PIERWOTNIAKI
a) wiciowce - dzielą się na wiciowce (euglena, świdrowiec śpiączki, rzęsistek pochwowy) i sporowce (zarodziec malarii)
b) zarodziowce - (pełzak, otwornice, radiolarie)
c) orzęski (pantofelek, trąbik, wirczyk)
ŚRODOWISKO I TRYB ŻYCIA
Większość pierwotniaków żyje w wodzie, zarówno słodkiej jak i morskiej. Występują tam formy wolno żyjące, prowadzące tryb życia osiadły lub pływający.
Inna grupa pierwotniaków ma jako środowisko życiowe płyny ustrojowe zwierząt i ludzi. Żyją tam formy pasożytnicze oraz formy symbiotyczne. Organizmy te potrzebują dużo wody, w razie jej braku niektóre z nich mogą przechodzić w stan anabiozy (życia utajonego).
BUDOWA
Komórka pierwotniaka pokryta jest błoną cytoplazmatyczną , która u przedstawicieli poszczególnych gromad ulega pewnym modyfikacjom: może być pojedyncza lub złożona, a nawet pokryta wapienną skorupką lub zmineralizowanym krzemionkowym szkielecikiem zewnętrznym. Aparat jądrowy u wszystkich pierwotniaków występuje w postaci pojedynczego jądra komórkowego. Wszystkie prawie pierwotniaki poruszają się dzięki organellom ruchu. Mogą być nimi nibynóżki (ameba), wici (wiciowce), rzęski (orzeski).
PEŁZAK (ameba) - zarodziowce - błona komórkowa jest niczym nie wzmocniona i nie usztywniona. Daje to możliwość zmiany kształtu oraz tworzenia i opróżniania wodniczek w dowolnym miejscu.
KLEJNOTKA (euglena) - wiciowce - błona komórkowa jest nieco usztywniona, co wynika z obecności białkowych wzmacniających pasów włókien. W związku z tym wiciowce mają dość stały kształt ciała, a tworzenie i opróżnianie wodniczek odbywa się w określonym miejscu w okolicy gardzieli.
PANTOFELEK (paramecium) - sporowce - orzęski - błonę komórkową wzmacniają białkowe pasma włókien poprzecznych, wzdłużnych i ukośnych oraz znajdująca się nad nimi warstwa pęcherzyków. Ogranicza to w sposób zasadniczy zmienność kształtu, a ponadto uniemożliwia tworzenie wodniczek w dowolnym miejscu. Wodniczki pokarmowe tworzą się w okolicy cytosomu i opróżniane są w okolicach cytopyge.
POBUDLIWOŚĆ
Pierwotniaki są wrażliwe na bodźce mechaniczne, świetlne, chemiczne i termiczne. Ruchy całego organizmu związane z reakcją na bodźce nazywają się taksjami. Odbieranie i przewodzenie bodźców się dzięki depolaryzacji błony komórkowej pierwotniaka, co związane jest z przemieszczaniem ładunków elektrycznych w błonie komórkowej.
OSMOREGULACJA I WYDALANIE
U wszystkich pierwotniaków w procesie wydalania produktów przemiany materii i osmoregulacji biorą udział wodniczki tętniące.
ODŻYWIANIE
FAGOCYTOZA - jest to pobieranie i trawienie dość dużych obiektów (okrzemek). Niestrawione resztki usuwane są poza komórkę przez zlanie się wodniczki pokarmowej z plazmalemą.
PINOCYTOZA - jest to pobieranie i trawienie pojedynczych drobin. Odmienność tego sposobu od poprzedniego polega na tym że tutaj cząstka pokarmowa ulega całkowitemu strawieniu i wchłonięciu wraz z błoną wodniczki pokarmowej.
WCHŁANIANIA - większość pierwotniaków może pobierać proste, nie wymagające trawienia związki organiczne bezpośrednio z otoczenia. Uczestniczą w tym specjalne białkowe przenośniki błonowe, które mogą np. transportować glukozę.
ODDYCHANIE
Pierwotniaki wolno żyjące oddychają tlenowo, a wymiana gazowa odbywa się całą powierzchnią ciała. Formy pasożytnicze oddychają beztlenowo.
ROZMNAŻANIE
Pierwotniaki rozmnażają się bezpłciowo przez podział poprzeczny (orzęski) lub podłużny (wiciowce). W wyniku podziału powstają dwa nowe organizmy, które następnie rozwijają się i rozrastają. U orzęsków obok rozmnażania bezpłciowego występuje proces płciowy - koniugacja, podczas której nie są wytwarzane nowe osobniki, ale jedynie dochodzi do wymiany informacji genetycznej między dwoma pierwotniakami. Po zakończeniu koniugacji osobniki oddzielają się od siebie.
BUDOWA
EUGLENA (wić długa, stigma, wić krótka, fotoreceptor, wodniczka pokarmowa, wodniczka tętniąca, paramylon, chloroplasty, jądro, błona komórkowa)
AMEBA (nibynóżki, wodniczka tętniąca, wodniczka pokarmowa, cytoplazma, jądro, błona komórkowa)
PANTOFELEK (rzęski, wodniczka tętniąca, zagłębienie okołogębowe, makronukleus, mikronukleus, lejek, cytostom, wodniczka pokarmowa, cytopyge.
CHOROBY
- świdrowiec gambijski - wywołuje śpiączkę, przenosicielem jest mucha tse-tse.
- leiszmanie wywołują pendykę i kala-azar.
- lamblia wywołuje choroby wątroby, dwunastnicy i trzustki.
- rzęsistek pochwowy wywołuję chorobę rzxęsistkowicę
Ciało pierwotniaków okryte jest pellikulą.
Pellikula jest to błona komórkowa podścielona utworami błoniastymi np. spłaszczonymi pęcherzykami. Wnętrze komórki wypełnia cytoplazma dzieląca się na zewn. ektoplazmę i centralną endoplazmę.
Pierwotniaki posiadają wyspecjalizowane organella ruchowe. Strukturami tymi mogą być:
1. Wić lub rzęska konstrukcyjnie identyczne. Aparat rzęskowy umożliwia skoordynowany, falowy ruch całych zespołów rzęsek.
2. Nibynóżki szerokie wypustki protoplazmatyczne. Pozwalają one przemieszczać się ruchem ameboidalnym, lub oblać ciało potenc. ofiary.
Wymiana gazowa i krążenie
Dzięki względnie dużej powierzchni ciała mogą oddychać na drodze zwykłej dyfuzji. Z małe rozmiarów wynika też brak potrzeby posiadania układu krążenia wystarczy ruch cytoplazmy i normalne funkcje kanałów retikulum endoplazmatycznego.
Wydalanie
Zbędne i szkodliwe produkty przemiany materii usuwane są w drodze dyfuzji. Pierwotniaki morskie i pasożytnicze zwykle nie muszą regulować ilości wody i zw. mineralnych <= ich płyn komórkowy jest izotoniczny z otoczeniem. U gatunków słodkowodnych występuje zjawisko osmozy woda nieustannie migruje z hipotonicznego środowiska do wnętrza komórki. Grozi to wręcz rozerwaniem struktur wenątrzkom. a nawet całego organizmu. Rozwiązaniem są tu wodniczki tętniące, które wyrzucają nadmiar wody na zewnątrz.
Rozród (płciowy/bezpłciowy)
bezpłciowy polega na zwykłym podziale mitotycznym komórki. Podział może mieć charakter podłużny lub poprzeczny.
płciowy prowadzi do tworzenia nowych kombinacji materiału genetycznego. Zapłodnienie i powstanie zygoty oznacza więc pojawienie się nowej kombinacji genów.
Cykle życiowe
- Gatunki haploidalne przechodzą cykl życiowy, w kt. dominuje haplofaza. U taki pierwotniaków w pewnych warunkach część osobników spełnia funkcję gamet i łączy się ze sobą tworzą diploidalne zygoty, które przechodzą mejozę pozapłodnieniową, kt. prowadzi do wytworzenia komórek haploidalnych. Po dojrzeniu stają się one osobnikami troficznymi, które rozmnażają się bezpłciowo.
- Gatunki diploidalne aby powstały haploidalne gamety, mejoza musi zajść w komórkach troficznych. Powstałe gamety mogą łączyć się w procesie zapłodnienia. Zygota po dojrzeniu staje się normalnym osobnikiem troficznym.
- Mamy ty do czynienia z mejozą pozapłodnieniową, a w cyklu życiowym dominuje diplofaza.
Wrażliwość
Możliwość odbierania bodźców zewnętrznych p. zawdzięczają polaryzacji błony komórkowej. Depolaryzacja krótkotrwałe zmniejszenie się różnicy potencjałów i stężeń. Z kolei zmiana stanu elektrycznego pozwala komórce na wykonanie odpowiedniej reakcji, najcz. ruchowej, tzw. taksji. Ogólnie oznacza to ruch lokomocyjny organizmu. Niektóre pierwotniaki posiadają specjalne organella umożliwiające percepcję świetlną. Np. czerwona plamka oczna, która osłania właściwy fotoreceptor.
JAMOCHŁONY Jamochłony to prymitywne tkankowce, dwuwarstwowe. Typ jamochłonów skupia ok. 9000 gatunków najprostszych zwierząt tkankowych o budowie promienistej. Ciało zbudowane z dwóch warstw komórek: zewnętrznej - ektodermy i wewnętrznej - entodermy. Między tymi warstwami leży zespalająca je bezkomórkowa błona podstawowa lub galaretowata substancja - mezoglea.
Jamochłony mogą mieć postać:
Polipa - polip ma ciało w kształcie worka, otwór gębowy skierowany do góry, otoczony ramionami, prowadzi osiadły tryb życia.
Meduzy - meduza to wolno pływająca postać, spłaszczona grzbietobrzusznie, gruba warstwa mezoglei, ma otwór gębowy skierowany do dołu.
Powłoki ciała u jamochłonów obejmują przestrzeń, zwaną jamą chłonąco-trawiącą. Odbywa się w niej wstępne, częściowe trawienie pobieranego pokarmu. Zachodzi ono pod wpływem enzymów wydzielanych przez gruczołowe komórki entodermy. Ostateczny rozkład i przyswajanie pokarmu odbywa się wewnątrz komórki entodermy.
Czynności organizmu są koordynowane przez komórki nerwowe. U prostszych form występują one w postaci rozproszonego układu nerwowego.
Budowa ciała jamochłona
Zewnętrzną warstwę, ektodermę, tworzą komórki nabłonkowe, nabłonkowo-mięśniowe, nerwowo-zmysłowe, parzydełkowe, interstycjalne (z nich powstają komórki płciowe)
Wewnętrzna warstwa, entoderma, ma duże komórki opatrzone wicią, pełniącą funkcje wydzielnicze, wytwarzające enzymy trawienne.
Przegląd jamochłonów.
Stułbiopławy - mogą mieć postać polipa lub meduzy. Większość żyje w morzach. Nieliczne w wodach słodkich. Stułbia żyje w strefie przybrzeżnej, gdyż potrzebuje dużo tlenu. Prowadzi przydenny tryb życia, posiada duże zdolności regeneracyjne, porusza się przez koziołkowanie.
Krążkopławy - obejmują ok. 200 gatunków żyjących w morzach. Mają postać meduzy. W rozwoju krążkopławów występuje metageneza. W Polsce występuje chełbia modra.
Chełbia modra - występuje w Bałtyku. Ma kształt parasola, na brzegu którego znajdują się frędzlowate, gęsto osadzone czułki. Na dolnej powierzchni znajduje się otwór gębowy otoczony 4 płatami gębowymi. Prowadzi on do jamy chłonąco-trawiącej, której promieniste odgałęzienia połączone są kanałem okrężnym. Jama chłonno-trawienna wraz ze swymi odgałęzieniami i kanałem okrężnym tworzy układ pokarmowo-naczyniowy. Między ektodermą a entodermą jest mezoglea - zajmuje dużą przestrzeń. Układ nerwowy to podwójny pierścień przebiegający wokół kanału okrężnego. Z pierścieniem połączone są ciałka brzeżne - ropalia (narządy zmysłów). Wokół otworu gębowego znajdują się gonady (żeńskie - pomarańczowe, różowe; męskie - białe), w których powstają gamety. Gdy dojrzeją, przez otwór gębowy wydostają się do wody. Zapłodnienie jest zewnętrzne. Z zygoty powstaje orzęsiona larwa - planula, która wkrótce traci rzęski, opada na dno i przekształca się w osiadłego polipa. Polip rozmnaża się przez strobilizację. Dzieli się, tworząc meduzy.
Koralowce - obejmują ok. 6000 gatunków. Mają postać polipa żyjącego pojedynczo lub w koloniach. Polip koralowca ma wykształconą grubą mezogleę. Otwór gębowy rozpoczyna gardziel, która dochodzi do jamy gastralnej. W jamie gastralnej znajdują się promieniste fałdy dzielące jamę na kilka bocznych komór. Ze względu na ilość przegród koralowce podzielono na:
koralowce ośmiopromienne - tworzą kolonie. Posiadają 8 przegród w jamie gastralnej (lub wielokrotność 8). Posiadają szkielet wapienny.
Przedstawiciele:
koral szlachetny (w Morzu Śródziemnym, krzaczaste kolonie),
pióro morskie,
organecznik.
koralowce sześciopromienne - mają 6 ramion, 6 przegród (lub wielokrotność). Mogą występować pojedynczo lub w koloniach. Wytwarzają szkielet zewnętrzny.
Przedstawiciele:
ukwiały (brak szkieletu), zasiedlają morza o pełnym zasoleniu
korale madrepolowe, tworzą rafy.
PŁAZIŃCE I OBLEŃCE Płazińce inaczej robaki płaskie, są to zwierzęta spłaszczone grzbieto-brzusznie, dwubocznie symetryczne, o lekko zaznaczonej cefalizacji. Z zewnątrz okrywa je jednowarstwowy nabłonek, który u form wolno żyjących jest orzęsiony. Pod nabłonkiem leży warstwa mięśni okrężnych i wzdłużnych. Brak jamy ciała. Całą przestrzeń między narządami wypełnia parenchyma, tkanka zbudowana z dużych, przylegających do siebie komórek. Spełnia ona między innymi funkcje szkieletu. Jej jędrność powoduje, że np. skurcz wzdłużnych mięśni grzbietowych wygina ciało robaka i rozciąga wzdłużne mięśnie brzuszne. Przez parenchymę przebiegają włókna mięśni grzbieto-brzusznych, spłaszczających ciało.
Układ pokarmowy- o ile jest, nie ma odbytu i funkcjonuje tak samo jak u jamochłonów, z podobnymi etapami wstępnego trawienia pozakomorkowego, fagocytozy i ostatecznego trawienia wewnątrzkomorkowego.
Układ oddechowy-brak, mimo że tempo metabolizmu jest mniej więcej dziesięciokrotnie wyższe niż u jamochłonow. Gatunki wolno żyjące wymieniają gazy całą powierzchnią ciała, czemu sprzyja spłaszczenie ciała i małe rozmiary. Pasożyty mogą uzyskiwać energię z procesów beztlenowych.
Układ krążenia-brak, ale w funkcji roznoszenia pokarmu mogą go zastępować, jak u jamochlonów, rozgałęzienia układu pokarmowego.
Układ nerwowy-składa się z dwu zwojów głowowych i dwu pni nerwowych, biegnących wzdłuż ciała.
Układ wydalniczy(regulacja ciśnienia osmotycznego)-(usuwanie nadmiaru wody)-zapewniają nefrydia, cienkie kanaliki, przenikające ciało. Wydalają one również produkty uboczne azotowej przemiany materii. Nefrydia łączą się w większe kanały zbiorcze, ktorych liczba, przebieg i miejsce uchodzenia na zewnątrz są charakterystyczne dla poszczegolnych gromad.
Układ rozrodczy-ma bardzo skomplikowaną budowę. Płazince są niemal wyłącznie obojnakami o zapłodnieniu krzyżowym, chociaż może się zdarzać samozapłodnienie.
Wirki
Są to wolno żyjące płazince słodkowodne lub morskie, wyjątkowo lądowe. Poruszają się za pomocą rzęsek nabłonka, które pędzą wodę ku tyłowi, przez co zwierzę uzyskuje napęd do przodu. Wzdłuż krawędzi ciała powstają przy tym drobne wiry, widoczne pod powiększeniem, stąd nazwa wirków. Duże gatunki pełzają lub pływają, pomagając sobie wyginaniem ciała. Jako organizmy wolno żyjące wirki mają oczy, najczęściej jedną parę.
Wypławek biały-na jego mleczno białym ciel widać wyraźnie oczy i przeświecający układ pokarmowy. Składa się on z gardzieli w kształcie ruchomego rękawa i rozchodzących się od niej trzech gałęzi jelita, dzielących się na dalsze drobne gałązki.
Wypławki czarne-są bardzo ciemno ubarwione, mają jedną parę oczu położonych na jasnych polach i stąd dobrze widocznych. Układ pokarmowy i rozrodczy są zaledwie dostrzegalne.
Wielooczka czarna-przypomina wypławki czarne, ale ma blisko 30 maleńkich oczek wokół krawędzi przedniego końca ciała.
Większość wypławków zamieszkuje czyste i zarośnięte płytkie wody stojące. Nektóre żyją w górskich potokach. Unikają światła, kryjąc się pod kamieniami, opadłymi liśćmi i gałęziami.
Rozwój wypławków i innych wirków jest prosty, tzn. z jaja wylęga się mały wirek, budową i trybem życia podobny do postaci dorosłej.
Wypławki są bardzo odporne na głód:głodzone zużywają komórki swego ciała i po prostu stopniowo maleją, nieraz wielokrotnie, bez uszczerbku dla ruchliwości i ogólnej kondycji. Niektóre wypławki odznaczają sie wielką zdolno/ścią do regeneracji.
Budowa wypławka białego:
oko, przednia gałąź jelita, gardziel, otwór gębowy, układ rozrodzczy
Pasożytnictwo
Pasożyt jest to organizm żyjący w ścisłym związku przestrzennym z innym organizmem-żywicielem-na jego koszt i z jego szkodą. Tasiemiec żyjący stale w jelitach np. lisa, jest pasożytem wewnętrznym.Wesz, która całe życie spędza w owłosieniu żywiciela jest pasożytem zewnętrznym. Pasożytywewnętrzne nie mają oczu ani ubarwienia. Nie mają narządu ruchu - nabłonka urzęsionego, za to mają narządy czepne, ktorymi przytwierdzają się do ciała żywiciela. Z drugiej strony, ich nabłonek musi być odporny na działanie enzymów trawiennych żywiciela. Pasożyty wewnętrzne mają zdolność "oddychania beztlenowego", czyli uzyskiwania energii w procesie beztlenowego rozkładu glukozy do kwasu mlekowego. Jest to sposób niezmiernie rozrzutny, wykorzystujący zaledwie około 5% energii, którą można by uzyskać na drodze tlenowej. Pasożyty jednak z jednej strony są w sytuacji przymusowej, bo tlenu nie mają, z drugiej strony mogą sobie na taką rozrzutność pozwolić, mając stały i niewyczerpalny nadmiar pkarmu. Przywry i tasiemce nie utraciły zdolności oddychanie tlenowego, w razie możności przebierają tlen i wykorzystują go. Rozwój pasożytów wiąże się najczęściej ze zmianą żywiciela. Organizm, w którym bytuje postać dojrzała nazywamy żywicielem ostatecznym. Jaja pasożyta wydostają się z jego ciała na zewnątrz i zarażają organizm, w którym rozwija się larwa. Ten organizm nazywamy żywicielem pośrednim. Przejście do żywiciela ostatecznego odbywa się zwykle, choć nie zawsze, tak, że żywiciel ostateczny zjada pośredniego razem z larwą.
Przystosowanie do pasożytniczego trybu życia:
-nabłonek odporny na strawienie
-brak ubarwienia, narządów zmysłów i narządów ruchu
-brak układu krwionośnego, oddechowego i pokarmowego(wchłanianie pokarmu strawionego przez żywiciela)
-narządy czepne:przyssawki(tasiemiec nieuzbrojony), przyssawki i haczyki(tasiemiec uzbrojony)
-oddychanie beztlenowe
-produkowanie olbrzymich ilości jaj, obojnactwo, możliwość samozapłodnienia
-wykorzystywanie żywicieli pośrednich(rozmnażanie bezpłciowe) i żywicieli ostatecznych(rozmnażanie płciowe)
Przywry to płazińce długości 2-50mm, najczęściej listkowatego kształtu, pasożytujące w kręgowcach.
Naskórek przywr składa się z głębszej warstwy dużych, luźno ułożonych komórek i z powierzchniowej wspólnej wszystkim komórkom warsty bejądrowej cytoplazmy, obfitującej w mitochondria. Ponieważ tak samo zbudowany jest naskórek tasiemcow, przypuszcza się że przywry mają zdolność wchłaniania pokarmu przez powierzchnię ciała. Między komórkami naskórka przebiegają włókna mięśniowe.
Aparat czepny stanowią dwie przyssawki-gębowa, okalająca otwór gębowy i ślepo zamknięta brzuszna.
Układ pokarmowy to krótki przełyk i dwie ślepo zakończone gałęzie jelita. U stosunkowo dużej motylicy wątrobowej te gałęzie dzielą się jeszcze dalej na gałązki wtórne.
Układ rozrodzczy wypełnia całe wnętrze ciała, zwykl;e jest obojnaczy. Przywry mają bardzo skomplikowany cykl rozwojowy. Larwy rozmnażają się partenogenetycznie, dając larwy następnego pokolenia, które mogą atakować następnego żywiciela. Pierwszym żywicielem pośrednim są niemal zawsze ślimaki, drugim często bywają ryby. Dość rozpowszechnione są larwy swobodnie pływające, które poszukują żywiciela i aktywnie wnikają do jego ciała.
Motylica wątrobowa
Tasiemce są to płazińce o budowie strobili, pasożytujące w jelitach kręgowców. Ciało tasiemcaskłada się z główki, szyjki i wielu członów. Główka jest opatrzona aparatem czepnym, złożonym z przyssawek, ewentualnie również haków. Szyjka stanowi strefę twórczą. Następuje tutaj intensywne namnażanie się komórek. Dalej ciało zaczyna stopniowo dzielić się poprzecznie na człony. Ku tyłowi napotykamy kolejno człony coraz to starsze i dojrzalsze. W każdym członie rozwija się kompletny obojnaczy układ rozrodzczy. Zaplemnienie może zachodzić między członami dwu sąsiadujących tasiemców, między różnymi członami tego samego tasiemca, a także w obrębie jednego członu. Stare człony, całkowicie wypełnione macicą, pełną jaj, odrywają się od strobili i z kałem żywiciela wydostają na zewnątrz. Cykle rozwojowe tasiemców bywają złożone, z wieloma kolejnymi larwami i żywicielami pośrednimi. Larwy te jednak rozmnażają się jak larwy przywr, tylko przeobrażają się w larwę następnego stadium.(strona 57 w książce)
Tasiemiec uzbrojony-długości do 4m, ma główkę opatrzoną czterema przyssawkami i wieńcem haków. Pasożytuje w jelitach człowieka, wywołując różne zaburzenia zdrowia. Żywicielem pośrednim jest zwykle świnia. Wągry z jedną główką, średnicy kilku milimetrów, rozwijają się w mięśniach. Znacznie groźniejsze jest zarażenie jajami, gdyż człowiek jest wtedy żywicielem pośrednim. Wędrująca larwa może niekiedy osiedlić się w miejscu nietypowym, np. w mózgu lub w oku, gdzie rozwój wągra powoduje niebezpieczne uszkodzenia.
Tasiemiec nieuzbrojony-długości 12m, podobny do poprzedniego, ale bez wieńca haków na główce (stąd różnica w nazwach), pasożytuje w jelicie człowieka. Żywicielem pośrednim jest bydło. Wągry z jedną główką, średnicy kilku milimetrów, rozwijają się w mięśniach.
Tasiemiec bąblowca-jest maleńki, długości zaledwie do 6mm, złożony z 3-5 członów. Pasożytuje w jelicie psa. Żywicielem pośrednim może być bydło, owce, świnie a także człowiek. Zarażenie jajami tego tasiemca jest bardzo niebezpieczne, gdyż wągier, zwany bąblowcem, umieszcza się zwykle w wątrobie i tam rozrasta w pęcherz średnicy kilkunastu centymetrów, wypełniony tysiącami mikroskopijnych główek.
Mózgowiec-długości ok. 1m, pasożytuje w jelicie psa. Żywicielem pośrednim jest owca. Wągier umieszcza się w mózgu i rozrasta do średnicy kilku centymetrów, powodując śmiertelną chorobę, zwaną kołowacizną.
Obleńce - inaczej robaki obłe, mają kształt ciała obły, to znaczy na przekroju zbliżony do koła. Wyróżniają się jamą ciała i przewodem pokarmowym.
Między umięśnioną ścianą ciała a układem pokarmowym znajduje się obszerna jama ciała, wypełniona płynem. Pod wpływem ruchów i skurczów zwierzęcia płyn jamy ciała miesza się i przelewa, spełniając funkcje układu krążenia. Roznosi szybko po całym ciele pokarm, metabolity, gazy, wyrównuje ich stężenie, słowem łączy organizm w jedną fizjologiczną całość. Ponadto płyn jamy ciała spełnia funkcję szkieletu hydraulicznego. Jego ciśnieniu obleńce zawdzięczają sztywność swych ciał. Ponieważ ciśnienie płynu zależy od napięcia mięśni powłoki ciała, sztywność ciała może być zmieniana, gdy sztywność mezoglei i parenchymy była wartością stała.
Układ pokarmowy obleńców w przeciwieństwie do jamochłonów i płazińcow, jest przewodem pokarmowym, to znaczy rurą, ciągnącą się przez ciało od otworu gębowego do odbytu. W układzie tego typu obróbka pokarmu odbywa się systemem przepływowoym, potokowym. Otwierają się ogromne możliwości specjalizacji poszczególnych odcinków, odpowiedzialnych za pobranie pokarmu, trawienie, wchłanianie, formowanie kału.Możliwe staje się również częstsze pobieranie pokarmu, bo gdy jedna jego porcja znajduje się w fazie wchłaniania, inna może być własnie trawiona, a tymczasem zwierzę może już pobierać trzecią porcję.
Wrotki są to wolno żyjące wodne obleńce, długości 0,1-2mm, a więc równie małe jak pierwotniaki. Na przodzie ciała mają wieniec rzęsek, z reguły podwójny, za pomocą którego pływają i napędzają sobie pokarm do otworu gębowego. Tylny koniec jest wydłużony w nóżkę. Całość niejednokrotnie przypomina stentora. W ogromnych l;icbach zamieszują one wszelki wody słodkie (w zaniedbanym akwarium), wilgotną glebę, gęste darnie wilgotnych mchów na wszystkich kontynentach i we wszystkich strefach klimatycznych. Żywią się mniejszymi od siebie oraganizmami, szczątkami organicznymi,a same są pokarmem zwierząt nieco większych jak stułbiopławy, wirki, oczliki i dafnie. Wrotki są najczęsciej diploidalnymi samicami, rozmnażającymi się dzieworodnie, tzn bez zapłodnienia.U wielu gatunków dotychaczas nie wykryto samców. U innych, samice od czasu do czasu wytwarzają jaja haploidalne, z których dzieworodnie lęgną się haploidalne samce. Z haploidalnych jaj, które zostały zapłodnione, wylęgają się znowu diploidalne, dzieworodne samice.
Budowa wrotka:
wieniec rzęsek, otwor gębowy, gardziel, żołądek, narządy rozrodzcze, jama ciała, jelito, odbyt, nóżka
Nicienie są to obleńce wolno żyjące lub pasożytnicze o wydłużonym, nieraz nitkowanym kształcie, długości 0,3-1200mm, najczęściej jednak poniżej 10mm. W tej gromadzie uderzający jest kontrakt między znaczną jednostajnością budowy, a niesłychanym zróżnicoaniem trybu życia i zajmowanych środowisk. Ciało okrywa martwy, niekomórkowy oskórek(kutikula) wydzielany przez leżący pod nim nabłonek. Oskórek ma właściwości bardzo oryginalne, bo wprawdzie jest przenikliwy dla wody, ale skutecznie chroni nicienia przed wieloma truciznami, rozpuszczalnymi w wodzie. pod nabłonkiem leży warstwa silnych mięśni wzdłużnych. Nicienie mogą wykonywać energiczne wężowe ruchy, dzięki którym równie skutecznie pływają, pełzają, drążą w glebie bądź utrzymują w jelitach żywiciela.
Przewód pokarmowy składa się z umięśnonej gardzieli i rurkowatego jelita.
Oddychanie nicieni odzwierciedla ich ogromną plastyczność ekologiczną. Gatunki wolno żyjące oddychają tlenowo, a pasożyty beztlenowo, ale prawie wszystkie zachowują pełną zdolność stosowania obydwu procesów.
Nicienie są przeważnie rozdzielnopłciowe. Żyją wszędzie gdzie możliwe jest życie zwierzęce.
Pasożyty roślin:mątwik buraczany, mątwik ziemniaczany, węgorek pszeniczny powodują szkody w uprawach.
Pasożyty zwierząt mogą wyrządzać szkody w hodowlach drobiu, zwierząt futerkowychi obniżać wydajność innych zwierząt gospodarskich.
Glista ludzka to olbrzym wśród nicieni, długości do 35cm, pasożytuje w jelicie cienkim, drażniąc ściany jelita mechanicznie i zatruwając żywiciela produktami ubocznymi swego metabolizmu.Formy dorosłe żyją w jelicie cienkim a larwy w tętnicach i płucahc. Wywołuje różne objawy zatrucia, niedokrwistość, a także ogólny niepokój. Jaja glisty wydostają się na zewnątrz wraz z kałem żywiciela i mogą pozostać żywe bardzo długo. Zarażenie następuje przez przypadkowe połknięcie jaj, np. z jarzynami, które nawożono odchodami ludzkimi. W jelicie człowieka wylęgają się larwy, które przez ścianę jelita przebijają się do naczyń krwionośnych. Z prądem krwi docierają do płuc, gdzie przebijają się do światła pęcherzyków płucnych i aktywnie wędrują oskrzelikami, oskrzelami i tchawicą do gardzieli. Połknięte odruchowo, dostają się do jelita, gdzie dojrzewają płciowo i zaczynają się rozmnażać
Owsik-długości do 12mm, jest pasożytem jelta grubego, najczęściej u dzieci lat 3-7. Objawy są niegroźne, częściowo podobne do objawów glistnicy, lecz dokuczliwe, jak np. nieznośne swędzenie okolicy odbytu,bladość powłok skórnych, nerwowość. Zarażenie, często samozarażenie następuje przez przypadkowe połknięcie jaj gdy nie przestrzega się zasady higieny. Dla dorosłych źródłem zakażenia jest woda publicznych basenów pływackich.
Włosień często zwany trychiną długości do 4mm, jest pasożytem gróźnym, zarażenie dużą liczbą osobników może spowodować śmierć. Zarażenie człowieka następuje przez zjedzenie wieprzowiny zawierającej żywe larwy włośni. Może się to zdarzyć jeżeli mięso nie było badane przez weterynarza. Rozwija się głównie w ciele człowieka, świń, szczurów,psów,kotów, borsuków, niedźwiedzi.Formy dorosłe żyją w jelicie cienkim a larwy w mięśniach. Objawy trychinozy to: gorączka, zaburzenia przewodu pokarmowego, porażenie mięśni, zaburzenia krążenia i przemiany materii.
PIERŚCIENICE Pierścienice występują w morzach, wodach słodkich oraz w glebie i ściółce. Prowadzą wolno żyjący tryb życia. Niektóre są pasożytami. Odżywiają się organizmami zwierzęcymi i roślinnymi, martwą energią organiczną. Są drapieżnikami, filtratorami, mułożercami i glebożercami.
Typ: Pierścienice
Gromady: wieloszczety (np. nereida, nalepian, afrodyta tęczowa, sabella)
skąposzczety (np. dżdżownica ziemna, rurecznik mułowy, wazonkowiec)
pijawki (np. pijawka rybia, pijawka końska, pijawka lekarska)
Wieloszczety zaliczamy do bezsiodełkowców, a skąposzczety i pijawki do siodełkowców.
Budowa i wybrane funkcje życiowe:
Pierścienice są zwierzętami o wydłużonym ciele i symetrii dwubocznej. Ciało ich zbudowane jest z pierścieni (zwanych też segmentami lub metamerami), leżących jeden za drugim i oddzielonych od siebie przegrodami poprzecznymi - septami. Podział taki nazywamy segmentacją ciała (metameryzacją).
U pierścienic występuje wtórna jama ciała (celoma), która wysłana jest mezodermalnym nabłonkiem i zajmuje przestrzeń między przewodem pokarmowym a mięśniami. Wypełnia ją płyn pośredniczący w wymianie gazów i pokarmu między układem krwionośnym a komórkami ciała oraz pełni on funkcję hydroszkieletu.
Kolejną cechą wyróżniającą pierścienice (wieloszczety) jest obecność parapodiów - nieczłonowanych uwypukleń bocznych ścian pierścieni. Ułatwiają one pływanie i pełzanie po dnie. Pierścienice oddychają całą powierzchnią ciała. U niektórych form wodnych wykształcają się skrzela zewnętrzne, które najczęściej bogato unaczynionymi wyrostkami prapodiów.
Układ krwionośny:
Pierścienice posiadają układ krwionośny zamknięty (krew krąży w zamkniętym systemie naczyń). Składa się z 2óch naczyń: grzbietowego - położonego nad jelitem i brzusznego - położonego poniżej jelita. Łączą się one w każdym segmencie poprzecznymi naczyniami okrężnymi, powtarzającymi się metamerycznie. W przedniej części ciała połączone są naczyniami tętniącymi (odpowiedniki serca). W grzbietowym naczyniu krwionośnym krew płynie od tyłu ku przodowi ciała, w brzusznym kierunek jest odwrotny. U większości form drobnych i pasożytów układ krwionośny nie występuje. Krew może być koloru czerwonego, zielonego lub może być bezbarwna.
Układ pokarmowy:
Występują w nim wyspecjalizowane odcinki jelita przedniego, środkowego i tylniego. W jelicie przednim wyróżniamy jamę gębową, gardziel i przełyk. Gardziel może być uzbrojona w zęby lub chitynowe szczęki służące do ataku lub obrony. Z drapieżnym trybem życia wiąże się wykształcenie odcinka głowowego, gdzie skoncentrowane są narządy zmysłów (oczy, czułki, głaszczki).
Układ nerwowy:
U pierścienic ma on charakter metameryczny. Zbudowany jest ze zwojów: 2óch nadprzełykowych (mózg) i 2óch podprzełykowych, połączonych ze sobą i tworzących obrączkę okołoprzełykową. Od zwojów podprzełykowych biegną 2 pnie nerwowe połączone poprzecznymi spoidłami. W każdym segmencie ciała występują parzyste zwoje segmentalne, które koordynują skurcze każdego segmentu.
Układ wydalniczy:
U większości pierścienic układ wydalniczy jest typu metanefrydialnego. Tworzą go metanefrydia. Każde z nich zbudowane jest z orzęsionego lejka, otwierającego się do jamy ciała jednego segmentu, oraz kanalika wydalniczego, przechodzącego do kolejnego segmentu i tam otwierającego się otworkiem wydalniczym na bocznej stronie ciała. Wydzielane usuwane są częściowo dzięki ruchom rzęsek, a częściowo dzięki prądom wywołanym przez skurcze mięśni ścian ciała. Metanefrydia spełniają także funkcję osmoregulacyjną.
Pierścienice mogą być rozdzielnopłciowe lub obojnacze; rozmnażają się głównie płciowo. Ich układ rozrodczy ma budowę dość skomplikowaną. Rozwój może być prosty lub złożony. W rozwoju złożonym występuje wolno pływająca larwa trochofora.
Przegląd gromad:
Skąposzczety:
Zamieszkują wyłącznie wody słodkie lub wilgotne środowiska lądowe. Większość z nich żywi się pokarmem roślinnym, głównie zbutwiałymi i gnijącymi szczątkami roślin. Przedstawicielem lądowym jest dżdżownica ziemna.
Ciało dżdżownicy jest wąskie, długie, barwy różowo-beżowej. Składa się z wielu jednorodnych pierścieni. Słabo wyodrębniona głowa składa się z 2óch segmentów. Wzdłuż ciała rozmieszczone są szczecinki, które umożliwiają czepianie się podłoża i ruch do przodu. Pełnią również funkcję narządów dotyku. Na pierścieniach od 32 do 37 występuje siodełko, którego wydzielina służy do budowy kokonu i umożliwia ścisły kontakt osobników w czasie kopulacji. Powłokę ciała dżdżownicy tworzy jednowarstwowy nabłonek, pokryty oskórkiem. Pod nabłonkiem leżą mięśnie okrężne i podłużne. W nabłonku rozsiane są komórki gruczołowe. Wydzielany przez nie śluz bierze udział w wymianie gazowej, chroni ciało przed wniknięciem drobnoustrojów chorobotwórczych i zmniejsza tarcie o podłoże podczas ruchu.
Układ pokarmowy rozpoczyna się otworem gębowym, który prowadzi do gardzieli. Za gardzielą rozpoczyna się długi przełyk, rozszerzający się w wole, w którym gromadzony jest pokarm. Do przełyku otwierają się przewody gruczołów wapiennych. Następnie znajduje się żołądek wysłany kutikulą, gdzie pokarm ulega rozdrobnieniu. W jelicie środkowym zachodzi proces trawienia i wchłaniania. Jelito środkowe przechodzi w tylne zakończone odbytem.
Układ oddechowy nie występuje u dżdżownicy. Wymiana gazowa zachodzi przez powierzchnię ciała. Tlen przenika przez nabłonek, dostaje się do naczyń krwionośnych i łączy się z krwią.
Układ krwionośny jest zamknięty, a krew ma barwę czerwoną. Krew doprowadza tlen do tkanek i dostarcza substancje pokarmowe, a odprowadza dwutlenek węgla.
Narządy wydalnicze tworzą segmentalnie ułożone metanefrydia, po parze w każdym segmencie.
Układ nerwowy typu drabinkowego zbudowany jak u większości pierścienic. Dżdżownica ma słabo rozwinięte narządy zmysłu. Posiada jedynie fotoreceptory (komórki wrażliwe na światło), chemoreceptory (komórki wrażliwe na zw. chemiczne) i mechanoreceptory (komórki wrażliwe na dotyk)
Układ rozrodczy jest obojnaczy i występuje zapłodnienie krzyżowe, polegające na wymianie plemników między dwoma kopulującymi osobnikami hermafrodytycznymi. Stadium larwy nie wystepuje. W kokonie rozwija się młoda dżdżownica, która po jego opuszczeniu prowadzi samodzielny tryb życia.
Wieloszczety:
Jest to najliczniejsza wśród pierścienic gromada. Skupia ona głównie organizmy morskie. Gatunki wolno żyjące mogą pływać w toni wodnej lub prowadzić przydenny tryb życia wędrując lub ryjąc korytarze w mule lub piasku. Większość wieloszczetów jest drapieżna, inne żywią się roślinami, a jeszcze inne to filtratory żywiące się resztkami organicznymi i drobnymi organizmami. Niektóre gatunki żyją w symbiozie z gąbkami, mięczakami i krabami, a inne są pasożytami zewnętrznymi lub wewnętrznymi. Wieloszczety wolno żyjące charakteryzuje wyraźny odcinek głowowy, na którym znajdują się dobrze rozwinięte narządy zmysłów, a ich otwór gębowy zaopatrzony jest w parę ostrych szczęk. Oprócz tego charakteryzują je umieszczone po bokach każdego segmentu parapodia, spełniające funkcje lokomotoryczne. U ich nasady znajdują się szczecinki. Wieloszczety są rozdzielnopłciowe, występuje u nich zapłodnienie zewnętrzne, a rozwój przebiega z przeobrażeniem (występuje trochofora)
Pijawki:
Przeważają gatunki słodkowodne, choć znane są też formy lądowe oraz morskie. Żywią się jedynie pokarmem zwierzęcym, jednak różnią się pod względem sposobu jego pobierania. Jedne przyczepiają się do żywiciela tylko na czas pobrania pokarmu, inne są stale przyczepione do żywiciela, a jeszcze inne są drapieżnikami połykającymi larwy owadów, ślimaki, skąposzczety i inne pijawki.
Mają stałą liczbę segmentów (32 lub 34). Zaopatrzone są w przednią i tylną lub tylko tylną przyssawkę. Pośrodku przedniej znajduje się otwór gębowy prowadzący do jamy gębowej zaopatrzonej w szczęki. Jama gębowa łączy się z gardzielą. Na brzegach aparatu gębowego znajdują się ujścia gruczołów gardzieli, których wydzielina zapobiega krzepnięciu pobieranej krwi. Zapas krwi magazynowany jest w wolu. Za żołądkiem jest jelito tylne, zakończone odbytem.
Pijawki mają silnie zredukowaną wtórną masę ciała. Pierwotną wypełniają tylko mięśnie. Poruszają się one przyczepiając się przyssawkami do podłoża lub pływają w wodzie wężowatymi ruchami ciała. Z narządów zmysłu pijawki posiadają oczy oraz komórki czuciowe. Pijawki są obojnakami mającymi skomplikowany układ rozrodczy. Rozwój młodych odbywa się w kokonach, które składane są na roślinach lub przedmiotach znajdujących się w wodzie. Stadium larwy nie występuje. Po pewnym czasie z zapłodnionych larw wylęgają się pijawki.
SŁOWNICZEK:
Segmentacja (metameryzacja) - podział na powtarzające się wzdłuż osi ciała odcinki, w których powtarają się te same narządy
Parapodia - nieczłonowane uwypuklenia bocznych ścian pierścieni
Zwoje segmentalne- parzyste zwoje nerwowe występujące w każdym segmencie, koordynujące skurcze każdego segmentu
Metanefrydia- tworzą metanefrydialny układ wydalniczy
Szczecinki - rozmieszczone wzdłuż ciała, umożliwiają czepiania się podłoża i ruch do przodu oraz pełnią funkcję narządów dotyku
Siodełko - charakterystyczne zgrubienie nabłonka w kształcie obręczy wystepujące u dżdżownicy na pierścieniach od 32 do 37.
Wole - przedłużenie przełyku; gromadzony w nim jest pokarm
Komórki chloragogenowe - miejsce detoksykacji substancji szkodliwych oraz miejsce syntezy hemoglobiny
Zapłodnienie krzyżowe - polega na wymianie plemników między dwoma kopulującymi osobnikami hermafrodytycznymi
Hirudyna - wydzielina ujścia gruczołów gardzieli, która zapobiega krzepnięciu pobieranej krwi z ciała żywiciela
SKORUPIAKI Odnóża trzech pierwszych segmentów tułowia z głowo tułowia raka to szczękonóża, a czwarta para zakończona jest potężnymi szczypcami. Dalej na głowo tułowiu występują odnóża kroczne ( trzy pierwsze pary również zakończone są zakończone są szczypcami). Na dobrze wykształconym odwłoku znajdują się kolejne pary odnóży, łącznie z ostatnią parą odnóży odwłokowych, które są odnóżami pływnymi. One właśnie, zrośnięte z ostatnim segmentem odwłoka, tworzą rodzaj wachlarzowatej płetwy umożliwiającej sprawne cofanie się. Niektóre dziesięcionogi, jak kraby, mają zredukowany odwłok, podwinięty po stronę brzuszną tułowia. Chitynowy szkielet zewnętrzny skorupiaków przesycony jest solami wapnia, przez co jest bardzo twardy. Skorupiaki rosną przez całe życie, toteż muszą przez całe życie linieć. U przedstawicieli Decapoda (np. u raka) naprzodzie ciała pancerz ten wyciągnięty jest w „dziób”. Fałd pancerza tworzy płytę grzbietową. Płyta grzbietowa po bokach ciała ogranicza komory skrzelowe. Skrzela umieszczone są u podstawy odnóży. Przepływająca dzięki ruchom odnóży woda omywa wyrostki skrzeli. Przez ich ścinki zachodzi wymiana gazowa. Małe skorupiaki nie mają układu oddechowego.
Budowa układu krążenia jest powiązana ze stopniem rozbudowania układu oddechowego (skrzeli). Nieliczne gatunki, które nie mają skrzeli, nie mają też serca i naczyń krwionośnych.
Skorupiaki odżywiają się bardzo zróżnicowanym pokarmem. Są wśród nich mięsożercy, roślinożercy i wszystkożercy, a biorąc pod uwagę sposoby pobierania pokarmu - drapieżniki, saprofagi, filtratory i pasożyty. Budowa układu pokarmowego nie odbiega na ogół od schematu właściwego dla stawonogów. U niektórych skorupiaków (np. raka) występuje żołądek żujący, zaopatrzony w listewki i zęby chitynowe. Stąd pokarm przechodzi do żołądka cedzącego, stanowiącego filtr. Dzięki temu do dalszej części przewodu pokarmowego przechodzi tylko pokarm roztarty.
Charakterystyczne dla skorupiaków narządy wydalnicze to przekształcone metanefrydia, tworzące gruczoły wydalnicze (najczęściej dwie pary) w określony segmentach głowy (okolice czułków lub szczęk).
Układ nerwowy skorupiaków wykazuje różny stopień centralizacji (zlewania zwojów), co spowodowane jest zalewaniem się poszczególnych segmentów. Zwoje (podobnie jak u wszystkich bezkręgowców pełnią też dodatkowo funkcję wewnątrzwydzielniczą.
Skorupiaki są zwierzętami zwierzętami jajorodnymi i w większości rozdzielnopłuciwymi. U gatunków osiadłych (np. pąkili) i, wyjątkowo, u pasożytniczych, spotykamy się z obojnactwem. Samice skorupiaków często noszą jaja (rzadziej młode) w specjalnych komorach lęgowych pod pancerzem lub przyklejone do odnóży, co zapewnia młodym bezpieczny rozwój.
Rozwój większości skorupiaków jest złożony. Larwa, lub czasem kolejne larwy, ulegają linieniu i kolejnym przeobrażeniom, aż do powstania osobnika w pełni dojrzałego. W tej gromadzie występuje ogromna rozmaitość postaci larwowych i wiele wariantów rozwojowych. Są również skorupiaki o rozwoju prostym, np.: rak; młode raczki po wyjściu z osłon jajowych szybko upodabniają się do postaci dorosłej. Samice raka opiekują się potomstwem - młode noszone są na odnóżach odwłokowych.
Przeobrażenie skorupiaków, podobnie jak linienie, jest regulowane hormoalnie.
OWADY ( Insecta )
Owady stanowią największą pod względem liczebności gatunków gromadę. Spośród ponad miliona gatunków zwierząt, które zostały nauko-wo opisane i nazwane, grubo powyżej 800000 to gatunki owadów. Nieopi-sanych jeszcze gatunków owadów może być milion, dziesięć milionów, a nawet kilkanaście milionów.
Owady są grupą bardzo starą: początki ich sięgają środkowego dewonu, a zatem czasów, od których dzieli nas 300 milionów lat. Szczyt ich rozwoju przypada jednak na współczesną epokę geologiczną, a być może szczytu te-go jeszcze nie osiągnęły.
Najstarsze kopalne formy owadów pochodzą ze środkowego dewonu. Są to przedstawiciele gatunku z podgromady owadów bezskrzydłych, z rzędu skoczogonków. Pierwsze formy uskrzydlone pochodzą z górnego dewonu, a z karbonu znamy już 5 rzędów tych owadów. Miały one dwie pa-ry prymitywnych, nie składających się, jednakowych skrzydeł, długie czuł-ki, nogi przystosowane do biegania i gryzące narządy gębowe. Niektóre z tych form osiągały długość do 25 cm, a rozpiętość ich skrzydeł wynosiła 30 cm. Owady te zbliżone były budową do współczesnych ważek czy widelnic. Dopiero w późniejszych okresach geologicznych pojawiły się owady po-dobne do współczesnych tzw. wyższych owadów ( chrząszcze, motyle, mu-chówki i in. ). Z dawnych form rozwinęły się natomiast współczesne hełm-ce, ważki, jętki itp.
Ciało owadów składa się z trzech części: głowy, tułowia i odwłoka. Na głowie rozmieszczone są różne narządy zmysłów, takie jak oczy, przyoczka i czułki, oraz narządy gębowe. Oczy owadów są bardzo skomplikowane. Każde z nich składa się z paru, a niekiedy z kilkunastu lub nawet kilkudziesięciu tysięcy oczek, czyli pojedynczych aparatów optycznych odbierających bodźce świetlne. Ostrość widzenia jest jednak kilkadziesiąt razy gorsza niż u ludzi, natomiast zdolność postrzegania zmian położenia przedmiotów ( ruchu ) wielokrotnie większa. Zdolność rozróżniania barw występująca u owadów jest wykorzystywana w badaniach entomologicznych: owady reagujące silnie na kolor żółty, np. mszyce, wyłapuje się na tzw. szalki Moerikego lub żółte talerze.
Jeśli chodzi o narządy gębowe, to budowa ich jest różnorodna i od niej zależą sposoby odżywiania się owadów. Wyróżnić można trzy podsta-wowe typy narządów gębowych: gryzący, kłująco - ssący i ssąco - liżący. Już same nazwy tych narządów mówią o charakterze ich funkcji.
Tułów owadów składa się z trzech części: przedtułowia, śródtuło-wia i zatułowia. Od każdej z tych części odchodzi para nóg, od drugiej i trzeciej - po parze skrzydeł, oczywiście u owadów uskrzydlonych. U mu-chówek mających jedną parę skrzydeł, skrzydła odchodzą od śródtułowia.
Ciało owadów jest pokryte kutikularnym pancerzem, którego naj-ważniejszy składnik stanowi chityna, która jest substancją elastyczną i przepuszczalną, tak więc w czystej postaci nie jest ani szczególnie wy-trzymała, ani wodoodporna. Jednak jest ona wzmocniona przez twarde biał-ko zwane sklerotyną i uszczelniona substancjami woskowymi. Sztywne rury i płyty opasujące części miękkie są twarde i mocne oraz całkowicie nie-przepuszczalne - nawet w obrębie ruchomych stawów kutikula jest wodo-odporna. Oznacza to, że owad może być aktywny prawie w każdych warun-kach.
Niestety posiadanie twardego szkieletu zewnętrznego ma też i minusy. Nie może się on rozciągnąć i rosnąć tak jak miękka, elastyczna skóra, toteż owad, jeśli ma rosnąć, musi zrzucać twardy oskórek i zastępować go no-wym, większym.
Nowa kutikula pojawia się pod starą, która stopniowo staje się cieńsza i bardziej delikatna, ponieważ jej chityna jest rozpuszczana i absorbowana przez ciało owada. W końcu stara kutikula pęka, zazwyczaj na tylnym koń-cu ciała, i wychodzi z niej owad okryty nowym, błyszczącym oskórkiem.
Na tym etapie nowa kutikula jest jeszcze miękka i wciągając powietrze albo wodę do wnętrza ciała, owad może ją naciągnąć i napiąć do nowych roz-miarów. W ciągu kilku godzin chityna twardnieje i jest wzmacniana sklero-tyną. Tak powstaje nowa powłoka ciała owada, a cały ten proces nazywamy linieniem.
Wylinka jest bardzo trudnym okresem w życiu owadów i często kończy się dla nich tragicznie. Wiele z nich w tym czasie ginie lub jest zjadanych przez drapieżniki.
Owady były pierwszymi zwierzętami, które posiadły umiejętność lata-nia. Latały już przynajmniej 150 milionów lat wcześniej, zanim pojawiły się pierwsze ptaki i są jedynymi zwierzętami bezkręgowymi posiadającymi skrzydła.
Najbardziej prymitywne owady, na przykład skoczogonki, nie posiadają skrzydeł w ogóle i dlatego należą do podgromady Apterygota, czyli do bez-skrzydłych. Wszystkie inne owady są klasyfikowane jako uskrzydlone, Pte-rygota, chociaż niektóre ich gatunki mogą mieć skrzydła przez krótki okres w swoim życiu lub uskrzydlonymi formami mogą być tylko samce lub sa-mice. U świetlikowatych, na przykład, tylko samce mogą latać; samice są bezskrzydłe przez całe życie i zwabiają samce światłem.
Owady posiadają ogromną zdolność przystosowywania się do róż-nych i zmieniających się warunków otaczającego je środowiska. Owady występują we wszystkich biotopach biosfery, z wyjątkiem głębin oceanicznych.
MIĘCZAKI
Grupa ta stanowi okioło 130 tyś. Gatunków. Są to organizmy wolnożyjące, występujące w środowisku wodnym (morza, wody słodkie), często prowadząc przydenny tryb życia, pełzając po dnie, pływając w wodzie lub jak ślimaki płucodyszne - żyją na lądzie.
Budowa zewnętrzna:
muszla -* powstaje ona z wydzieliny płaszcza, zbudowana jest konchioliny (białka) przesyconej solami wapnia.
Składa sie z trzech warstw:
◦rogowej
◦porcelanowej
◦perłowej
Stanowi ona szkielet zewnętrzny, chroni przed uszkodzeniami i wyschnięciem, jest miejscem przyczepu mięśni.
Może mieć różne kształty:
◦stożkowa
◦dwuklapowa (mauża)
◦szczątkowa zewnętrzna (pomrów)
◦szczątkowa wewnętrzna (głowonogi)
Części ciała
głowa - znajdują sie na niej czółki (dwie* pary), na jednej z par osadzone są oczy (stylomatofory), oczy mogą znajdować się również u podstawy czółek (bazomatofory)
noga - służy do przemieszczania* się, pełzania, grzebania w mule (mauże), u głowonogów przekształcona w ramiona do ataku i obrony oraz w lejek do poruszania się.
Noga może być:
◦klinowata (mauże)
◦podeszwowata (ślimaki)
◦przekształcona w ramiona (głowonogi)
worek trzewiowy - umieszczony jest wewnątrz muszli,* znajdują sie w nim wszystkie narządy wewnętrzne, okrywa go powłoka zwana płaszczem. Pomiędzy nia, a workiem występuje jama płaszczowa.
Budowa wewnętrzna:
Układ pokarmowy*
U ślimaków rozpoczyna się otworem gębowym w którym u form drapieżnych występuje gruczoł jadowy. W jamie gębowej występuje język z tarka do zdzieraniazmacerowanych części roślin i rozdrabniania ich. Za jamą znajduje się : gardziel, przełyk, żołądek, jelito cienkie i grube, oraz otwór odbytowy.
◦u mauży pobieranie pokarmu odbywa sie przez syfon wpustowy, są one filtratorami - pobierają zawieszone w wodzie substancje pokarmowe.
◦u głowonogów otwór gębowy otocziny jest chwytnymi ramionami, występuje też para szczęk w kształcie papuziego dzioba.
Układ oddechowy*
Ślimaki są skrzelodyszne lub płucodyszne - posiadają skrzela lub nie posiadaja płuc a tlen pobieraja z mocno unaczynionej jamy płaszczowej.
Układ nerwowy*
Zbudowany jest z kilku par zwojów nerwowych połączonych pniami nerwowymi. Są to zwoje: głowowe, nożne, płaszczowe, trzewiowe. U głowonogów układ ten jest silnie rozwiniętyw części głowowej, u mauży układ ten jest natomiast słabo rozwinięty w związku z osiadłym trybem życia.
Posiadają narządy zmysłów:
◦oczy o prostej lub złożonej budowie
◦brodawki: węchowe, smakowe, dotykowe skupione wokół otworu gębowego, na czółkach i na krawędzi nogi. Wiele gatunków posiada wewnątrz ciała narząd równowagi - statocysty.
Układ wydalniczy
Tworzy go nieparzysta nerka z odchodzącym od niej moczowodem zakończonym odbytem. Usuwa ona zbędne produkty przemiany materii w postaci kryształów kwasu moczowego lub w przypadku form wodnych w postaci amoniaku i mocznika. Neerka utrzymuje właściwe ciśnienie osmatyczne w całym ciele.
Układ krwionośny
Jest to układ otwarty. Krew tłoczy serce, zbudowane z: komory i jednego lub dwóch przedsionków. Znajduje się ono po grzbietowej stronie worka trzewiowego. Krew (hemolimfa) pełni funkcje transportowe i związana jest z wymianą gazową. Jest bezbarwna lub niebieskawa. Wypływa z serca do aorty rozgałęziającej się na drobne naczynia, wylewa się do zatok, płynie przez naczynia żylne do jamy płaszczowej, gdzie zachodzi wymiana gazowa. Następnie wraca do przedsionka skąd płynie do komory serca.
Rozmnażanie
Rozmnażanie jest wyłącznie płciowe. Przed zapłodnieniem dochodzi do kopulacji, w trakcie której łączą sie ze soba osobniki meskie i żeńskie lub obojnacze. Rozwój może być prrosty lub złożony. W rozwoju zlożonym występuje larwa wolnopływająca trochnofora lub żeglarek.
Typ: Mięczaki
Gromada: Ślimaki - np. Winniczek, Błotniarka, Żyworódka, Ślinik
Gromada: Małże - np. Omólek, Racicznica, Sercówka, Groszówka.
Gromada: Głowonogi - np. Mątwa, Kałamarnica, Łodzik, Żeglarek.
Ślimaki
Zamieszkują morza, zbiorniki słodkowodne, wilgotne miejsca na lądzie. Formy wodne żyją na dnie zbiorników, czasem wchodząc w skład planktonu. U gatunków pływajacych noga przekształciła się w rodzaj płetwy. Wśród ślimaków istnieją pasożyty zewnętrzne. Mogą się odżywiać roślinami lub odfiltrowując czastki organiczne z wody. Formy drapieżne uzbrojone w gruczoły i zęby jadowe mogą być groźne nawet dla człowieka. Jch ciało jest asymetryczne, zroznicowane min. Na głowę, czółki na których szczycie znajduja się oczy.Narządem dotyku są czółki, lokomocji - noga, której spodnia strona ma płaską podeszwe - roch ułatwia śluz zmniejszający tarcie. U niektórych osobników na nodze występuja rzęski. Ciało okrywa jednoczęściowa skręcona muszla (u niektórych może całkiem zniknąc lub jak u rozkolca przekształcić się w kolce). Ślimaki mogą tez posiadać barwne wyrostki odstraszające wrogów. Ze względu na rodzaj oddychania dzielą się na: płucodyszne i skrzelodyszne. Mogą być rozdzielno płciowe (formy wodne) lub obojnacze (formy lądowe).
Małże
Są to zwierzeta małoruchliwe zamieszkujące dno morskie. Zagrzebują się w piasku, przytwierdzają do skał, lub jak ostrygi drąża komory w drewnie. Często tworzą duże skupiska. Maja symetrie dwuboczną, a ciało osłania dwuklapowa muszla, połączona więzadłem po stronie grzbietowej - rozchyna ono obie połówki, a zamykają ją mięśnie - zieracze. W ich ciele wyróżniamy: płaszcz, worek trzewiowy, jame płaszczową, noge i skrzela. Płaty płaszczowe mogą zrastać się tworząc syfony: wpustowy i wyrzutowy. U gatunków osiadłych u nasady nogi leży gruczoł bisiorowy - lepka wydzielina tego gruczołu krzepnąc tworzy nici (bisiory) służące min. Omułką do przytwierdzania sie do podłoża. Są one filtratorami. Pokarm zdobywają przepuszczając prze jame płaszczowa wode (bierne pobieranie pokarmu). Układ wydalniczy stanowia symetryczne nerki (organy Bojanusa). Wymiana gazowa odbywa się przez skrzela. W rozwoju przechodza stadium larwy (weliger). Rozwój młodych zachodzi w jamie skrzelowej organizmu macierzystego.
Głowonogi
To najwyżej uorganizowana forma mięczaków. Żyją w ciepłych tropikalnych wodach, żywiąc się rybami i skorupiakami. Charakterystyczną cechą są ramiona osadzone na głowie. Sa one narządem ruchu, obrrony i ataku. Pokryte przyssawkami, czasem zaopatrzone w haczyki. Moga mieć 8 lub 10 ramion. Na głowie znajduje sie para oczu, jama gębowa z chwytnymi szczękami. Rozdrabnianie pokarmu ułatwia język z tarką. U wiekszości form muszla zanikła. Ważna rolę w poruszaniu odgrywa lejek - przekształcona część nogi. Dzięki skurczą mięśni woda zasysana jest do jamy płaszczowej, a następnie wyrzucona przez lejek na zewnątrz - powoduje to ruch odrzutowy. U ośmiornic i mątw gruczoły jelita tworza worek czernidłowy wydzielający sepie, wyrzucaną w obronie przed wrogiem. Wydzielina ta odwraca uwage napastnika podrażnając jego narządy zmysłów. W jamie płaszczowej znajdują sie skrzela, ujścia nerek, przewodu pokarmowego, otwór płciowy. Uchodzi do niej równięż worek czernidłowy. Ma dobrze rozwinięty układ nerwowy. Narządami zmysłów są : statocysty, komórki zmyslowe i oczy. Układ krwionośny ma budowe złożoną: serce po stronie brzusznej i naczynia krwionośne. Krew płynie naczyniami, dopiero w okoilcy serca wylewa sie do jamy okołoosiedziowej - układ jest prawie zamknięty. Są one rozdzielno płciowe. Zapłodnienie jest wewnętrzne, odbywa się za pomocą ramion samca, a rozwój jest prosty. Rozmnażanie zachodzi raz w ciągu życia.