4 GN, polityka gospodarcza


PRZEDMIOT ODDZIAŁYWAŃ POLITYKI EKONOMICZNEJ - GOSPODARKA NARODOWA

GOSPODARKA NARODOWA - całokształt zasobów oraz działalności prowadzonej w sferze produkcji, podziału, obiegu i konsumpcji w danym kraju. Obejmuje: przemysł, budownictwo, rolnictwo, leśnictwo, transport i łączność, handel, gospodarkę komunalną, gospodarkę mieszkaniową, oświatę i naukę, kulturę i sztukę, ochronę zdrowia i opiekę społeczną, finanse i ubezpieczenia, administrację państwową i wymiar sprawiedliwości.

GN jest układem względnie odosobnionym - systemem. GN jest częścią gospodarki światowej.

Ujęcia badań GN:

  1. zasoby czynników produkcji i jej wzrost

P' = f (N, M, L)

  1. działalność gospodarcza, jej rozmiary i struktura

P = Σ Pg = Σ Pr

ROZMIARY I DYNAMIKA DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ

DOCHÓD NARODOWY - dochód danego kraju wynikający z prowadzonej w nim działalności produkcyjnej w pewnym okresie, zwykle w okresie roku. Mierniki dochodu narodowego:

PRODUKT NARODOWY BRUTTO (PNB, Gross National Product), całkowita wartość produkcji danego kraju, niezależnie od miejsca świadczenia usług czynników produkcji, tzn. w kraju lub za granicą; suma wartości wszystkich dóbr (inwestycyjnych i konsumpcyjnych) wraz z wydatkami rządu na dobra i usługi; PNB nie obejmuje pozycji transferowych, tzn. dochodów przekazywanych na rzecz pewnych instytucji i różnych grup obywateli przez budżet państwa, budżety lokalne, korporacje, takich m.in., jak emerytury, procenty od rządowych papierów wartościowych;

PRODUKT NARODOWY NETTO (PNN, dochód narodowy wg B. Winiarskiego), Produkt Nar. Brutto (PNB) pomniejszony o amortyzację; ilość pieniędzy, którą się przeznacza na zakup dóbr i usług, po odjęciu ilości pieniędzy wystarczającej na sfinansowanie amortyzacji i utrzymanie zasobu kapitału na dotychczasowym poziomie.

PRODUKT KRAJOWY BRUTTO (PKB), wielkość produkcji dóbr i usług wytworzonych w danym kraju, niezależnie od tego, czy czynniki produkcji są własnością kapitału rodzimego czy też zagr.; różnica między PKB i PNB wyraża się sumą dochodów netto z własności kapitału zainwestowanego za granicą; PKB nie uwzględnia dochodów z zagranicy; PNB natomiast uwzględnia wszystkie dochody zarobione za granicą.

Relacje między DN wytworzonym (DNw) a stanem zasobów narodowych:

WYDAJNOŚĆ PRACY (W), W = DNw / Z, Z - liczba zatrudnionych w GN

PRACOCHŁONNOŚĆ (PR), PR = Czp / DNw, Czp - czas pracy

TECHNICZNE UZBROJENIE PRACY (U), U = Mp / Z, Mp - wartość brutto produkcyjnych śr. trwałych

KAPITAŁOCHŁONNOŚĆ (m), m = Mp / DNw

Tempo wzrostu DN (r): r = ∆DN / DNt

Stopa wzrostu: r = ∆DN / DNt * 100

Średnie roczne tempo wzrostu: 0x01 graphic

Równanie wzrostu Harroda - Domara: 0x01 graphic
, s - stopa oszczędności

Przykład: nadrabianie opóźnienia ekonomicznego:

Kraj

PKB per capita, w USD

w danym roku

po upływie roku (+ 5%)

Słabo rozwinięty

Rozwinięty

Luka

1 000

10 000

9 000

1 050

10 500

9 450

BOGACTWO NARODOWE - zasoby naturalne i zasoby majątkowe

ZASOBY NATURALNE - twory org. (rośliny, zwierzęta, ekosystemy) i nieorganiczne (atmosfera, wody, minerały), wykorzystywane przez człowieka w procesie produkcji i konsumpcji. Dzielimy na:

Zasoby naturalne w Polsce:

    1. Bogactwa mineralne

    2. Terytorium kraju, zasoby ziemi i gleby

    3. Lasy

    4. Wody

Konserwacyjny typ użytkowania zasobów naturalnych:

  1. zapobieganie degradacji zasobów (środki prawne i ekonomiczne ochrony środowiska)

  2. odnawianie zasobów (np. lasów, stanu zwierzyny, zarybienie wód)

  3. oszczędne i efektywne użytkowanie zasobów nieodnawialnych (np. rekultywacja)

ZASOBY MAJĄTKOWE - stan wyposażenia kraju w budynki, budowle, urządzenia, a także wyposażenie gospodarstw zarobkowych i domowych w narzędzia pracy, przedmioty pracy oraz trwałe dobra konsumpcyjne.

  1. MAJĄTEK TRWAŁY SFERY PRODUKCYJNEJ - środki trwałe służące do produkcji w znaczeniu technicznym.

  2. INFRASTRUKTURA - podstawowe urządzenia i instytucje usługowe niezbędne do funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa.

  1. TRWAŁE ŚRODKI MAJĄTKOWE znajdujące się we władaniu gospodarstw domowych (poziom życia, efektywność gospodarki, mobilność zasobów pracy)

Cechy zasobów majątkowych w Polsce:

Temat: Przedmiot oddziaływań polityki ekonomicznej - gospodarka narodowa

Organizacja gospodarki narodowej jest określana przez wiele czynników, a zwł. przez poziom rozwoju, wielkość kraju i jego specyficzne cechy (jak np. bogactwa naturalne, tradycję), liczbę ludności, jego pozycję międzynar. oraz udział w porozumieniach gosp. (→ integracja gospodarcza), udział w gospodarce narodowej sektora publ. i sektora prywatnego, liczebność i poziom kwalifikacji kadr, rozwój nauki, organizacji pracy i in. Poziom rozwoju danej gospodarki narodowej oraz jego dynamika są określane za pomocą syntet. mierników, takich jak: wielkość i dynamika → dochodu narodowego na 1 mieszk., wielkość i dynamika konsumpcji, a także wskaźników takich jak: udział przemysłu w tworzeniu dochodu nar., struktura handlu zagr., struktura zatrudnienia. Zob. też cykl koniunkturalny, wzrost gospodarczy

SYSTEM [gr.], zbiór wzajemnie powiązanych elementów, wyodrębnionych z otoczenia ze względu na te powiązania; powiązania (relacje) między elementami systemu tworzą jego strukturę. Podstawowe właściwości systemu: 1) zachowanie każdego elementu wpływa na zachowanie całości, ale żaden element nie ma wyłączności w oddziaływaniu na całość; 2) każdy, wyodrębniony wg dowolnego kryterium, podzbiór elementów ma wpływ na funkcjonowanie systemu, ale żaden z podzbiorów nie ma wyłącznego wpływu (system jest więc niepodzielną całością). Według teorii → systemów świat otaczający człowieka jest światem systemu, w którym można rozróżnić systemy rzeczywiste (techn., społ., biol. itp.), pojęciowe (logika, matematyka) oraz abstrakc. (język).

GOSPODARKA ŚWIATOWA, system powiązań produkcyjnych, technol., handl., finansowych i instytucjonalnych między gospodarkami nar. różnych krajów, na różnym poziomie rozwoju społ.-gosp., włączający je w ogólnoświat. proces produkcji i wymiany. Rozwój międzynar. podziału pracy, specjalizacji i wymiany międzynar. wykształca system trwałych związków, obejmujących coraz większą liczbę krajów, tworząc międzynar. rynki, regionalne i światowe.

Kraje rozwinięte, o gospodarce rynkowej podjęły działania mające na celu przekształcenie gospodarki światowej przez stworzenie wzajemnie powiązanych międzynar. organizacji gosp. (→ integracja gospodarcza). Już 1944 powstały → Międzynarodowy Fundusz Walutowy i → Międzynarodowy Bank Odbudowy i Rozwoju; 1947 zawarto wielostronny → Układ Ogólny w sprawie Ceł i Handlu; utworzono następnie wiele porozumień i wspólnot, z których najpotężniejszą stała się → Europejska Wspólnota Gospodarcza; wspólnoty międzynar., organizacje gosp. o charakterze uniwersalnym (zwł. GATT, MFW, Bank Świat., UNCTAD) czy regionalnym (EWG, EFTA itd.) oddziałują w znacznym stopniu na współczesną gospodarkę światową. Jednym z najważniejszych czynników, określających zakres i kształt powiązań gosp. między poszczególnymi krajami w ramach gospodarki światowej, jest oddziaływanie państwa; prowadzi ono m.in. zagr. politykę ekon. (politykę handl.).

We współczesnej gospodarce światowej pogłębiają się różnice w poziomie rozwoju poszczególnych krajów; powstanie systemu kapitalist. przyczyniło się w b. dużym stopniu do nasilenia nierównomierności rozwoju, co jest procesem ciągłym. Pojawiły się zjawiska uznawane za prawidłowości gospodarki światowej: rosnąca otwartość gospodarki nar. na rynek świat. i pozostałe gospodarki, umiędzynarodowienie postępu techn., obiektywizacja efektu naśladownictwa i in. Prawidłowości te przyczyniają się do upodobnienia struktur ekon., modeli spożycia, reguł gry ekon., dyscypliny społ.; z drugiej strony wpływają one na zróżnicowanie się gospodarek nar.; jest to związane z różną zdolnością dostosowawczą poszczególnych krajów do zmieniających się warunków w gospodarce światowej źródło tego zjawiska nie zostało jeszcze zbadane.

AMORTYZACJA [łac.], umorzenie, ekon. wartość zużytych w danym okresie środków trwałych, której wyrazem jest suma pieniężna konieczna do utrzymania ich sprawności techn.-ekon. w kolejnym okresie eksploatacji oraz do odtworzenia tych środków trwałych po ich zużyciu; stopa amortyzacji, procentowy wskaźnik zużycia środka trwałego w danym okresie w stosunku do jego początkowej wartości.

RESTYTUCJA [łac.], prawo przywrócenie stanu poprzedniego:

W prawie cyw. jedna z najdawniejszych form naprawienia wyrządzonej szkody (→ odszkodowanie ).

Źródłem trudności w porównywaniu szacunków dochodu narodowego różnych krajów jest różnica stosowanych metod liczenia PNB; wynikają one także z olbrzymiej liczby szacunków opartych na często niepewnych założeniach i danych; w rezultacie szacunki dochodu narodowego podlegają często poważnym rewizjom; np. porównanie szacunków PNB dla różnych krajów zawartych w World Tables Banku Świat. dla lat: 1977 i 1979 pokazuje, że różnica szacunków PNB dla Gambii i Ghany wynosi w wyniku ich rewizji 30%, dla Nigerii 25%, a dla wielu innych krajów powyżej 20%; na ogół w jednym kraju szacunków PNB dokonuje więcej niż jedna instytucja (np. bank centr. i służby statyst.); w krajach o rozwiniętej statystyce gosp. często się zdarza szacowanie PNB przez jedną instytucję za pomocą różnych metod.

WYDAJNOŚĆ PRACY, miara efektywności pracownika, wielkość produkcji na jednego zatrudnionego lub na ustaloną jednostkę czasu (np. roboczogodzinę). W przedsiębiorstwie lub w określonej gałęzi przemysłu do obliczenia wydajności pracy często bierze się pod uwagę, ze względu na prostotę pomiaru, produkcję sprzedaną, która uwzględnia zużyte surowce, materiały itp.; metoda ta jednak może dać obraz pozornego wzrostu wydajności pracy wobec uwzględnienia w rachunku nadmiernego zużycia materiałów lub zastąpienia tańszych droższymi. Poziom wydajności pracy zależy od techn. uzbrojenia pracy, kwalifikacji pracowników i ich motywacji, jakości przedmiotów pracy, warunków naturalnych, organizacji i warunków pracy, warunków bytowych, stosunków społ. (→ human relations) w przedsiębiorstwie. Czynniki te są ściśle ze sobą powiązane i pozytywne efekty uzyskane dzięki jednym mogą być zmniejszone, a nawet zniwelowane przez niewłaściwe wykorzystanie innych. Wydajność pracy jest skorelowana z dobrobytem: społeczeństwa o niskiej wydajności pracy żyją w ubóstwie, społeczeństwa zaś o wysokiej wydajności pracy — w dobrobycie, chociaż nie rozkłada się on równomiernie pomiędzy członków tego społeczeństwa.

PRACOCHŁONNOŚĆ, ekon. ilość pracy zużytej do wytworzenia określonego dobra lub jednostki wartości produkcji, odwrotność → wydajności pracy; w zależności od punktu odniesienia (konkretnego wyrobu, produkcji przedsiębiorstwa, produktu nar.) są stosowane różne metody i miary jej oceny.

TECHNICZNE UZBROJENIE PRACY, ekon. wartość środków trwałych przypadających na jedno miejsce pracy; jest ono znacznie zróżnicowane w zależności od działu produkcji i gałęzi; najwyższą wartość osiąga w przemyśle ciężkim, najniższą w usługach; techniczne uzbrojenie pracy może być interpretowane jako koszt stworzenia jednego miejsca pracy w danej gałęzi.

KAPITAŁOCHŁONNOŚĆ, stosunek wartości → środków trwałych zużytych w produkcji do wartości produkcji uzyskanej za ich pomocą.

model Harroda-Domara, wiąże możliwości wzrostu produkcji ze wzrostem popytu

ZASOBY NATURALNE, ekon. twory org. (rośliny, zwierzęta, ekosystemy) i nieorg. (atmosfera, wody, minerały), wykorzystywane przez człowieka w procesie produkcji i konsumpcji. Dzielą się na zasoby naturalne odnawialne i nieodnawialne. Zasoby naturalne odnawialne to np.: wody, atmosfera, drewno, zasoby rybne; zasoby te występują w postaci strumieni, a ich odnawialność wynika z istnienia zamkniętych obiegów materii: tlenu, wody, azotu. Zasoby naturalne nieodnawialne to przede wszystkim zasoby energetyczne (paliwa kopalne) oraz minerały. Korzystanie przez człowieka z zasobów naturalnych próbują wyjaśnić 2 konkurencyjne teorie zasobów: statyczna i dynamiczna.

Statyczna teoria zasobów naturalnych zakłada, że powstały one w wyniku ewolucji i ich rozmiary są skończone; wynika z tego, że wykorzystywanie zasobów naturalnych musi prowadzić do ich wyczerpania. Teoria ta legła u podstaw koncepcji → wzrostu zerowego, nakazującej zahamowanie wzrostu gosp. w skali światowej. Teoria dynamiczna traktuje zasoby naturalne jako produkt ludzkiej wiedzy, np. złoża uranu nie były zasobem przed odkryciem reakcji jądr. i wynalezieniem reaktorów; zwolennicy tej teorii przyjmują, że dopóki rozwijać się będzie nauka, rozporządzalne zasoby będą wzrastać. Krytycy tego stanowiska nazywają je optymizmem technologicznym.

BOGACTWA MINERALNE

Polska jest krajem zasobnym w surowce miner.; wydobywa się ponad 70 różnych kopalin, w tym 40 ważnych dla gospodarki; łącznie wydobywa się ok. 400 mln t surowców, w tym 40% stanowi węgiel kam., 35% — piasek i żwir, po 8% — węgiel brun. i skały wapienne.

Z surowców energ. największe znaczenie ma węgiel kam.; udokumentowane zasoby (do głęb. 1000 m) wynoszą 64,9 mld t; wydobywany jest w → Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, → Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym (trwa proces likwidacji kopalń), → Lubelskim Zagłębiu Węglowym (zaprzestano rozbudowy ze względu na bardzo trudne warunki wydobycia — działa 1 kopalnia w Bogdance); większość zasobów stanowi węgiel płomienny i gazowo-płomienny, tylko 25% — węgiel koksujący. Dla energetyki ważny jest również węgiel brun.; jego zasoby ocenia się na 42 mld t, udokumentowane — na 14,3 mld t; występuje w zach. i środkowej Polsce; eksploatacja metodą odkrywkową w → Turoszowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, → Bełchatowskim Zagłębiu Węgla Brunatnego, → Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego; ponadto złoża znajdują się w okolicach Gubina (woj. lubuskie), Ścinawy i Legnicy (dolnośląskie), Rogóźna (łódz.), Mosiny (wielkopol.). Obecnie rozpoznane zasoby ropy naft. (4,9 mln t) nie mają dużego znaczenia w gospodarce; do największych należy złoże w dnie M. Bałtyckiego (ok. 70 km na pn. od Rozewia); ponadto eksploatuje się niewielkie złoża w → Krośnieńsko-Jasielskim Zagłębiu Naftowym, na Pobrzeżu Szczecińskim (Kamień Pomorski, Wysoka Kamieńska) i Koszalińskim (Karlino), w zach. części Wielkopolski; trwają intensywne poszukiwania nowych złóż (szczególnie na M. Bałtyckim) prowadzone również przy udziale firm zagranicznych. Gaz ziemny (zasoby 155 km3) występuje w okolicach Przemyśla, Lubaczowa, Mielca, w Wielkopolsce (Ostrów Wielkopolski, Nowa Sól, Rawicz, między Zbąszyniem a Jarocinem), na Pobrzeżu Szczecińskim, w Jasielsko-Krośnieńskim Zagłębiu Naft. oraz na M. Bałtyckim; złożom węgla kam. na Górnym Śląsku towarzyszy metan (zasoby ok. 50 km3).

Spośród surowców chem. podstawową rolę odgrywają siarka (zasoby 756 mln t) i sól kam. (88 mld t); złoża siarki występują wokół Tarnobrzega (Piaseczno, Machów, Jeziórko), na pd. od Szydłowca (Grzybów, Osiek) oraz koło Lubaczowa (Horyniec, Basznia); sól kam. występuje na Podkarpaciu (Bochnia, Wieliczka, Łężkowice, Siedlec) i w postaci słupów solnych w pn.-wsch. Wielkopolsce oraz na Kujawach (Inowrocław, Góra, Kłodawa, Izbica, Rogóźno, Mogilno); nad Zat. Gdańską występują złoża soli potasowej (polihalitu).

Wśród surowców metalicznych do najzasobniejszych w Polsce należą złoża rud miedzi (3,4 mld t — 10% odkrytych zasobów świat.) oraz cynku i ołowiu (216 mln t); miedzionośne margle i łupki zalegają w niecce bolesławiecko-złotoryjskiej oraz między Lubinem a Głogowem (→ Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy); złoża zawierają ok. 1,6% miedzi oraz domieszki srebra, kobaltu, wanadu, cyny, niklu; rudy cynku i ołowiu występują w okolicach Olkusza, Bolesławia, Chrzanowa i Zawiercia. Rudy żelaza, gł. niskoprocentowe syderyty ilaste, znajdują się w Zagłębiu Staropolskim (nie eksploatowane), w okolicach Częstochowy oraz w Łęczycy; 1962 w woj. podlaskim (okolice Suwałk) odkryto bardzo zasobne (szacowane na 1 mld t) złoża magnetytu tytano- i wanadonośnego (nie ekspolatowane); ponadto w Polsce są złoża rud niklu (Ząbkowice Śląskie) oraz barytu (okolice Wałbrzycha). Duże znaczenie gosp. mają różnorodne surowce skalne; szczególnie bogate złoża zalegają w Sudetach i na Przedgórzu Sudeckim (granity, sjenity, gabra, porfiry, melafiry, diabazy, bazalty, łupki kwarcowe, marmury, piaskowce), na obrzeżu G. Świętokrzyskich (piaskowce, wapienie, zlepieńce), na Wyż. Lubelskiej i w okolicach Chełma (margle i wapienie kredowe), w Niecce Nidziańskiej (gipsy), na Kujawach i Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej (wapienie); na obszarze prawie całego kraju występują piaski, gliny, żwiry i iły.

Polska ma bogate zasoby wód geotermalnych; największe znajdują się między Koninem a Łodzią, Poznaniem a Piłą, w okolicach Szczecina i na Podhalu; w Pyrzycach (woj.zachodniopomor.) działa pierwsza w Polsce ciepłownia geotermiczna (uruchomiona 1996). Liczne są źródła leczn. wód miner., m.in. wody chlorkowe, wodorowęglanowe, siarkowe (gł. w Sudetach i Beskidach).

GLEBY gleby czarnoziemne (czarnoziemy i szare gleby leśne) — występują m.in. na terenach lessowych części Wyż. Lubelskiej i Wyż. Małopolskiej, zajmują ok. 1% pow. kraju, są b. urodzajne; gleby brunatnoziemne (brun. i płowe) — występują m.in. na glinach zwałowych pojezierzy: Mazurskiego i Pomorskiego oraz na lessach Wyż. Lubelskiej, Wyż. Małopolskiej i Pogórza Karpackiego, zajmują ok. 37% pow. kraju, są stosunkowo żyzne; gleby bielicoziemne (bielice, bielicowe i rdzawe) — wystepują gł. na Niżu Polskim i w Kotlinie Sandomierskiej, zajmują ok. 26% pow. kraju, wymagają nawożenia org. i wapnowania, są typowymi glebami żytnio-ziemniaczanymi; czarne ziemie gł. na Kujawach, w rejonie Błonia, Sochaczewa, Pyrzyc, Kętrzyna i Wrocławia, jedne z najurodzajniejszych gleb, w sumie zajmują ok. 3% pow. Kraju

LASY W pierwotnym krajobrazie Polski dominowały lasy, które obecnie zajmują tylko 27,9% (1994)

pow. i mają skład gatunkowy przeważnie zmieniony, a ponad 50% pow. zajmują pola uprawne (reszta — łąki, nieużytki i in.); do największych kompleksów leśnych należą: Bory Dolnośląskie (ponad 1500 km2), Puszcza Białowieska (w Polsce ok. 580 km2), Puszcza Solska (1240 km2), Bory Tucholskie (ok. 1200 km2), Puszcza Augustowska (1140 km2) i Puszcza Knyszyńska (839 km2); najpospolitszymi zbiorowiskami leśnymi są bory iglaste i lasy mieszane, a na siedliskach zasobniejszych — wielogatunkowe lasy liściaste, gł. dębowo-grabowe (grądy) i bukowe, na podmokłych — olsy i łęgi; łąki w większości są zbiorowiskami sztucznymi, powstałymi gł. na miejscu wyciętych lasów. Zespoły o zachowanym pierwotnym charakterze roślinności są chronione jako parki nar. (np. Białowieski Park Nar.) i krajobrazowe lub rezerwaty przyrody; zabytkowe drzewa (np. najstarszy dąb Chrobry w Piotrowicach w woj. lubuskim, największy — dąb Jana Bażyńskiego w Kadynach w woj. warmińsko-mazurskim), ich skupienia (np. aleja lipowa pod Dęblinem, aleja topolowa pod Puławami) i in. obiekty (np. największy głaz narzutowy Trzygław, zw. Tychowskim Głazem w Tychowie w woj.zachodniopomor.) — jako pomniki przyrody.

WODY Ważny problem stanowi zanieczyszczenie pol. wód. W poł. lat 60. do I klasy czystości zaliczano 32% długości rzek, 25% do II klasy, 14% do III, 29% zaś stanowiły wody nadmiernie zanieczyszczone. W 1992 rzeki w Polsce niosły 4,2 km3 ścieków; 88% długości rzek należało do wód pozaklasowych, wód I klasy czystości (wg kryteriów biol.) — brak. Zostało to spowodowane znacznym rozwojem przemysłu, zwiększonym zużyciem nawozów i środków ochrony roślin, któremu nie towarzyszyły inwestycje w ochronę środowiska. W 1994 nie oczyszczano w ogóle 25,4% wytwarzanych ścieków komunalnych i przem., tylko 37,5% ścieków oczyszczano prawidłowo; z 853 miast tylko 62% posiada oczyszczalnie ścieków, w tym znaczna część jedynie mechaniczne. Szczególnie ważnym problemem jest zasolenie wód przez kopalnie węgla kam. — do rzek wraz z wodami kopalnianymi odprowadza się ok. 9 tys. t soli na dobę.

STAN ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO. Polska należy do krajów o znacznie zanieczyszczonym środowisku, niewspółmiernie dużym do potencjału przem. kraju. Wiele czynników gosp., społ., a zwł. polit. powodowało, że do końca lat 80. XX w. stan środowiska przyr. systematycznie się pogarszał.

Stan powietrza atmosferycznego jest uwarunkowany przez emisję zanieczyszczeń do atmosfery z terytorium Polski, transport transgraniczny oraz warunki meteorologiczne. Nadmierne zanieczyszczenie powietrza atmosf. występuje na ponad 20% powierzchni Polski. Czynnikami powodującymi taki stan są: energetyka oparta na węglu kam. i brun.; rozwinięty, lecz niedoinwestowany ekologicznie przemysł surowcowy, niedobór instalacji oczyszczających gazy odlotowe, brak nowocz. rozwiązań w rozwijajacym się transporcie samochodowym (pojazdy i drogi), opóźnienia w rozwoju prawa ekol. oraz jego egzekucji.

W procesach wytwarzania energii w elektrowniach i ciepłowniach powstaje ok. 70% uwalnianego do atmosfery dwutlenku siarki (SO2) i 40-50% pyłów i tlenków azotu (NO x); pojazdy mech. emitują ok. 30% NO x, tlenku węgla (CO) i węglowodorów, a także związki ołowiu; motoryzacja i paleniska domowe wykorzystujące węgiel są najbardziej uciążliwymi źródłami zanieczyszczenia atmosfery w centrach dużych miast, np. w Krakowie. Zły stan czystości powietrza na Górnym Śląsku jest wynikiem emisji zanieczyszczeń z krajowych źródeł przem. oraz ich napływu z Czech, a w pd.-zachodniej Polsce — także z Niemiec (następstwem tego są m.in. zniszczenia w sudeckich lasach świerkowych). Z terytorium Polski zanieczyszczenia są transportowane nad terytorium wsch. i pn. sąsiadów; Polska należy do krajów wymieniających zanieczyszczenia, tzn., że wielkość eksportu zanieczyszczeń jest zbliżona do wielkości importu (wielkość emisji oraz bilans eksportu i importu dwutlenku siarki przedstawia mapa).

Szacuje się, że w Polsce ogólna emisja zanieczyszczeń gazowych wyniosła 1993 co najmniej 10 mln t, w tym SO2 — 2,7 mln t (1989 — 3,9 mln t, 1991 — 3,0 mln t), NOx — 1,1 mln t (1989 — 1,5 mln t, 1991 — 1,2 mln t), CO — 4,4 mln t, lotnych substancji org. — 1,7 mln t, amoniaku, NH3 — 40 tys. t, dwusiarczku węgla, CS2 — 20 tys. t, siarkowodoru, H2S — 9 tys. t i związków fluoru — 4 tys. t; dodatkowo emisja CO2 jest szacowana na ok. 400 mln t. Emisja pyłów 1989-93 zmniejszyła się z 2,4 mln t do 1,5 mln t rocznie (redukcja ok. 38%).

Przestrzenny rozkład emisji zanieczyszczeń jest b. nierównomierny — największy poziom osiąga ona na obszarach dużych aglomeracji miejskich oraz w gł. okręgach przemysłowych. Zdecydowanie najgorsza sytuacja występuje w woj. śląskim, gdzie na obszarze stanowiącym zaledwie 2,1% powierzchni Polski koncentruje się aż 20-25% krajowej emisji SO2 , NOx i pyłów; od wielu lat są tu przekraczane wartości dopuszczalnych stężeń wszystkich ważniejszych zanieczyszczeń atmosfery, w tym metali ciężkich, tlenku węgla i węglowodorów.

W atmosferze wielu rejonów, zwł. przy ruchliwych ulicach miejskich, występują podwyższone w stosunku do poziomu dopuszczalnego zapylenie oraz stężenie szkodliwych gazów: CO, NOx i, rzadziej, SO2 oraz znaczny wzrost stężenia CO2. W Krakowie i niektórych miastach Górnego Śląska występuje kwaśny → smog , stanowiący duże zagrożenie dla zdrowia ludzkiego oraz powodujący znaczne straty materialne.

Od pocz. lat 90. obserwuje się zmniejszanie emisji zanieczyszczeń powietrza, co początkowo było spowodowane spadkiem produkcji przem., obecnie — postępem w instalowaniu urządzeń ochronnych. Wzrasta liczba urządzeń odpylających i ich średnia skuteczność; powstają nowe instalacje odsiarczania spalin i usuwania z nich tlenków azotu. Ilość zanieczyszczeń zatrzymanych i zneutralizowanych w urządzeniach oczyszczających wyrażona w tys. t/rok przedstawia się następująco (1993): pył — 19 923, SO2 — 460, NOx — 23, CO — ok. 300, węglowodory — 65, inne zanieczyszczenia gazowe 50; w przypadku pyłów stanowi to ok. 97% zanieczyszczeń wytworzonych, a w przypadku gazów — ok. 23%.

Stan wód. Wody, które wg kryterium fizykochem. można zaliczyć do I klasy czystości, stanowią ok. 3% łącznej długości badanych rzek, wody II klasy — ok. 15%, wody III klasy — ok. 30% długości rzek; reszta zaś, tj. ponad 50% długości rzek, to wody pozaklasowe, nie odpowiadające normom. Równie niedobra jest jakość wód jeziornych. Ten wysoce niezadowalający stan jest wynikiem odprowadzania do odbiorników (jezior i rzek) znacznych ilości ścieków nieoczyszczonych.

Z 845 miast (1993) 825 jest wyposażonych w sieć wodociągową, 757 — skanalizowanych, a jedynie 526 ma oczyszczalnie ścieków. Sytuacja, zwł. w mniejszych miejscowościach oraz gminach, systematycznie się poprawia; rocznie buduje się ok. 1000 małych oczyszczalni ścieków. Udział ścieków przem. w ściekach miejskich jest b. zróżnicowany, wynosi przeciętnie 30%. Budowa wodociągów na wsi wyprzedzająca budowę kanalizacji i oczyszczalni ścieków stanowi poważne zagrożenie dla wód podziemnych. Dużym problemem jest także zasolenie wód Wisły i Odry oraz ich dopływów wodami kopalnianymi z Górnego Śląska i zanieczyszczenie środowiska wodno-glebowego nie w pełni zagospodarowaną gnojownicą produkowaną przez fermy przem. chowu zwierząt. Z obj. 46 mld m3 wody odprowadzanej rocznie z terytorium Polski do M. Bałtyckiego ok. 8% stanowią ścieki, z których jedynie 1/3 jest oczyszczona (biologicznie lub chemicznie) w stopniu spełniającym wymogi prawne, 1/3 jest oczyszczona tylko wstępnie (mechanicznie), a pozostała część nie jest oczyszczona.

Stan gleb i gruntów. W 1993 powierzchnia wyłączona z użytkowania rolnego i przeznaczona na cele nieroln. wynosiła ok. 28 tys. ha. Około 90 tys. ha gruntów zdewastowanych i zdegradowanych (w sposob naturalny i antropogeniczny) wymaga rekultywacji i zagospodarowania. Zagrożenie potencjalne gleb użytkowanych rolniczo erozją wietrzną dotyczy ok. 47% użytków rolnych (pow. ok. 8,8 mln ha), a zagrożenie gruntów rolnych i leśnych erozją wodną powierzchniową — ok. 32% użytków rolnych i lasów (pow. ok. 8,7 mln ha).

Dewastacja i degradacja gleb oraz gruntów jest powodowana przez górnictwo, przemysł (energetyka, przemysł chem., hutnictwo), transport, chemizację i intensyfikację rolnictwa oraz gospodarkę komunalną. Poważnym problemem są liczne przypadki wycieków produktów ropopochodnych podczas ich produkcji, transportu lub magazynowania. Są one przyczyną długotrwałej degradacji gruntów i wód podziemnych.

Na pocz. lat 90. stwierdzono, że tereny zajmowane przez wojska ZSRR (1991-93 wojska Federacji Ros.), o pow. ok. 70 tys. ha (gł. w zach. i pn.-zach. części Polski), zostały w dużym stopniu zdegradowane. Na terenach dużych baz paliw, lotnisk i poligonów występuje zanieczyszczenie gruntu i wód podziemnych produktami ropopochodnymi. Ze szczegółowych badań (prowadzonych gł. przez Państw. Inspekcję Ochrony Środowiska WAT) wynika, że produkty te zanieczyszczają szkielet glebowy oraz w wielu przypadkach tworzą na powierzchni wód podziemnych lub na stropie warstwy nieprzepuszczalnej wyraźną warstwę pływającego paliwa o grubości dochodzącej do kilku metrów. Zanieczyszczenie środowiska gruntowo-wodnego terenów wojsk. jest spowodowane również innymi substancjami chem., np. metalami ciężkimi, fenolami i detergentami. Degradacja środowiska wykracza często poza granice tych terenów, w wielu rejonach stwierdzono nielegalne składowiska odpadów, wokół których grunt jest zanieczyszczony szkodliwymi substancjami. Powierzchnia zanieczyszczonych gruntów, którą należy wykluczyć z użytkowania rolnego, wynosi ok. 540 ha. Konsekwencją występowania tych zanieczyszczeń jest zły stan wód podziemnych, które na obszarze ok. 6 500 ha trzeba uznać za niezdatne do picia i na potrzeby gospodarcze. Badania nie wykazały występowania skażeń bojowymi środkami trującymi ani skażeń promieniotwórczych.

Z powodu zanieczyszczenia powietrza, ponad 60% gleb uprawnych wymaga systematycznego nawożenia zasadowymi związkami wapnia (wapnowanie).

W 1993 ogółem zrekultywowano ok. 2,2 tys. ha i zagospodarowano ok. 1,1 tys. ha gruntów zdegradowanych, w ponad 60% na cele roln. i leśne.

Stan lasów. W 1992 ok. 13% lasów w Polsce uznano za zdrowe, 44% znalazło się w klasie ostrzegawczej, średnie uszkodzenia miało ok. 39%, a ok. 4% uznano za silnie uszkodzone. Najbardziej są uszkodzone lasy w woj.: śląskim, dolnośląskim (okolice Wrocławia), małopol. (okolice Krakowa), mazow. (okolice Radomia) i podkarpackim., a najmniej w podlaskim, mazow. i lubelskim. Zjawiska niszczenia lasów przez szkodliwe owady, choroby grzybowe, szkody klim. i klęski żywiołowe są potęgowane przez przem. zanieczyszczenia powietrza i gleby, deficyt i skażenie wód, globalne zmiany klimatu i zwiększony ruch rekreacyjno-turyst. na terenach leśnych.

REKULTYWACJA ŚRODOWISKA ZDEGRADOWANEGO, przywracanie zdewastowanym działalnością człowieka środowiskom, gł. glebom i zbiornikom wodnym, ich funkcji biologicznej.

Rekultywacja gruntów obejmuje zagospodarowywanie terenów poprzem. i zniszczonych w wyniku eksploatacji górn. oraz wykorzystywanie zwałowisk skał płonnych i wyrobisk popiaskowych; w przypadku wydobycia metodami odkrywkowymi (np. węgla brun.), przed przystąpieniem do eksploatacji zdejmuje się i zabezpiecza wierzchnią warstwę gruntu, która jest podstawowym środowiskiem życia glebowego i roślinnego. Po zakończeniu wydobycia i zasypaniu wyrobisk rozprowadza się ją na powierzchni, aby znów mogła pełnić funkcje biologiczne. Trudnym przedsięwzięciem jest rekultywacja hałd i wysypisk odpadów; wykształcenie nawet cienkiej warstewki nowej gleby pozwalającej na rozwój roślinności trwa wiele lat; proces ten, obejmujący sukcesję wielu gat. roślin, można przyspieszyć przez sztuczne zasiedlenie odpowiednimi gatunkami.

Rekultywację jezior i sztucznych zbiorników wodnych prowadzi się zwykle w przypadku ich silnej → eutrofizacji .

Rekultywacji rzek dokonuje się przez zintensyfikowanie ich naturalnej zdolności do oczyszczania — budowę progów i kaskad zwiększających aerację, regulacje biegu rzek oraz eliminowanie zastoisk, gdzie łatwo może dojść do wyczerpania się tlenu.

BUDOWLA, nieruchome, trwale połączone z gruntem dzieło rąk ludzkich; budowle związane z gospodarką wodną i wyzyskaniem zasobów wodnych oraz z ochroną przed szkodami, wywołanymi przez żywioł wodny, nazywa się budowlami wodnymi, w przeciwieństwie do budowli o wszelkim innym przeznaczeniu, zwanych budowlami lądowymi. Zależnie od położenia w stosunku do powierzchni gruntu, budowle lądowe dzieli się na nadziemne (budynki, mosty, linie elektroenerg., parkany itp.), naziemne (drogi kołowe i kol., ulice) i podziemne (tunele).

budynek «budowla naziemna jednokondygnacyjna lub wielokondygnacyjna, ograniczona ścianami i dachem, mająca pomieszczenia mieszkalne lub o innym przeznaczeniu; dom, gmach»

INFRASTRUKTURA [łac.], podstawowe urządzenia i instytucje usługowe niezbędne do funkcjonowania gospodarki i społeczeństwa; infrastruktura ekonomiczna obejmuje usługi w zakresie transportu, komunikacji, energetyki, melioracji itd. (np. porty, sieć kol., elektrownie, zapory wodne); infrastruktura społeczna obejmuje usługi w dziedzinie prawa, bezpieczeństwa, kształcenia i oświaty, kultury, opieki społ. i służby zdrowia, budownictwa mieszkaniowego itp. (np. szkoły, szpitale, sądy, więzienia, instytucje administracji państw.).

DEKAPITALIZACJA [łac.], proces zmniejszania się wartości środków trwałych, w wyniku niepokrywania bieżącego ubytku ich wartości przez inwestycje.

1


Wyszukiwarka