przyczyniły się do rewizji klasycznej myśli liberalnej. Pojawiły się tendencje interwencjonistyczne, które jednak nie stworzyły jednej, spójnej teorii.

Jednym z przedstawicieli tego nurtu stał się John Maynard Keynes, angielski ekonomista. Jego teorie były reakcją na kryzys ekonomiczny lat 30. XX wieku (zapoczątkowany w 1929 roku w USA). Zgodnie z prezentowaną przez Keynesa doktryną państwowy wpływ na gospodarkę nie może mieć charakteru incydentalnego ani ex post. Makroekonomiczne oddziaływanie państwa na gospodarkę powinno mieć na celu uniknięcie problemów, zanim te jeszcze się pojawią.

Jako środki interwencjonizmu Keynes wskazywał:

a) oddziaływanie na podaż pieniądza, poprzez prowadzenie określonej polityki pieniężnej;

b) wprowadzenie progresji podatkowej- progresję opodatkowania dochodów osobistych grup zamożniejszych przy jednoczesnym zwiększaniu świadczeń społecznych na rzecz grup biedniejszych.

c) bezpośrednie oddziaływanie państwa na proces inwestycji (np. poprzez roboty budowlane);

d) zagwarantowanie kontroli kartelowej i zachowania konkurencji;

e) bezpośrednie zachęty do inwestowania poprzez obniżenie opodatkowania zysków przeznaczanych na inwestycje.

Podsumowując, jako główne założenia szkoły Keynesa można wskazać: (i) produkcja określana jest przez globalny popyt, (ii) zmiana ilości pieniądza wpływa na zatrudnienie, (iii) bezrobocie to efekt niedostatecznego popytu, (iv) państwo powinno być aktywne na scenie fiskalnej i monetarnej państwa.

4. Zakres i instrumenty interwencjonizmu państwowego w gospodarce USA lat 30-tych XX wieku - program Nowego Ładu prezydenta F.D. Roosevelta.

New Deal był programem reform ekonomiczno-społecznych wprowadzonych w USA przez prezydenta Roosevelta w latach 1933-1939. Celem tych reform było przeciwdziałanie skutkom Wielkiego Kryzysu. Twórcy programu uważali, że zapaść spowodowana została "wewnętrzną" niestabilnością kapitalistycznego rynku oraz że interwencja rządowa jest konieczna do ustabilizowania i usprawnienia gospodarki.

W znacznym stopniu Nowy Ład polegał na interwencjonizmie państwowym:

a) wprowadzenie robót publicznych w celu zmniejszenia bezrobocia, na które wydano 10 mld dolarów i przy których zatrudniono około 8,5 mln ludzi; były to roboty przy: elektryfikacji wsi, budowaniu mostów, autostrad i dróg, regulacji rzek, zalesianiu terenów;

b) zapewnienie ochrony robotnikom poprzez ubezpieczenia socjalne (Social Security Act z 1935 roku)

c) wprowadzenie zasiłków dla bezrobotnych, rent i emerytur;

d) wspieranie farmerów poprzez odpowiednią politykę cenową i kredytową (np. poprzez przyznawanie nisko oprocentowanych pożyczek);

e) rozkręcanie popytu wewnętrznego poprzez system umów zbiorowych gwarantujących minimalne stawki płac;

f) ożywienie eksportu przez odejście od oparcia dolara na złocie i dewaluację waluty;

g) dofinansowywanie z funduszy federalnych wielu przedsięwzięć;

h) wprowadzenie licznych rozwiązań prawnych stabilizujących przemysł, rolnictwo i sektor bankowy;

i) zmienianie profilu produkcji wielu przedsiębiorstw;

j) wprowadzenie także mechanizmów stymulujących tworzenie nowych miejsc pracy;

k) ograniczenie produkcji rolnej celu zahamowania spadku cen i zwiększania dochodów farmerów;

l) ścisły nadzór banków- państwo przejęło kontrolę nad bankami komercyjnymi;

m) kontrolowanie inflacji;

n) powierzenie prezydentowi kontroli nad emisją pieniędzy.

New Deal nie do końca okazał się wyjściem z sytuacji kryzysowej państwa. Po początkowym ożywieniu gospodarki i zmniejszeniu bezrobocia, już w 1937 roku ponownie zaobserwowano zjawiska kryzysowe. Wzrosło również bezrobocie, ale nigdy już nie przekroczyło rozmiarów z lat 1929-33.

5. Wpływ państwa na gospodarkę w koncepcjach „państwa dobrobytu" (Welfare State)

- wolność gospodarcza i jej ograniczenia w modelu gospodarki rynkowej,

- pojęcie i reżim prawny tzw. „rzeczy publicznych".

Teoria państwa dobrobytu to koncepcja głosząca, iż państwo kapitalistyczne w coraz wyższym znaczeniu zapewnia i zapewniać powinno podnoszenie szeroko rozumianego dobrobytu społeczeństwa. Instrumentem działania jest szeroki interwencjonizm gospodarczy, obejmujący zarówno nacjonalizację wielu dziedzin gospodarki i sterowanie redystrybucją dochodu narodowego, jak i rozwijanie działalności socjalnej. „Państwo dobrobytu” ma stanowić trzecią drogę między liberalnym kapitalizmem a socjalizmem.

Prawodawstwo państwa opiekuńczego ma służyć przede wszystkim zabezpieczeniu przeciwko podstawowym ryzykom życiowym, takimi jak: starość, choroba, niepełnosprawność czy bezrobocie. Stąd powszechny dostęp do państwowego szkolnictwa i służby zdrowia, osłony socjalne w postaci ulg różnego rodzaju, zasiłki dla bezrobotnych, budownictwo komunalne, wyższe emerytury i renty, dotacje do eksportu itp. Wydatki socjalne finansowane są wysokimi podatkami. Współcześnie duża część wydatków realizowana jest poprzez finansowanie organizacji pozarządowych.

Państwo opiekuńcze ogranicza wolność gospodarczą poprzez np. cła, będące podatkiem na towary importowane, kontyngenty, które ograniczają ilość towarów importowanych, embarga na import towarów.

Wraz z rozwojem nowoczesnego państwa dobrobytu pojawiła się koncepcja przypisująca własność rzeczy publicznych państwu. Ta konstrukcja oznaczała, że do dwóch rozważanych do tego czasu elementów - pojęcia rzeczy publicznej, czyli przeznaczonych do powszechnego użytku i nadzoru władzy dodano kolejny, czyli prawo własności rozumiane jako prawo prywatne. Rzeczy publiczne określić można jako wszystkie rzeczy, którymi państwo, jak również każdy inny związek publiczno - prawny, posługuje się dla wykonania swoich zadań.

6. Rola państwa w gospodarce w doktrynach neoliberalnych II połowy XX wieku.

II połowa XX wieku przyniosła kryzys gospodarki i ukazała nieefektywność interwencjonizmu państwowego. Przyniosło to odrodzenie liberalizmu, tym razem pod nazwą neoliberalizmu. Współcześnie określany jest ten nurt mianem „ekonomii podaży”. Jej dwie główne tezy to: (i) prymat produkcji, która jest głównym celem systemy ekonomicznego, gdyż zapewnia coraz większy poziom zaspokajania potrzeb, (ii) rynek stanowi najefektywniejszy mechanizm optymalnej alokacji zasobów.

Ekonomia podaży bazuje główne na teoriach klasycznych liberałów, sama nie tworzyła oryginalnych koncepcji (wyjątkiem np. krzywa Laffera).

Neoliberalizm nie tworzy spójnej szkoły. Można wyróżnić:

I. Londyńską szkołę (Fryderyk August Hayek)

Ideałem liberalizmu winien być nie rząd bierny, lecz rząd aktywny gospodarczo, który jednakże ogranicza się do działań wspomagających naturalne siły gospodarki. Podstawowym kryterium dopuszczenia działań rządu jest to, czy dadzą się te działania pogodzić z prawem.

Hayek dopuszczał prowadzenie przez rząd działalności usługowej, o ile dotyczyło to (i) działalności ułatwiającej zdobywanie informacji o faktach mających podstawowe znaczenie dla podmiotów gospodarujących, np. ustalanie standardów miar i wag oraz (ii) usług, które są niezbędne dla społeczeństwa, a rynek ich nie zapewni, np. w zakresie bezpieczeństwa publicznego, zdrowia. Inna działalność może być podejmowana pod warunkiem, że rząd przestrzega zasad dotyczących każdego obywatela.

Hayek postulował także decentralizację emisji pieniądza.

II. Szkołę fryburską (patrz niżej: ordo liberalizm)

III. Szkołę chicagowską (monetaryzm)

Za błąd uważali kreowanie przez państwo nadmiernej, w stosunku do rozmiarów produktu, podaży pieniądza na cele finansowania wydatków rządowych i realizacji polityki pełnego zatrudnienia. Monetaryści są przekonani o silniejszym wpływie na rozwój procesów gospodarczych środków polityki pieniężnej niż środków polityki budżetowej.

7. Ordoliberalizm i założenia doktrynalne „społecznej gospodarki rynkowej".

Ośrodkiem tego nurtu myśli neoliberalnej stał się uniwersytet we Fryburgu. Twórcą był zaś Walter Encken (założyciel czasopisma „Ordo”, stąd nazwa).

Społeczna gospodarka rynkowa miał to być system ekonomiczny oparty na wolnym rynku i własności prywatnej. Rynek, rozumiany jako dobro wspólne całego społeczeństwa, nie powinien być zawłaszczony ani przez państwo ani przez żadne grupy interesów. Pomysłodawcy idei społecznej gospodarki rynkowej byli przeciwnikami ręcznego sterowania przez państwo gospodarką, jednak rolę państwa określali jako większą niż bycie "nocnym stróżem".

Koncepcja społecznej gospodarki rynkowej została wprowadzony w życie przez Ludwiga Erharda, niemieckiego ministra gospodarki w rządzie K. Adenauera. Celem społecznej gospodarki rynkowej nie jest znalezienie złotego środka pomiędzy kapitalizmem a socjalizmem, ale takie gospodarowanie w ramach wolnorynkowego systemu gospodarczego, aby utrzymać wysoki wzrost gospodarczy, niski wskaźnik inflacji oraz niski poziom bezrobocia przy jednoczesnym zapewnieniu dobrych warunków pracy, systemie zabezpieczeń socjalnych i dostarczania dóbr publicznych na wysokim poziomie.

W celu realizacji tej koncepcji państwo ingeruje w gospodarkę odpowiednią polityką konkurencji i uzupełniania rynku, aby przeciwdziałać nieefektywności wolnego rynku oraz tworzy politykę socjalną i podziałową w celu wyeliminowania jego niehumanitarności.

Termin ten zawarty jest też w Konstytucji RP. Art. 20: "Społeczna gospodarka rynkowa, oparta na wolności działalności gospodarczej, własności prywatnej oraz solidarności, dialogu i współpracy partnerów społecznych stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej".

8. Model prawny państwowego planowania gospodarczego w Republice Francuskiej.

Jedną z funkcji rządu francuskiego jest „określanie i prowadzenie polityki Narodu”. W szczególności przejawia się to w rozmaitych „planach” opracowywanych przez rząd, czym wzmiankę zawiera art. 70 Konstytucji z 1958r. Chodzi zwłaszcza o planowanie gospodarcze prowadzone przez rząd francuski (także w układzie terytorialnym), czego podstawy i konkretne kształty ujęte są w odrębnych ustawach.

Francja jako jedne z pierwszych państw wprowadziło tzw. plany indykatywne. Były one sporządzane z reguły przez powołane do tego urzędy centralne, nie działające jednak wg zhierarchizowanych administracyjnych procedur decyzyjnych. Przeprowadzano głównie rachunki modelowe, na podstawie których określano cele i scenariusze działań gospodarczych; nie występowała natomiast konieczność agregowania projektów planów sporządzanych na niższych szczeblach i doprowadzania do ich wzajemnej zgodności (co było trzonem socjalistycznej procedury centralnego planowania gospodarczego). Najważniejszym instrumentem planowania indykatywnego były plany średniookresowe (podobnie jak w przypadku dyrektywnego planowania gospodarczego, często o 5-letnim horyzoncie czasowym), układające się w dłuższe sekwencje. I tak we Francji do 1994 ogłoszono 10 pięcioletnich planów rozwoju społeczno-gospodarczych).

Plan stanowi informację na temat przewidywanego kształtowania się sytuacji gospodarczej oraz zakładanych działań rządu. Plan jest tutaj ramową wskazówką, deklaracją intencji. Rząd nie zaciąga wobec społeczeństwa żadnych zobowiązań. Warunkiem sukcesu planu jest jego wewnętrzna zgodność, która powoduje równowagę na poszczególnych rynkach, gdy uczestnicy przestrzegają ustalonych reguł gry. Planowanie indykatywne polega na rozszerzaniu na skalę narodową badań rynku prowadzonych przez poszczególne firmy. Wynika z przekonania że rynek nie jest jedynym i doskonałym regulatorem alokacji rzadkich zasobów. W miarę ewolucji francuskiego planu indykatywnego, udoskonaleniu uległy metody przewidywania, rozszerzał się zakres planowania, stawało się coraz mniej imperatywne, ciężar przesuwał się z mobilizacji środków na wybór celów.

9. Założenia ustrojowe gospodarki etatystycznej w europejskich krajach socjalistycznych po II Wojnie Światowej.

Model ten zakładał odrzucenie rynku jako mechanizmu koordynacji działań jednostek. Zrezygnowano z mechanizmu popytu i podaży, zaprzeczono zasadności istnienia własności prywatnej. Podwaliny teoretyczne dla tej doktryny odnaleźć można w pracach Marksa i Engelsa.

Początkowo w ZSRR, a następnie w państwach obozu socjalistycznego przyjęto:

a) odrzucenie rynku na rzecz planu centralnego określającego wielkość produkcji narodowej i jej strukturę, stosownie do potrzeb gospodarki i społeczeństwa;

b) własność indywidualną zastąpi własność państwowa;

c) nadanie pracy charakteru bezpośrednio społecznego.

W istocie gospodarka na funkcjonowała w oparciu o metodę nakazowo-rozdzielczą oddziaływania na gospodarkę. Mechanizm ten skupiony był na podejmowaniu wszystkich decyzji gospodarczych na szczeblu centralnym, a instrumentem koordynacji tych działań był roczny centralny plan gospodarczy.

Już konstytucje tych państw przewidywały jedność państwa i gospodarki.

10. Ograniczenie wolności gospodarczej w II Rzeczypospolitej w świetle polskiego Prawa Przemysłowego z 1927 r.

Powyższa ustawa wprowadziła trzy rodzaje ograniczeń:

1) osobowe;

2) reglamentacyjne;

3) policyjne.

Ad. 1. Stanowiły je wymagania dotyczące samej osoby prowadzącej działalność, takie jak np. posiadanie odpowiednich zezwoleń, obywatelstwo (cudzoziemcy mogli prowadzić działalność w oparciu o zasadę wzajemności).

Ad.2. Ustawa wprowadziła trzy rodzaje przemysłu:

a) ze stałą siedzibą; w obrębie tego wymieniano:

-przemysł wolny- działalność zgłaszano staroście, milczenie przez 2 mies. oznaczało zgodę; przepisy zachowały aktualność do 1972 r.

-przemysł koncesjonowany- Rada Ministrów mogła rozszerzać zakres działalności objętej koncesją (w drodze rozporządzenia), jak i wyłączać poszczególną działalność spod jej wymogu)

-rzemiosło-przemysł wykonywany systemem niefabrycznym; wymóg posiadania karty rzemieślnika (stanowiła ono zarówno wykonywania rzemiosła, jak i potwierdzenie spełnienia wymogów do jego wykonywania; decyzja konstytutywna)

b) przemysł okrężny- np. domokrążcy; wymóg osobistego wykonywania

c) targi gminne.

Ad. 3 Różnego rodzaju ograniczenia celne, wymogi bezpieczeństwa etc.

11. Istota i skutki prawne komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych w Polsce międzywojennej.

W 1926 roku Eugeniusz Kwiatkowski został wybrany na stanowisko Ministra Przemysłu i Handlu. Jako jeden z priorytetów stawiał sobie komercjalizację przedsiębiorstw państwowych. W następnym roku zostało wydane rozporządzenie głowy państwa "O wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw przemysłowych, handlowych i górniczych oraz ich komercjalizacji". Ten akt prawny wnosił szereg nowych elementów do spraw majątkowych, finansowych i struktury organizacyjnej przedsiębiorstw państwowych. Wyodrębnione z administracji przedsiębiorstwa podlegały tak samo jak przedsiębiorstwa prywatne wpisowi do rejestru handlowego i z chwilą zarejestrowania mogły rozpocząć swą działalność jako samodzielne osoby prawne. Przedsiębiorstwo mogło być dłużnikiem bądź wierzycielem skarbu państwa. Wydzielone przedsiębiorstwa wyposażone zostały w majątek składający się z ruchomości i nieruchomości. Majątek ruchomy przekazywany był przez państwo na własność przedsiębiorstwa, natomiast nieruchomy pozostawał nadal własnością państwa.

Skomercjalizowane w ten sposób przedsiębiorstwa płaciły podatki (wyłączając podatek majątkowy oraz samorządowy). Były one zobowiązane do odprowadzania części przychodów do budżetu państwa. Na inwestycje mogły one w sposób od nikogo niezależny przekazać co najwyżej połowę zysku brutto.

Władze danej firmy były wybierane przez odpowiedniego ministra, a składały się na nie: (i) rada administracyjna, (ii) dyrekcja oraz (iii) komisja rewizyjna. Oprócz nich istnieli tak zwani delegaci ministerstw.

W akcie tym znalazł się również spis przedsiębiorstw, których miała dotyczyć komercjalizacja.

Obok skomercjalizowanych firm zachowały się też przedsiębiorstwa nieobjęte tym procesem. W tej grupie przedsiębiorstw znalazły się m.in.: - Mennica Państwowa, - Państwowe Wydawnictwo Książek Szkolnych.

Przykład: w 1927 r. powstał koncern zbrojeniowy w ramach komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych pod nazwą „Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia”.

W 1932 roku komercjalizacja objęła monopole skarbowe, którymi kierował do tego czasu - w sposób bezpośredni- minister skarbu. Odnosiło się to do takich monopoli jak:

- Polski Monopol Tytoniowy,

- Państwowy Monopol Spirytusowy,

- Polski Monopol Solny.

Ich własnością stał się cały majątek - tak ruchomy, jak i nieruchomy.

12. Podstawy prawne przebudowy ustroju społeczno-gospodarczego Polski po II Wojnie Światowej.

Po II wojnie światowej rozpoczęto przebudowę gospodarki narodowej. Prowadzono odbudowę kraju ze zniszczeń wojennych, które przyniosły straty ok. 40% majątku narodowego. Szczególne znaczenie miał przy tym Plan 3-letni (1947-1949) - zasiedlanie Ziem Odzyskanych, reforma rolna i nacjonalizacja przemysłu. W latach 1944-46 przeprowadzono wywłaszczenie ziemiaństwa i parcelację majątków ziemskich oraz akcję osadniczą na ziemiach przyłączonych do Polski. Władze państwowe przejmowały duże, prywatne zakłady przemysłowe (3 I 1946 ustawa o nacjonalizacji przemysłu). W 1947 przystąpiły do eliminacji handlu prywatnego i spółdzielczego, rozbudowy handlu państwowego (tzw. bitwa o handel); dążyły do pełnej etatyzacji gospodarki, wyeliminowania wolnego rynku i ustanowienia gospodarki sterowanej centralnie. W 1945-47 osiągnięto duże tempo odbudowy kraju ze zniszczeń wojennych. W VII 1947 pod naciskiem ZSRR Polska odrzuciła amerykański plan pomocy w odbudowie ze zniszczeń wojennych państw europejskich (plan Marshalla), ale 1948 sytuacja gospodarcza i warunki życia ludności uległy poprawie. Radykalna przebudowa gospodarki zapoczątkowana w 1949 miała spowodować jej modernizację i zmniejszenie dystansu do państw wysoko rozwiniętych. Z ZSRR przeniesiono model rozwoju gospodarczego - jego podstawą była rozbudowa przemysłu, a przede wszystkim bazy surowcowej i produkcji półfabrykatów oraz podstawowych środków wytwórczych; realizacja szerokiego i jednostronnego programu industrializacji spowodowała niezrównoważenie gospodarki narodowej, które zaostrzyło przesunięcie 1951 znacznych środków na zbrojenia. W X 1949 rozpoczęto forsowną kolektywizację połączoną z akcjami wymierzonymi w zamożnych rolników. Polityka kierownictwa PZPR wahała się między dążeniem do likwidacji indywidualnej własności na wsi, a obawą przed całkowitą ruiną rolnictwa i koniecznością masowego terroru fizycznego, jaki towarzyszył kolektywizacji w ZSRR. Uprzemysłowienie kraju kontynuowano w latach 1950-1955 (Plan 6-letni), redukując tym samym środki na rolnictwo i przemysł konsumpcyjny, a rozbudowując głównie przemysł ciężki, zbrojeniowy, maszynowy, energetyczny. W tym okresie rozpoczęto także kolektywizację rolnictwa; trwała przebudowa społeczna kraju (migracja ludności, urbanizacja). Władze państwowe, dążąc do ograniczenia siły nabywczej ludności i ograniczenia inflacji, X 1950 dokonały wymiany waluty. Innym zabiegiem drenażowym była Narodowa Pożyczka Rozwoju Sił Polski (VI 1951). Narastające dysproporcje i napięcia gospodarcze oraz niezadowolenie społeczne zmusiły 1954 władze państwowe do modyfikacji polityki gospodarczej (zmniejszenie udziału akumulacji w dochodzie narodowym, zwolnienie tempa inwestycji, rozwój produkcji artykułów konsumpcyjnych), która nie przyniosła jednak istotnej poprawy poziomu życia ludności.

13. Cechy centralistycznego modelu planowania i zarządzania gospodarką narodową w Polsce w latach 1949-1956.

W latach tych obowiązywały dwa plany centralistyczne: 3-letni i 6-letni.

I. Plan 3-letni

Realizowany w latach 1947 - 1949 plan gospodarczy przygotowany po II wojnie światowej przez związany z PPS i kierowany przez Czesława Bobrowskiego Centralny Urząd Planowania. Plan trzyletni jest uznawany za jedyny skuteczny plan gospodarczy w historii PRL: dzięki niemu w dużej mierze odbudowano gospodarkę ze zniszczeń wojennych.

Plan przewidywał równoprawną rolę trzech sektorów w gospodarce: państwowego, spółdzielczego i prywatnego.

Ustawę określającą zadania planu uchwalił Sejm 2 lipca 1947 (Ustawa o Planie Odbudowy Gospodarczej): „Podstawowym zadaniem gospodarki narodowej w okresie 1947-1949 jest podniesienie stopy życiowej pracujących warstw ludności powyżej poziomu przedwojennego”.

Ustawa postulowała wzrost udziału przemysłu i usług w ogólnej produkcji, rozwój handlu zagranicznego, wzrost produkcji podstawowych artykułów przemysłu konsumpcyjnego. Określała rozmiary produkcji przemysłowej i rolnej w kolejnych latach.

W latach 1947-1949 miała w zasadzie być zakończona odbudowa gospodarki polskiej i równocześnie zmienione proporcje między produkcją przemysłową a rolną.

Założenia planu nie przewidywały budowy nowych zakładów. Środki inwestycyjne przeznaczono głównie na odbudowę najmniej zniszczonych przedsiębiorstw. Plan dawał pierwszeństwo odbudowie przemysłu pracującego na potrzeby ludności. Już jednak od ostatniego roku planu priorytet przesuwał się w kierunku odbudowy i rozwoju przemysłu wytwarzającego środki produkcji.

Wzrost produkcji wiązał się z szybkim zwiększeniem się zatrudnienia. Rozwój przemysłu doprowadził do istotnych przemian w strukturze zawodowej Polski. W okresie planu 3-letniego rozpoczęła się wielka migracja ludności ze wsi do miast.

Mniej korzystnie przedstawiała się sytuacja w rolnictwie. W 1947 zbiory okazały się mniejsze niż oczekiwano. Sytuacja rolnictwa zmuszała do importu dużej ilości zbóż. Dla poprawy sytuacji państwo rozwinęło kontraktację, czyli system umów zawieranych z rolnikami przez uspołecznienie przedsiębiorstw, które gwarantowały uzyskanie określonych z góry cen za produkty rolne, gospodarce socjalistycznej zapewniały zaś dostawy potrzebnych towarów.

II. Plan 6-letni

Plan przyjęto w formie ustawy uchwalonej przez Sejm Ustawodawczy 21 lipca 1950 r.; podobnie jak późniejsze plany pięcioletnie był jednak wielokrotnie modyfikowany (rozwój przemysłu ciężkiego w związku z wojną koreańską) i tylko w części zrealizowany.

Wytyczne do Planu zostały sformułowane w grudniu 1948 na Kongresie Zjednoczeniowym PPS i PPR (przekształconym następnie w I Zjazd PZPR). Priorytetem planu było zwiększenie inwestycji i polityka intensywnej industrializacji kraju na wzór radziecki, w tym przede wszystkim rozwój przemysłu ciężkiego i metalowego. Sztandarową budową realizowaną w ramach planu sześcioletniego był kombinat metalurgiczny w Nowej Hucie.

Ceną za intensywną industrializację był ograniczony wzrost poziomu życia i ograniczanie inwestycji w innych dziedzinach, np. budownictwie mieszkaniowym. Społecznym skutkiem planu sześcioletniego był znaczny wzrost udziału klasy robotniczej w społeczeństwie (m.in. przez migrację ludności wiejskiej do miast). W rolnictwie zakładano rozwój państwowych gospodarstw rolnych oraz kolektywizację gospodarstw indywidualnych.

W gospodarce forsowano zasadę przyspieszonego rozwoju, polegającego przede wszystkim na intensywnej industrializacji. Założenia planu: przejęcie przez państwo kierowania gospodarką, wykorzystanie zasobów surowcowych i rezerwy siły roboczej tkwiące na wsiach. Plan zakładał znaczne rozwinięcie wytwórczości przemysłowej, szczególnie środków produkcji, w rolnictwie przekształcenie gospodarstw indywidualnych w zespołowe i osiągnięcie wzrostu produkcji o 50%. Pomocna miała być w tym zacieśniana współpraca z ZSRR i innymi państwami obozu radzieckiego. Plan także przewidywał ograniczanie i wypieranie elementów kapitalistycznych. Planowano budowę kilkuset zakładów przemysłowych, rozwój hutnictwa, górnictwa, przemysłu maszynowego, chemicznego. Wszystkie te przewidywane osiągnięcia miały doprowadzić do zbudowania socjalizmu. Rozbudowa przemysłu ciężkiego stała się realnym osiągnięciem planu, nastąpiło to jednak z szkodą dla innych dziedzin gospodarki. Rozwinął się znacznie przemysł stoczniowy, samochodowy, tworzyw sztucznych, hutniczy, chemiczny. Powstały wielkie zakłady produkcyjne. Do największych inwestycji planu 6-letniego można zaliczyć: zakłady azotowe w Kędzierzynie, hutę im. T. Sendzimira, fabryki samochodów na Żeraniu i w Lublinie.

Rozwój przemysłu spowodował wielkie ruchy migracyjne wewnątrz kraju: z przeludnionych wsi do miast, zapełniały nowe osiedla przy zakładach pracy (Nowa Huta). Pogłębiała się dysproporcja między popytem a podażą. Występowały braki w zaopatrzeniu w artykuły pierwszej potrzeby. Trzeba było wrócić do reglamentacji żywności (kartki na mięso i tłuszcze, cukier). Dnia 28 października 1950 ogłoszono wymianę pieniędzy. W 1951 ogłoszono pożyczkę wewnętrzną. W styczniu 1953 zniesiono kartki żywnościowe wraz z równoczesnym podniesieniem cen. Plan 6-letni wzmocnił potencjał gospodarczy państwa, ale nie spowodował poprawy materialnej ludności.

14. Decentralizacja planowania i zarządzania gospodarką PRL po 1956 r.

Punktem zwrotnym w próbach reformy polskiej gospodarki był II Zjazd Ekonomistów w czerwcu 1956 roku, na którym ostro skrytykowano gospodarkę nakazową i centralne planowanie. Powołano także Radę Ekonomiczną z Oskarem Lange na czele, która miała wypracować nowy model gospodarczy. Podstawę reform polskiej gospodarki stanowiły dwa dokumenty Rady Ekonomicznej: "Tezy Rady Ekonomicznej w sprawie niektórych kierunków zmian modelu gospodarczego polski" oraz "Projekt Tez Rady Ekonomicznej w sprawie zasad kształtowania cen". W tych dokumentach domagano się większej samodzielności zarządów fabryk, jawności życia gospodarczego oraz demokratyzacji gospodarki, ograniczenia rozdzielnictwa surowców, decyzje zawarte w planie miały dotyczyć tylko dużych inwestycji, kryterium oceny przedsiębiorstwa miała stanowić jego rentowność, a nie wykonanie planu. Tezy Rady nie zostały ani przyjęte, ani odrzucone, reformowanie państwa próbowano przeprowadzić potem, ale robiono to bezskutecznie i niekonsekwentnie. W zaistniałej sytuacji ogromną rolę na gospodarkę Polski odegrały prace ekonomistów akademickich. Jedną z nich jest praca Włodzimierza Brusa pod tytułem " Ogólne problemy funkcjonowania gospodarki socjalistycznej", w której zawarł teoretyczne ujęcie modelu scentralizowanej i zdecentralizowanej gospodarki. Ten pierwszy charakteryzował się hierarchicznością planów i pionowym układem powiązań pomiędzy poszczególnymi elementami aparatu gospodarczego. W tym modelu pieniądz miał bierną rolę. Taki system był skostniały, nieelastyczny, pociągał za sobą ogromne koszty nieadekwatne do zysków oraz nadmierny rozwój biurokracji. W modelu zdecentralizowanym, w warunkach priorytetu planu centralnego, przedsiębiorstwa zachowywały ograniczoną samodzielność. Co umożliwiało samo Centrum posłując się regulowanym mechanizmem rynkowym oraz wprowadzając wieloszczeblowość decyzji. Pieniądz ogrywał rolę w alokacji zasobów, a pomiędzy przedsiębiorstwami istniały powiązania poziome.

Ekonomiści zastanawiali się także nad ustalaniem cen w systemie zdecentralizowanym, ustalono, że niektóre ceny powinny być ustalane centralnie, a niektóre powinny być regulowane poprzez oddziaływanie na rynek i produkcję. Niestety również i te rozwiązania nie znalazły pełnej akceptacji władzy, realizowane tylko częściowo nie przyniosły oczekiwanych korzyści. Reformie poddano jedynie planowanie i zarządzanie gospodarką.

Rozwiązano PKGP i utworzono Komisję Planowania przy Radzie Ministrów (listopad 1956r.). Komisja zajęła się głównie problemem planowania, ponieważ wszelkie decyzje pozostały w gestii Rady Ministrów. Połowicznie przeprowadzono decentralizację głównych decyzji, ale decyzje podejmowano na zasadzie arbitralności w centrali. Negatywny wpływ na gospodarkę miały także naciski różnych grup interesu oraz biurokracji na podejmowane rozwiązania. Komisja wzmocniona został poprzez ponowne nadanie jej kompetencji decydowania o najważniejszych rozwiązaniach ekonomicznych, jak na przykład inwestycjach, zatrudnieniu, alokacji pieniądza. Wzmocnienie to nastąpiło kosztem zjednoczeń i przedsiębiorstw. Reformy dotknęły także aparat zarządzania, nastąpiły redukcje ilości ministerstw (z 38 do 25), centralne zarządy zastąpiono zjednoczeniami, zlikwidowano wiele zarządów branżowych. Zjednoczenia w praktyce nie miały duże wpływu na rozwiązania gospodarcze i pozostały jednostkami administracyjnymi. Zwiększono samodzielność przedsiębiorstw handlowych, organizacji spółdzielczych i PGR - ów.

15. Reforma modelu planowania centralnego w PRL w ustawie o planowaniu społeczno-gospodarczym w 1982 r.

Gospodarka PRL była gospodarką planową, opartą na socjalistycznych stosunkach ekonomicznych. W myśl ustawy o planowaniu społeczno-gospodarczym jej funkcjonowanie i rozwój są regulowane przez system planów społeczno-gospodarczych z wykorzystaniem mechanizmu rynkowego.

W odróżnieniu od dotychczasowych wzorców planowania, w których  dominowała zasada hierarchicznego podporządkowania, przyjmuje się, że kierunkowa zbieżność planów przedsiębiorstw z planem centralnym będzie osiągana przede wszystkim dzięki wykorzystaniu narzędzi ekonomicznych.

Fundamentalną cechą  nowego systemu planowania było prawne zagwarantowanie uspołecznienia procesu  opracowywania planów  oraz kontroli ich wykonania.  Znajdowało to wyraz w jasnym określeniu form i procedury uczestnictwa organów przedstawicielskich wszystkich szczebli w tworzeniu planów.

Zakładano, że opinia publiczna będzie szeroko informowana o projektach planów, będą one  też poddawane  pod społeczną dyskusję.  Ustawa zmierzała w kierunku zasadniczego i autentycznego zwiększenia roli Sejmu w podejmowaniu decyzji strategicznych, zapewnienia jego udziału  w wyborze koncepcji rozwoju kraju.

Sumując, ustawa o planowaniu społeczno-gospodarczym zmierzała do umocnienia strategicznych funkcji planowania centralnego, demokratyzacji ogólnego procesu planowania i zapewnienia pełnej społecznej kontroli nad przebiegiem realizacji planów, ustanawia instytucjonalne bariery przed nawrotem arbitralności i woluntaryzmu w kierowaniu gospodarką.

16. Znaczenie ustawy z 23 grudnia 1988 r. o działalności gospodarczej dla tworzenia modelu gospodarki rynkowej w Polsce.

Ustawa ta, potocznie zwana ustawą Wilczka, obowiązywała od 1 stycznia 1989 do 31 grudnia 2000 i regulowała w sposób liberalny działalność gospodarczą. Umożliwiła każdemu obywatelowi podejmowanie i prowadzenie działalności gospodarczej na równych prawach, co m.in. spowodowało aktywizację drobnych przedsiębiorców, którzy utworzyli wiele nowych miejsc pracy. W połączeniu z zastąpieniem centralnie sterowanej gospodarki systemem w pełni wolnorynkowym w efekcie zaowocowała dużą dynamiką gospodarczą na samym początku lat 90- w pierwszym roku funkcjonowania powstało 2,5 mln prywatnych firm, w następnym milion. W oparciu o ustawę powstało w sumie kilka milionów przedsiębiorstw prywatnych, w których znalazło zatrudnienie 6 milionów ludzi (w ciągu 7 lat obowiązywania ustawy), dzięki czemu upadek przedsiębiorstw państwowych nie był taki szkodliwy, bo ludzie mieli gdzie odejść.

Za ogromną zaletę ustawy poczytywano jej przejrzystość- liczyła 55 artykułów, które mieściły się na 7 stronach.

Warto dodać, że świadczenie doradztwa prawnego przez absolwentów prawa nie będących adwokatami, było możliwe na podstawie tego aktu.

Do dziś pojawiają się wcale liczne głosy, iż należy przywrócić do życia tekst tej ustawy. Taki cel stawia sobie np. Centrum im. A. Smitha. Podkreśla się, że nie jest ona sprzeczna z prawem unijnym.

7

---