Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład
Tekst. Kompozycja i spójność tekstu
LITERATURA
T. Dobrzyńska, Tekst, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001
T. Dobrzyńska, Tekst. Próba syntezy, Warszawa 1993
J. Jagodzińska, O tekście, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000
M.R. Mayenowa (red.), O spójności tekstu, Wrocław 1971
A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu, cz. I. Problematyka tekstu, cz.II Problematyka spójności tekstu, Kraków 2002
E. Wolańska, Kompozycja i spójność wypowiedzi językowej. Strategiczne pozycje tekstowe, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000
H. Wszeborowska, Układ graficzny strony i całości. Bibliografia, przypisy, indeksy, w: E. Bańkowska i In. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2000
R. A. de Beaugrande, A. Dressler, Wstęp do lingwistyki tekstu, przeł. A. Szwedek, Warszawa 1990
I. Tekst jako przedmiot badań naukowych
Tekstem - jego teorią i interpretacją, a także analizą sposobów jego przetwarzania (np. streszczanie, parafrazowanie, trawestowanie) zajmuje się dyscyplina nazywana tekstologią, czasem lingwistyką tekstu, teorią tekstu, gramatyka tekstu.
Termin tekstologia - wprowadzony w Polsce przez J. Bartmińskiego- lata 80. (Zakład Tekstologii i Gramatyki Języka Polskiego UMCS 1992).
1. Tekst jako przedmiot badań naukowych na świecie
Retoryka - Arystoteles, Kwintylian - kanon tekstów perswazyjnych
XIX w. - H. Weil- niem. autor dzieła o szyku wyrazów (punkt wyjścia i cel wypowiedzi), Gabelentz (teoria podmiotu i orzeczenia psychologicznego)
Prekursorskie prace: lata 30. Mathesius - spostrzeżenie w tekście wyższego piętra struktury o naturze gramatycznej (aktualne rozczłonkowanie zdania)
Lata 50. - Bachtin, Propp
Kontynuatorzy szkoły praskiej: Daneš, Firbas, Sgall) -60/70 i lata 70.- powierzchniowe właściwości tekstu (formalne wskaźniki spójności, zdanie w tekście)
Szkoła anglo-amerykańska- lata 70-80: Halliday, etnografia mowy - badanie związków między typami zachowań a uwarunkowaniami społ. i kult. - Hymes, pragmatyka - Grice, analiza konwersacyjna - Goffman, Jefferson
2. Tekst jako przedmiot badań naukowych w Polsce
Lata 30. i 40. - S. Szober, S. Jodłowski (podmiot i orzeczenie psychologiczne), Z. Klemensiewicz (nawiązania międzyzdaniowe)
Jako osobna dyscyplina badawcza - poł. lat 60., głównie lata 70. M. R. Mayenowa i jej uczniowie: A. Wierzbicka, T. Dobrzyńska) - inspiracje czeskie i amerykańskie
Szkoła Lubelska: lata 60.- Brajerski, Kaczmarski, lata 90. - J. Bartmiński
II. Znaczenie terminu tekst:
tekst - łac. textus `tkanina,plecionka'
Znaczenie szersze:
Tekst (tekst, przekazy kultury) - wszelkie dobro kultury, wzbogacane przez kolejne pokolenia, efekt pracy twórczej i aktywności wielu pokoleń, przekazywane za pomocą różnorodnych kodów semiotycznych, reprezentujące więc na przykład literaturę, muzykę, malarstwo, teatr, taniec, film, religię itp.
Takie rozumienie używane w obrębie folklorystyki i etnografii, antropologii zajmujących się problematyką kultury i wytworów kulturowych. To rozszerzenie jest konsekwencją podobnie szerokiego ujęcia terminu język w teorii informacji i w semiotyce. Termin w szerokim znaczeniu ten stosowany w pracach badaczy kultury i semiotyków szkoły moskiewsko-tartuskiej (Jurij.Łotman, Boris Uspienski). Semiotyczny nurt badań tekstowych reprezentowany jest w Polsce przez książkę S. Żółkiewskiego Teksty kultury (1988)
Znaczenie węższe:
Tekst (wypowiedź, komunikat przekaz) - najczęściej ponadzdaniowa jednostka zbudowana z uporządkowanego, skończonego zbioru elementów językowych; stanowi zamkniętą całość znaczeniową (w pełni wyraża intencje komunikacyjne mówiącego, ma pełną komunikatywną wystarczalność i jest przeznaczona do kompleksowego odbioru), tematyczną, kompozycyjną, (wykazuje spójność strukturalną - ten warunek nie przez wszystkich uwzględniany), wreszcie charakteryzuje się określonym nacechowaniem gatunkowym i stylowym; konkretny produkt czyjejś aktywności w zakresie posługiwania się językiem (w innych ujęciach - sam proces posługiwania się językiem w określonej sytuacji komunikacyjnej).
Najbardziej znana propozycja kryteriów tekstowości - Beaugrande'a i Dresslera (1990):
kohezja,
koherencja,
intencjonalność,
akceptowalność,
informacyjność,
sytuacyjność,
intertekstualność
Tekst - ewolucja znaczenia terminu
Tradycyjnie - tekst pisany
L. 60-70. - wytwór językowy, ciąg zdań zespolonych łańcuchem powiązań formalnych, jednostka formalna wyższego rzędu niż zdanie (rozwój gramatyki tekstu na wzór gramatyki zdania - poszukiwanie formalnych wykładników tekstowości)
Przełom 70/80. - skupienie na komunikacji ustnej - tekst jako proces - zdarzenie komunikacyjne
Dyskurs - ewolucja znaczenia terminu
Termin zadomowiony najpóźniej - lata 80.
Tradycyjnie - związany z mówieniem - dyskurs = wypowiedź (dłuższa, oparta na rozumowaniu, wnioskowaniu i in. czynnościach mentalnych) - por. Głowiński
Dyskurs w znaczeniu zapożyczonym z prac ang.franc. = tekst 2, czyli produkt językowy+cały akt komunikacji (sytuacja użycia, nad.,odb., intencje) - por. J. Labocha
Dyskurs - płaszczyzna pośrednia miedzy lange i parole - normy zachowań werbalnych, na które składają się techniki budowania wypowiedzi i tekstu w określonej sytuacji komunikacyjnej, np. dyskurs naukowy, religijny itp.- por. S. Gajda
Dyskurs - sfera komunikacji publicznej, np. dyskurs feministyczny, dyskurs liberalny, edukacyjny - sposób mówienia+ propagowane myśli, koncepcje, idee
III. Dwa typy spójności: koherencja i kohezja
Typ spójności polegającej na istnieniu nadrzędnego tematu, rozwijanego w zaplanowany przez nadawcę sposób w poszczególnych powiązanych ze sobą semantycznie częściach tekstu - spójność semantyczna, czyli k o h e r e n c j a.
Koherencja - podstawowa własność tekstu oparta na 3 jednościach. Tekst jest:
sformułowany przez jeden podmiot mówiący (jeden - nie znaczy jednostkowy)
adresowany do jednego odbiorcy (nie chodzi o jednostkę biologiczną, lecz obowiązujący typ wymaganej od odbiorcy wiedzy o świecie)
na jeden (dowolnie szeroki) temat - każdy tekst jest o czymś, jest skonstruowany według jakiegoś wewnętrznego planu semantycznego, który odbiorca musi zrekonstruować w procesie odbioru
Każde zdanie tekstu jest traktowane jako wypowiedź tej samej osoby. Wykazuje ona ciągłość postaw i stanu świadomości, w obręb jej wiedzy o świecie nie wchodzą zdania sprzeczne, chyba, że ujmowana jest jako osoba niekonsekwentna myślowo lub chora psychicznie.
Taki nadawca kieruje wypowiedź do jednego odbiorcy o tym samym stanie świadomości.
Ważne jest istnienie jakiejś jedności tematycznej - globalnego sensu, który umożliwia takie praktyki jak streszczanie, parafrazowanie itp. Problem tematycznej spójności tekstu ujmowany: statycznie lub dynamicznie. W pierwszym wypadku jedność tematyczna - związek poszczególnych zdań. W podejściu dynamicznym - jedność tematyczna - ujmowana jako zamiar mówiącego, cel komunikacyjny, który chce osiągnąć w wypowiedzi. Tekst uczestniczy w dokonywaniu pewnych czynności mownych.
Kohezja - sieć powiązań międzyzdaniowych = spójność strukturalna, linearna
Wykładniki kohezji
powtórzenia dokładne:.
W zawodach polscy zawodnicy zdobyli mistrzostw świata. Mistrzostwo świata to prawdziwa niespodzianka dla kibiców.
powtórzenia niedokładne (synonimy, peryfrazy, hiperonimy - wyrazy o treści ogólniejszej, zaimki anaforyczne):
W poniedziałek do Warszawy przylatuje Ojciec św. Papież
pozostanie w Warszawie do końca tygodnia.
Podczas wieczoru poetyckiego Anna Nehrebecka recytowała wierszePawlikowskiej - Jasnorzewskiej. Wiersze mistrzyni poetyckiej miniatury w interpreatcji znanej aktorki nabrały nowego blasku.
Na klombie zakwitły tulipany. Kwiaty tworzyły przed domem kolorowy kobierzec.
W niedzielę spotkałam się z moją przyjaciółką z lat szkolnych. Nie widziałam jej od 10 lat.
nawiązania (o charakterze słowotwórczym):
Zdecydowanie wolę prozę niż poezję. Teksty prozatorskie odpowiadają bardziej mentalności człowieka XXI w.
Zakłócenia w stosowaniu leksykalnych środków spójnościowych - źródło elementarnych błędów językowych
*Marek pobił się kiedyś z Wojtkiem. Chłopiec nie może zapomnieć o tym wydarzeniu.
wykładniki relacji czasowej, (jednorodność form czasu czasowników)
wyrażenia wskazujące na ten sam przedmiot odniesienia kolejnych zdań (zaimki, nazwy danego obiektu)
użycie końcówek czasownika w funkcji anaforycznej
syntaktyczne wykładniki ciągłości, tzw. k o n e k t y w y, czyli spójniki: łączne, przeciwstawne, wynikowe (np. i, oraz, a, ponieważ, bo)
k o n e k t o r y w z g l ę d n e (zaimki o funkcji spójnika, jak w zdaniu: Nie wiem dokąd pojechała Basia, gdzie zaimek gdzie pełni funkcję spójnika)
środki składniowe, np. p a r a l e l i z m s k ł a d n i o w y (powtórzenie w sąsiadujących zdaniach tego samego schematu syntaktycznego wypełnionego innymi słowami):
Świat opiera się na niesprawiedliwości:
wiedzą o tym dzieci, bo stykają się z nią w szkole.
wiedzą o tym dorośli , bo doświadczają jej w swoim życiu zawodowym.
struktury typu: pytanie-odpowiedź
układy kontrastowe - semantyczne: zdania z negacja, antonimy, przeciwstawienia
sumacje, pointy, logiczne wnioski
jednorodne wyliczenia
metatekstowe wypowiedzenia o funkcji scalającej, gradacyjnej
Metatekst - to elementy tekstu niosące informacje o samym tekście - jego składnikach lub całości, pełniące funkcję komentarza wobec elementów tekstu
Metatekst jest typem wypowiedzi, która nadbudowuje się nad wypowiedzią właściwą, organizując jego strukturę semantyczną i formalną.
Rodzaje metatekstu:
tzw. t r a n z y c j e (czyli wyrażenia, których funkcją jest uwydatnienie poszczególnych elementów kompozycji tekstu - tworzą one łatwo uchwytną dla odbiorcy ramę tekstu pozwalającą śledzić bieg myśli nadawcy, np. na początku...; na koniec...; po pierwsze..., po drugie...; zanim przejdę do...zajmę).
izolowane przeważnie krótkie wtręty metatekstowe typu: innymi słowy, po prostu, wreszcie, rzekomo - wyrażają często dystans, rezerwę nadawcy
funkcję metatekstową pełni cudzysłów
wyodrębnione kompozycyjnie części tekstu, jak tytuł, motto, wtęp, posłowie, spis treści, dołączone do tekstu komentarze, przypisy, zestawy bibliograficzne.
IV. Zdanie w tekście (struktura tematyczno-rematyczna)
Zdanie jako element tekstu jest czymś więcej niż aktualizacją schematu składniowego. Wyodrębniona jest w nim część, w której mówiący informuje o cechach przypisywanych przez niego przedmiotowi wypowiedzi.
Podział ten znany dzięki pracom S.Szobera i S.Jodłowskiego z lat 30 jako podmiot psychologiczny i orzeczenie psychologiczne, nazywany jest od czasów Vilema Mathesiusa aktualnym rozczłonkowaniem zdania.
W lingwistyce brytyjskiej i amerykańskiej, w niektórych pracach czeskich (J. Firbas) przyjęła się nazwa funkcjonalna perspektywa zdania.
Rozczłonkowanie aktualne dokonuje się niezależnie od gramatycznych części zdania jako podmiot i orzeczenie. Dane zdanie może więc w różnych użyciach nieść odmienny sens i włączać się w rozmaite konteksty.
Badacze nie są zgodni co do ilości elementów wyodrębnionych w zdaniu w konsekwencji aktualnego rozczłonkowania. Przeważa ujecie dwudzielne, którego zwolennikiem był strukturalista praski V. Mathesius: punkt wyjścia i jądro wypowiedzi. W późniejszych pracach dla tych pojęć przyjęto terminy: temat-remat; topic-focus, datu-novum.
Temat - to, o czym się mówi.
Remat - informacja o temacie, zwykle stanowiąca nowość informacyjną.
Różne sposoby sygnalizowania aktualnej funkcji poszczególnych elementów zdania w akcie komunikacji
W tekstach pisanych a.r.z. - sygnalizowane szykiem elementów, np.:
Janek pojechał ekspresem do Wrocławia.
Do Wrocławia ekspresem pojechał Janek.
Janek pojechał do Wrocławia ekspresem.
Dla rematu - zastrzeżona pozycja końcowa w zdaniu.
W wypowiedziach ustnych a.r.z.- sygnalizowane z wykorzystaniem środków prozodyjnych: akcent zdaniowy (podkreślający remat) oraz intonacja wznosząca (antykadencja), a także ewentualnie krótka pauza (wyróżniające temat).
Sygnały te ulegają czasem wzmocnieniu (emfaza) w przypadku zmiany tematu, np.:
Była mowa o Piotrze: a jeśli chodzi o Tomka, to pojechał do Wrocławia.
lub gdy remat podawany jest z zamiarem wykluczenia jakichś innych możliwości :
Do Wrocławia pojechał Janek (a nie Piotr)
Ponieważ istotą tematycznej cz. zdania jest skierowanie myśli mówiącego i słuchacza na przedmiot, o którym się orzeka, wyrażenie tematyczne może być pominięte. Tylko remat jest nieredukowalna częścią zdania.
Obok zdań rozczłonkowanych (obejmujących temat i remat) istnieją zdania niepodzielne - czysto rematyczne. Ich typowym usytuowaniem w tekście jest pozycja inicjalna -np. formuły rozpoczynające baśń: Żył niegdyś młody rycerz.
Aktualne rozczłonkowanie jest nieodłącznym czynnikiem w procesie komunikacji. Umiejętność wyrażania tego podziału to podstawowa umiejętność przesądzająca o komunikatywności i kulturze językowej mówiącego.
V. Sygnały delimitacji tekstu
występowanie na początku i na końcu tekstu wyrażeń o funkcji fatycznej, eksponujących komunikacyjny związek nadawcy z odbiorcą (np. formuły inicjalne w korespondencji, apostrofy poetyckie, epilogi w powieściach i in.)
wyrażenia o charakterze metatekstowym, wskazujące koniec i początek wypowiedzi (np. na początek, na końcu) i tworzące tzw. ramę tekstu.
konwencjonalne sposoby zamykania treści tekstów literackich w pewnych ramach czasowych: np. od narodzin do śmierci, od wschodu do zachodu słońca, od wiosny do jesieni itp.
VI. Funkcje tekstu
funkcja informacyjna (informatywna)
funkcja emotywna (ekspresywna)
funkcja konatywną (impresywna)
perswazyjna - wpływanie na odbiorcę, wywoływanie u niego określonych reakcji w postaci przekonań, postaw
funkcja fatyczna
funkcja matajęzykowa
funkcja poetycka
funkcja performatywna (sprawcza )
funkcja magiczna
funkcja ludyczna
funkcja prezentatywna (charakteryzująca).
wg R. Grzegorczykowej
7. Typy tekstów
teksty spontaniczne - wyodrębniane w opozycji do kliszowanych (reprodukowanych)
teksty publiczne stojące w opozycji do wypowiedzi prywatnych
teksty ustne (powstające przy równoczesnej obecności mówiącego i słuchacza) - przeciwstawiane tekstom pisanym (za pośrednictwem pisma, gdy nie dochodzi do kontaktu” twarzą w twarz” nadawcy i odbiorcy)
teksty użytkowe - przeciwstawiane tekstom artystycznym (literackim) i religijnym
1
Wyszukiwarka