Wykład- genetyka, Medyczne, Studia pielęgniarstwo, Fizjologia


Wykład I

Rozwój człowieka a geny.

Miejsce człowieka w obecnym świecie

Człowiek zajmuje szczególna pozycję w grupie ssaków. Wynika to z rozwoju mózgu i zmienności genetycznej.

Jedna ze znanych autorek książek o medycynie niekonwencjonalnej, Elżbieta Cybulska tak określa współczesnego człowieka:

„Ano właśnie. Kim jest współczesny człowiek końca XX wieku? - dumny zdobywca Kosmosu, twórca bomby jądrowej i dzieci z próbówki. Potrafi niszczyć i budować nowe życie. Wydaje mu się, że jest panem Wszechświata, a tak naprawdę nie umie prawidłowo myśleć, oddychać - bo wykorzystuje zaledwie jedną piątą płuc. Je też byle co, byle jak, byle gdzie. Odpoczywa przed telewizorem z gazeta w ręku. Wiecznie zagoniony za dobrami doczesnymi, karierą i pieniędzmi zapomina o najważniejszym - o sobie samym.”

Jako organizmy posiadamy wspólnych przodków ze wszystkimi formami życia na Ziemi. Mówią nam o tym teorie ewolucji powstania życia na Ziemi. Ewolucja jako podstawowe prawo przyrody ma charakter falowy.

Naruszenie szczegółowych praw ewolucji może spowodować jej uwstecznienie, gdyż w ewolucji istnieje taka możliwość. Istnienie myślącego mózgu - najwyżej wyewoluowanej materii stanowi dowód, że w wielkiej ewolucyjnej loterii zwyciężył gatunek ludzki, że to właśnie on, uzyskał w ewolucji największą szansę.

Rozum człowiekowi został dany po to, aby w etapach dalszego rozwoju umiał dostrzegać i rozumieć prawa ewolucji i korzystać z nich. Jest to ogromna szansa umożliwiająca przetrwanie.

Człowiek odkrywając dzięki nauce fakt, że swój organizm zawdzięcza ewolucji, otwiera sobie możliwość sterowania tą ewolucją.

Człowiek w porównaniu z czasem ewolucji genowej i chromosomalnej, która go człowiekiem uczyniła, jest bardzo młody, liczy nie więcej niż 10 tysięcy lat.

W tak krótkim okresie zdołał nie tylko sięgnąć „dłonią na Księżyc”, stworzyć wspaniałe dzieła sztuki, nauki, dźwignąć się moralnie i etycznie w rozwoju społecznym, ale także wymordować setki milionów ludzi w toku wojen, zadać biosferze wiele śmiertelnych ciosów, przez co sam cierpi w wyniku chorób i ulega przedwczesnym zgonom.

Tylko człowiek był zdolny naruszyć status biosfery, wyrwawszy się z niewoli zakazów, nakazów, zakłócił jej równowagę i jej kosztem zbudował swoją cywilizację - kulturę materialną i duchową. Ta budowa prowadzi jednak do degradacji biosfery i katastrofy ekologicznej.

Od zarania dziejów człowiek zastanawiał się, kim jest. Rodzimy się, dojrzewamy i umieramy podobnie jak każda żywa istota i to nas wiąże z biosfera, ale ludźmi stajemy się, gdy naszemu życiu nadamy sens, a to jest możliwe w działalności intelektualnej i emocjonalnej mózgu.

Aby stworzyć przyszłym pokoleniom właściwe warunki biologicznego, intelektualnego i emocjonalnego rozwoju sami musimy przejść przez rewolucję naukowo- humanistyczną. Człowiek jest istotą na globie, która rządzi się prawami biologicznymi, wypracowanymi przez biosferę i zakodowanymi w substancji genetycznej. Efektem jest myślenie i prawa etyczne, które dojrzewają w jego psychice. Psychosfera człowieka zadecyduje, czy zginiemy niszcząc się, czy przetrwamy pomagajac sobie wzajemnie.

„Ludzie z pewnością mogliby być dla siebie życzliwsi, gdyby umieli na siebie spojrzeć przez pryzmat nieuchronnego przemijania.”

Zdrowie, szczęście, przetrwanie i trwanie jednostki, ludzkości zależą od ochrony przyrody, ekologizmu i naszego humanizmu. Stan zdrowia człowieka zależy od różnych czynników - bodźców środowiskowych związanych z położeniem geograficznym, klimatem, warunkami pracy, warunkami mieszkaniowymi itd.

Zachwianie równowagi pomiędzy organizmem a otoczeniem może nastąpić, gdy czynniki zewnętrzne są zbyt silne i działają zbyt długo a możliwości adaptacyjne ustroju są niewystarczające. Środowisko człowieka ulega ciągłym zmianom, początkowo były to zmiany powolne, jednak procesy cywilizacyjne te zmiany przyspieszyły, co nie zawsze jest dla zdrowia człowieka korzystne.

Poznanie czynników wpływających na zdrowie jednostki lub całej populacji ludzkiej pozwala na prowadzenie akcji profilaktycznych i ochrony człowieka przed stresami.

Zagadnieniami powyższymi zajmują się nauki: higiena, ekologia w tym turystyka, medycyna w tym fizjologia, psychologia i pedagogika.

Czynniki ontogenetyczne go rozwoju człowieka

Najwyższy stopień rozwoju osobniczego zdeterminowany jest specjalizacją określonych struktur mózgowych.

„Rozwój osobniczy, czyli ontogeneza rozpoczyna się od chwili podziału komórki jajowej, aż do osiągnięcia przez organizm stanu dorosłego, czyli od poczęcia do śmierci.”

Rozwój osobniczy opiera się na następujących procesach:

Czynniki wpływające na rozwój ontogenetyczny człowieka:

Czynniki genetyczne:

wpływają na szybkość i rytm, czyli tempo rozwoju (wpływ produkcji hormonów wzrostu oraz procesów przemiany materii); czynniki te wpływają na różnicowanie czyli doskonalenie struktur np. pojawienie się zębów, wpływają też na dojrzewanie czyli funkcjonalne doskonalenie się np. wykształcenie się konkretnych ruchów (siadanie, chodzenie dziecka)

Czynniki genetyczne wpływają także na:

A więc dzieci w tym samym wieku kalendarzowym nie muszą być w tym samym wieku rozwojowym (zjawisko to ma również podłoże środowiskowe).

Podstawowe wiadomości o zespołach genetycznych i chromosomalnych

„Genetyka to nauka o dziedziczności i zmienności organizmów żywych, zajmuje się przyczynami płodzenia potomstwa podobnego do rodziców oraz odstępstwami od tego podobieństwa.”

Podstawą budowy organizmów żywych jest białko, a mechanizm dziedziczenia wyjaśnia poznanie sposobu przekazywania informacji genetycznej w dzielącej się komórce.

Wyróżniamy białka:

Podstawowymi strukturami kierującymi formowaniem się białek są:

1. kwas dezoksyrybonukleinowy (DNA)- spełnia rolę kierującą, jest nośnikiem informacji genetycznej i decyduje o kodzie genetycznym czyli kolejności ułożenia zasad w łańcuchu, co warunkuje przekazywanie informacji

2. kwas rybonukleinowy (RNA)- spełnia rolę wykonawczą i tworzy białka enzymatyczne

Kwasy nukleinowe DNA i RNA są tworzone przez nukleotydy. Nukleotydy są jednostkami budulcowymi składającymi się z zasad tj.:

  1. purynowych (DNA, RNA) - adeniny i guaniny

b)pirymidowych (DNA) - cytozyna i tymina

(RNA) - cytozyna i uracyl

c)cukru (DNA) - dezoksyryboza

(RNA) - ryboza

d)reszty fosforanowej - PO4

Kolejność ułożenia zasad, tzw. kod genetyczny zawarty jest w DNA i decyduje o przekazywaniu określonych informacji.

Jednostką funkcjonalną, odpowiedzialną za przekazywanie informacji jest gen.

Gen jest to odcinek DNA odpowiadający za syntezę określonego białka. Geny są zlokalizowane w chromosomach, te zaś w jądrach komórkowych i są odpowiedzialne za ściśle określone funkcje, oraz determinują rozwój jednej z cech. Każdy gen zlokalizowany jest w specyficznym dla niego miejscu chromosomu - tzw. locus.

Garnitur chromosomalny człowieka

Chromosom - to oddzielna jednostka genetyczna zbudowana z DNA; chromosomy powstają w profazie podziału mitotycznego. Odpowiedzialny za przekazywanie informacji genetycznej jest odcinek DNA zwany genem.

Każdy gatunek ma stałą liczbę chromosomów i stały ich kształt.

U człowieka występują:

- 22 pary chromosomów autosomalnych

- 2 chromosomy płciowe (gonosomy) - u kobiet 2 chromosomy (XX)

- u mężczyzn 2 chromosomy (XY)

Tak, więc w owych 46 chromosomach zlokalizowane jest kilkadziesiąt tysięcy par genów.

W każdej komórce człowieka znajduje się 23 pary, czyli 46 chromosomów, wyjątek stanowią komórki rozrodcze mające 23 pojedyncze chromosomy.

Przekazywanie potomstwu genów przez rodziców polega na otrzymaniu przez dziecko:

- od matki (w jaju) - 23 chromosomy, w tym X

- od ojca (w plemniku) - 23 chromosomy w tym X lub Y, co decyduje o płci dziecka

Dziecko posiada, więc w każdej komórce somatycznej 23 pary chromosomów. Dziedziczy, więc geny, a nie cechy. Uzyskuje od każdego z rodziców połowę ich genów, jest, zatem do nich podobne w około 50%.

Czynniki warunkujące wystąpienie wad wrodzonych:

- choroby dziedziczne w rodzinie

- wiek matki

- choroby matki w pierwszych trzech miesiącach ciąży (wirusy)

- promieniowanie jonizujące i radioaktywne, promienie RTG

Znanych jest około 1500 chorób dziedzicznych.

Postępowanie - to poradnictwo genetyczne oraz duża rola nauczyciela, rodzica - ocena dziecka przez porównanie go w grupie rówieśniczej.

Wpływy paragenetyczne i matczyne

Paragenetyczne - to takie, w których bierze udział genotyp matki i cytoplazma zapłodnionego jaja.

Matczyne - to związane z matką.

Przejawy wpływów matczynych:

  1. Wiek dojrzewania płciowego dziewcząt (jeżeli żyją w takich samych warunkach jak matki), to np.:

  1. Kolejne ciąże dają odmienny rozwój dzieci tj.:

  1. Stan zdrowia kobiety ciężarnej bezpośrednio wpływa na rozwój dziecka, ale również na rozwój wnuczki [Wolański]

  1. Wraz z wiekiem matki wzrasta szansa rodzenia bliźniąt oraz możliwość występowania wad wrodzonych np. choroba Downa.

Występuje też wpływ wieku rodziców na biologiczną wartość gamet tj.:

Przekazywanie materiału genetycznego ma wpływ na występowanie wad wrodzonych, zespołów genetycznych i chromosomalnych.

Organizm rozwija się z zygoty (połączenie jaja z plemnikiem). Jajo i plemnik tzw. gamety posiadają 23 chromosomy a zygota - 46. Zygota dzieli się na 2 komórki potomne a te na dalsze.

W ten sposób powstają miliony komórek, z których utworzone jest nasze ciało. Aby komórki potomne miały pełen materiał genetyczny, musi nastąpić podwojenie ilości DNA komórki macierzystej na drodze replikacji. Dopiero wtedy następuje podział na dwie potomne tj. mitoza, potem następuje mejoza i dochodzi do zjawiska rekombinacji.

Zjawisko rekombinacji - chromosomów prowadzi do tworzenia się materiału genetycznego w trakcie przekazywania go komórkom potomnym tj.:

  1. może zachodzić na drodze niezależnego rozchodzenia się chromosomów homologicznych do komórek potomnych,

  1. lub może polegać na wymianie części materiału genetycznego między chromosomami homologicznymi, w wyniku ich krzyżowania się, pękania w miejscu skrzyżowania i połączenia się odcinków chromosomów, po ich wzajemnej wymianie zachodzi wówczas zjawisko nazywane crossing-over.

Nieprawidłowe rozchodzenie się chromosomów do komórek potomnych - może występować w czasie anafazy, gdy centromer nie pęka - a podwójny chromosom wędruje do jednego bieguna, lub gdy włókna wrzeciona z jednego bieguna kierują się do obu podwojonych chromosomów homologicznych lub gdy do jednej z komórek potomnych dostaje się jeden lub więcej chromosomów. Podczas gdy w drugiej komórce potomnej jest ich brak to wywołuje zjawisko ciężkiej choroby niedającej się wyleczyć.

Np. w przypadku nieprawidłowego zestawu chromosomów płciowych mogą wystąpić następujące jednostki chorobowe:

Jajo

plemnik

zygota

Efekt fenotypowy

XX

X

XXX

Zespół trzech X - bardzo duża kobieta

XX (X)

Y (XY)

XXY

Zespół Klinefeltera - wysoki mężczyzna

Nic

X

XO

Zespół Turnera - karłowata kobieta, nie dojrzewa

nic

Y

YO

Niezdolny do życia

X

XY

XYY

Bardzo duży mężczyzna

Występowanie potrójnych (zamiast pary) chromosomów autosomalnych - przy 21 parze - może wystąpić trzeci chromosom (trisomia), choroba zwana zespołem Downa tzn. dziecko niedorozwinięte umysłowo, a wiele jego cech przypomina wyglądem Mongołów - tzw. mongolizm.

Inne wady to aberracje chromosomalne (mutacje chromosomalne) - są to odstępstwa od kolejności układu genów wzdłuż chromosomu. Polegają ona na zmianach w strukturze chromosomów w związku z ich pęknięciem pod wpływem mutagenów.

Rodzaje aberracji chromosomalnych :

- delecje, czyli deficjencje - polegają na wypadnięciu (utracie) części chromosomu

- translokacje - przemieszczenie się odcinków w ramach tego samego chromosomu

- duplikacje - podwojenie się tego samego fragmentu chromosomu

- inwersje - odwrócenie odcinków chromosomu.

Aberracje powodują określone skutki w kierowaniu procesami biochemicznymi.

Przyczyny aberracji chromosomalnych to:

- zaburzenia mechaniczne mitozy lub mejozy

- zły metabolizm, związki alkaliczne, dym papierosowy

- gazy bojowe, promieniowanie jonizujące, pestycydy

- mały poziom wapnia i magnezu.

Inny rodzaj wad to zmiany chemiczne struktury genów. Powstają samorzutnie lub wyzwalane są np. promieniowaniem jonizującym, substancjami chemicznymi tj.: iperyt, kwas azotowy, hydroksylamina itd.

Mutacje genowe- nagłe, skokowe zmiany, w wyniku których pojawia się organizm zwany mutantem.

  1. Allele genów nieprawidłowe- powodujące zaburzenia rozwoju

  1. mutacje w kierunku hemofilii- pojawiają się raz na 33-50 tysięcy gamet, czyli raz na 20-30 tysięcy osób

  2. mutacje w kierunku achondroplastycznej karłowatości- pojawiają się raz na 25 tysięcy gamet, czyli raz na 12 tysięcy noworodków

  3. mutacje w kierunku retinoblastomii (rodzaj nowotworu oka)- pojawiają się raz na 40 tysięcy gamet, czyli raz na 20 tysięcy noworodków

  4. mutacje spontaniczne- występują raz na 1-100 tysięcy urodzeń i są przyczyną różnych odchyleń psychicznych, somatycznych i metabolicznych

  5. możliwość wystąpienia mutacji korzystnej dla człowieka jest bardzo mała

Postępowanie w przypadku stwierdzonych lub podejrzewanych nieprawidłowości o podłożu genetycznym polega na zgłaszaniu się do poradni genetycznych.

Wykład II

Czynniki warunkujące specyfikę poszczególnych okresów rozwoju ontogenetycznego człowieka

- operony i geny

- układ nerwowy

- gruczoły dokrewne

- dwukrotne wykładnicze przyspieszenie rozwoju tj.:

1. pierwsze przyspieszenie rozwoju to okres zarodkowy (po zapłodnieniu, gdy plemnik wnika do jaja po połączeniu komórek rozrodczych); następuje wtedy namnażanie komórek, któremu towarzyszy wszczepienie się zapłodnionego jaja do ściany macicy, co umożliwia dostarczenie produktów odżywczych i powoduje zwiększanie się wymiarów , masy komórek oraz istoty międzykomórkowej (zwykle do ok. 42 dnia od zapłodnienia); potem przyspieszenie zmniejsza się, by znów wzrosnąć na przełomie fazy zarodkowej i płodowej tj. około 8/9 tygodnia od zapłodnienia.

2. drugie przyspieszenie rozwoju to okres pokwitania; występuje tutaj przyspieszenie dojrzewania, gdyż zwiększa się biochemiczne dojrzewanie ustroju, dojrzewa mózg, podwzgórze pobudza przysadkę, następuje stymulacja gonad, zwiększony jest rozplem komórek kostnych w chrząstkach nasadowych kości długich oraz dochodzi do zrastania się nasad i następuje koniec wzrostu osoby.

Wiemy, że okresy ontogenezy to:

  1. prenatalny- przed urodzeniem

  2. postnatalny- po urodzeniu

Na ontogenetyczny rozwój osobniczy mają wpływ:

- niektóre gruczoły i układy

- grasica i układ limfatyczny - rozwój w okresie dojrzewania i późniejsza regresja

- układ nerwowy (mózg)- szybki rozwój w okresie 6-8 lat oraz w okresie pokwitania, kiedy mózg osiąga wielkość mózgu dorosłej osoby

- układ płciowy- początkowo słaby rozwój np. powiększenie jąder w wieku 8 - 10 lat (dorosłą wielkość osiągają ok. 20 roku życia)

- nadnercza - po urodzeniu zmniejszają się, w 2 roku życia zwiększają się, tak jak w fazie między pokwitaniem a dorosłością

Zawartość wody (94% płód 3-miesięczny; 69% noworodek; 62% dorosły; 58% człowiek stary) stała się podstawą do wyodrębnienia następujących etapów ontogenezy:

I. Okres rozwoju śródmacicznego (o metabolizmie potomka decyduje matka, w okresie tym asymilacja przeważa nad dysymilacją.

Fazy tego rozwoju to:

  1. faza jaja płodowego - występuje bruzdkowanie, formowanie moruli i blastocydy, trwa przez 10 - 14 dni od zapłodnienia do chwili zagnieżdżenia się zygoty w macicy

  2. faza zarodkowa - powstają narządy pierwotne, trwa od 2 - 3 do 7 tygodnia po zapłodnieniu (kontakt matki z płodem)

  1. faza płodu - występuje kształtowanie narządów właściwych, trwa od 7 tygodnia (od zapłodnienia do uformowania łożyska) do porodu, czyli do 10 miesiąca księżycowego (ok. 41 tydzień).

Moment krzyku, nabranie powietrza do płuc i przecięcie pępowiny to moment przejścia do II okresu.

II Okres rozwoju progresywnego (anabolizm przeważa nad katabolizmem, asymilacja nad dysymilacją)

Fazy tego okresu to:

  1. faza bierności - trwa od urodzenia do 5-7 miesiąca życia, wpływ dominujący hormonów z życia płodowego

  1. faza ekspansji- ma 4 podokresy:

a) podokres opanowywania ruchów własnego ciała- występuje homeostaza środowiska wewnętrznego, okres ten trwa od 5 - 7 miesiąca do 2,5 - 3 roku życia,

b) podokres kontroli otoczenia-wzrost aktywności w stosunku do środowiska, trwa od 2,5 - 3 roku życia do 8 - 10 roku życia,

c) podokres przygotowania do rozrodu tzw. pokwitanie - występuje rozwój układu rozrodczego, trwa od 8 roku życia dziewczynek, od 9 - 10 roku życia chłopców, do osiągnięcia dojrzałości płciowej

d) podokres dorastania - przygotowanie do założenia rodziny, niezależność osobnicza, trwa od dojrzałości płciowej do ok. 20 - 25 lat, w tym okresie dochodzi do zrośnięcia nasad z trzonami kości długich.

  1. Faza względnej stabilizacji i pełni życia - występuje równowaga między anabolizmem i katabolizmem, regresja cech somatycznych, okres ten trwa od 20 - 25 roku życia do 50 - 60 roku życia, czyli do zmian wstecznych (zależy od uwarunkowań genetycznych, czynników środowiska i trybu życia).

  1. faza starości - występuje katabolizmu nad anabolizmem, występuje regresja tkanek, występuje inwolucja narządów tj. utrata zdolności przystosowawczych.

Do 70 roku życia - faza przedstarcza, powyżej 70 roku życia - starcza wegetacja biologiczna, utrata kontaktu z otoczeniem.

Podział na okresy wg medycyny wieku rozwojowego:

Podział ten ma znaczenie czysto praktyczne, a granice okresów nie dają się ściśle precyzować.

  1. Okres rozwoju śródmacicznego (tzw. prenatalny)

Zapłodnione jajo ma podwójny zestaw chromosomów (23 pary). Dzieli się ono początkowo na dwie, potem w czasie bruzdkowania powstaje morula, potem blastula, z której powstaje blastocysta, czyli pęcherzyk. Po 7 dniach ścianę blastocysty pokrywa warstwa zwana trofoblastem, który stanowi pierwotną błonę płodową. Komórki trofoblastu przyczepiają się do ścian macicy i wnikają w głąb. Zagnieżdżenie zarodka - 8 - 10 dzień od zapłodnienia, to okres różnicowania tkankowego, tzw. histogeneza. Po zagnieżdżeniu, komórki zarodka tworzą dwie warstwy, tj.:

  1. zewnętrzna (trofoblast) tzw. doczesna tworzy łożysko - zapewnia kontakt matki z płodem,

  2. wewnętrzna tzw. komórki węzła zarodkowego - tworzą zarodek tzw. dwuwarstwową tarczą zarodkową, która składa się z dwóch warstw:

w których powstaje smuga pierwotna tworząca potem trzeci listek zarodkowy tj. mezodermę, która leży między ekto i endodermą tzw. styk - gardło i odbyt.

Zarodek otacza łożysko tj.:

Między doczesną a błoną śluzową jest krew (tętnicza i żylna) - jej ruch powoduje odżywianie (przez komórki do płodu).

Łożysko pod koniec ciąży waży ok. 500 g, grubość - 3 cm, średnica - 20 cm.

Łożysko - to złożony gruczoł dokrewny, który wydziela kosmówkowy hormon wzrostu - prolaktynę, która kieruje rozwojem płodu. Łożysko umożliwia przekazywanie z krwi matki składników odżywczych, wody, tlenu, hormonów i przeciwciał, a oddaje CO2, resztki azotowe i część hormonów. Łożysko chroni płód. Łożysko ciąży bliźniaczej to:

Z listków zarodkowych formują się tkanki i narządy, tj.:

ektoderma

mezoderma

Endoderma

  • układ nerwowy

  • naskórek

  • skóra, włosy

  • paznokcie

  • soczewka oka

  • nabłonki

  • gruczoły

  • szkliwo zębów

  • mięśnie

  • tkanka łączna

  • kości, chrząstki

  • skóra, krew, szpik

  • limfa, gonada

  • naczynia krwionośne i limfatyczne

  • nerki, moczowody

  • kora nadnerczy

  • jamy stawowe

  • nabłonek układu oddechowego

  • tchawica, oskrzela, płuca

  • wątroba, trzustka

  • gruczoły ślinowe

  • tarczyca, przytarczyce

  • grasica, pęcherz

  • macica

  • trąbka słuchowa

  1. Okres rozwoju progresywnego tzw. pozałonowego, czyli postnatalnego tj.:

  1. Faza bierności - trwa od urodzenia do 7 miesiąca życia

Do pierwszego miesiąca - noworodek - ma słabą termoregulację, tętno 140/min, po kilku dniach tętno 125/min.

Przełom w 5 - 7 miesiącu - dziecko siedzi, chwyta,l

- jest obniżone podobieństwo do rodziców

- mały przyrost tkanki tłuszczowej.

  1. Faza ekspansji, która składa się z dwóch etapów, tj.:

  1. I etap fazy ekspansji - trwa od 7 miesiąca do 2,5 - 3 lat. Występuje w tej fazie:

  1. II etap fazy ekspansji - trwa od 2,5 - 3 roku życia do 8 - 9 roku życia. W tym etapie występują:

Wszystkie te zmiany są możliwe dzięki hormonom, szczególnie hormonowi wzrostu przysadki, tzw. somatotropowemu (HGH).

E. Cybulska: „Tajemnice niekonwencjonalnej medycyny”, Gdynia 1991, s. 10

E. Cybulska: „Tajemnice niekonwencjonalnej medycyny”, Gdynia 1991, s. 17

N. Wolański: „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”, Warszawa 1983, s. 233 lub Wolański N.: Rozwój biologiczny człowieka. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa2005

N. Wolański: „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”, Warszawa 1983, s. 204

N. Wolański: „Biomedyczne podstawy rozwoju i wychowania”, Warszawa 1983, s. 219

20


Wyszukiwarka