Podstawy teoretyczne polityki stabilizacyjnej - teorie bilansu płatniczego absorpcyjna i monetarna.
Celem polityki makroekonomicznej jest utrzymanie stabilnego poziomu zagregowanego popytu. Oznacza to zarazem dążenie do zmniejszenia wielkości oraz długości odchyleń produkcji, zatrudnienia i inflacji do poziomu potencjalnego po tym, jak gospodarka znajdzie się pod wpływem wstrząsów i zaburzeń cyklicznych. Podstawowym elementem polityki dostosowawczej jest polityka stabilizacyjna, czyli przywrócenie równowagi bilansu płatniczego zakłóconej zjawiskami inflacyjnymi.
Sposób, w jaki ten cel może być osiągnięty (w długim okresie), jest właśnie głównym przedmiotem sporu zwolenników różnych szkół ekonomicznych na temat reguł polityki makroekonomicznej.
Teoria absorpcyjna
Geneza teorii absorpcyjnej.
W okresie powojennym powstały dwie teorie formułujące zalecenia dla polityki dostosowawczej. W latach 50 i 60 rozwijała się absorpcyjna teoria bilansu płatniczego, wywodząca się z teorii J. M. Keynesa.
Powstanie teorii absorpcyjnej bilansu płatniczego opiera się na polityce gospodarczej J.M. Keynesa. Ta polityka tzw. prototypowa powstała jako remedium na skutki „Wielkiej depresji” z lat 1929 - 1933 oraz masowego bezrobocia. Opierała się na założeniu znacznej skuteczności ingerencji państwa w sprawy gospodarcze. Taki interwencjonizm państwowy miał za zadanie pobudzanie inwestycji i podtrzymywanie w ten sposób wzrostu gospodarczego, a jego instrumenty to: zwiększenie wydatków państwowych oraz utrzymywanie stopy procentowej na niskim poziomie. Keynesowska teoria bilansu płatniczego określała również warunki jakie muszą być spełnione, by wywołana dewaluacją zmiana relacji cen krajowych i zagranicznych przynosiła poprawę bilansu handlowego. Badano więc przede wszystkim cenową elastyczność eksportu i importu danego kraju. Dewaluacja w warunkach pełnego zatrudnienia powodowała wzrost poziomu cen, następnie płac, co prowadziło w ostateczności do wzrostu dochodów nominalnych. Negatywny wpływ dewaluacji na bilans handlowy ma fakt, że w następstwie wzrostu cen szybko znika osiągnięta dzięki dewaluacji poprawa konkurencyjności produkcji krajowej.
Charakterystyka pod względem stopnia zintegrowania gospodarki krajowej.
Podstawowym założeniem teorii absorpcyjnej bilansu handlowego stworzonej przez S. Alexandra jest, że rynek światowy tworzą gospodarki, które nie są ze sobą w pełni zintegrowane. To założenie niepełnej integracji rynków towarowych pozwoliło wnioskować o skuteczności dewaluacji jako metody stymulowania eksportu. Dewaluacja przynosi względnie trwałą poprawę konkurencyjności produkcji krajowej, jeżeli występuje pewien odstęp czasu zanim ceny krajowe dostosują się do zmiany kursu. Wnioskowano również, iż dewaluacja jest nie tylko skutecznym, ale także i koniecznym instrumentem równoważenia bilansu płatniczego.
Główne zdefiniowanie problemów stabilizacyjnych.
Teoria absorpcyjna dochodziła do wniosku, że dewaluacja jest koniecznym instrumentem polityki dostosowawczej. Jednak stwarzało to dla polityki gospodarczej problem eliminowania inflacyjnych skutków dewaluacji. Trzeba było znaleźć odpowiedź na pytanie: jak przeciwdziałać inflacyjnym skutkom dewaluacji?
Zalecaną metodą było by w polityce dostosowawczej zmierzającej do osiągnięcia poprawy bilansu handlowego, łączyć dewaluację z polityką stabilizacyjną. Polityka stabilizacyjna miała zmniejszać absorpcję gospodarki krajowej (wielkość dokonywanych w niej wydatków) i neutralizować dzięki temu inflacyjne skutki dewaluacji.
Równoczesne zastosowanie dewaluacji i polityki stabilizacyjnej pociągało za sobą zmniejszenie się dochodów realnych, ponieważ wywołanemu dewaluacją wzrostowi cen krajowych towarzyszy w takiej sytuacji zahamowanie tempa wzrostu dochodów nominalnych. Ograniczanie przez władze monetarne rozmiarów akcji kredytowej systemu bankowego lub zmniejszenie wydatków budżetowych (prowadzące do zmniejszenia się ogólnych rozmiarów popytu) sprawia, że przedsiębiorstwa nie są w stanie podnosić płac tak szybko, jak szybko rosną wskutek dewaluacji ceny krajowe.
Dobór instrumentów stabilizujących warunki skuteczności działania.
Taka recepta wymagała dokonywania wcześniejszych skomplikowanych analiz. Trzeba było tak dobrać skalę dewaluacji i odpowiednich dawek restrykcji finansowych, by pożądana poprawa bilansu handlowego została osiągnięta kosztem możliwie małego spadku dochodów realnych. Wymagało to bardzo precyzyjnego zestrojenia ze sobą wszystkich elementów polityki dostosowawczej. To zaś było możliwe tylko wtedy, gdy przed dokonaniem dewaluacji znane były nie tylko cenowe elastyczności eksportu i importu, ale także wpływ, jaki dewaluacja wywiera na popyt krajowy.
Początkowymi instrumentami polityki stabilizacyjnej, mającej neutralizować inflacyjne skutki dewaluacji, były zazwyczaj ograniczenia wydatków budżetowych, a przede wszystkim operacje otwartego rynku. Niekiedy było to też nakładanie limitów wzrostu akcji kredytowych banków komercyjnych przez banki centralne. Z biegiem czasu neutralizacja ta odbywała się poprzez emisję weksli skarbowych, jednak stosowanie tego rodzaju polityki dostosowawczej prowadziło do wzrostu stopy procentowej. Mimo tego ze względu na daleko idące zmiany poglądów na politykę stopy procentowej teoria absorpcyjna uległa ewolucji. Odejście od kanonu utrzymywania niskiego i stabilnego poziomu stopy procentowej umożliwiło wykorzystanie polityki stopy procentowej jako instrumentu polityki dostosowawczej. Wzrost stopy procentowej sprzyjał jednoczesnemu przywróceniu równowagi wewnętrznej i zewnętrznej oraz zwiększał skuteczność polityki stabilizacyjnej poprzez zmniejszanie inwestycji i popytu krajowego. Preferowaną metodą polityki dostosowawczej zaczęła być ekspansywna polityka fiskalna. Wydatki budżetowe podtrzymywały popyt i wzrost gospodarczy, a związany z ekspansywną polityką fiskalną wzrost stopy procentowej z jednej strony działał antyinflacyjnie, z drugiej zaś przyciągał kapitał zagraniczny, który finansował ewentualny deficyt bilansu handlowego. Polityka dostosowawcza mogła odbywać się w tych warunkach bez dewaluacji i wywoływanego nią spadku dochodów realnych.
Teoria monetarna
Geneza teorii monetarnej.
W latach 70 nastąpił szybki rozwój teorii monetarnej, wywodzącej się ze szkoły neoklasycznej. Jednak jej początki sięgają lat 50 i były związane z poszukiwaniem przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy dróg ominięcia trudności, jakie napotykało w owym czasie stosowanie zaleceń teorii absorpcyjnej w krajach rozwijających się. W latach 70 zalecenia teorii keynesowskiej okazały się niewystarczające dla przeciwdziałania nasilającym się w gospodarkach wielu krajów zjawiskom inflacyjnym. Chcąc zwiększyć skuteczność walki z inflacją, banki centralne zaczęły prowadzić politykę pieniężną w sposób zgodny z zaleceniami monetaryzmu. Określenie „optymistyczny monetaryzm” informuje o treści teorii monetarnej i charakterze wniosków, do których teoria ta prowadzi. Optymistyczne przesłanie monetarnej teorii bilansu płatniczego jest widoczne szczególnie wyraźnie na tle wniosków pieniężnej teorii cyklu Knuta Wicksella, z której wywodzi się współczesny monetaryzm. Przedstawiciele pieniężnej teorii cyklu zwrócili uwagę, że rynek pieniężny jest rynkiem, na którym równowaga nie utrzymuje się samoczynnie. Wynika to z faktu, że popyt na pieniądz jako szczególny zasób słabo reaguje na zmiany stopy procentowej. Jednym słowem założenie pieniężnej teorii cyklu było iż popyt na pieniądz jest stabilny (przedsiębiorstwa i gospodarstwa domowe dążą do utrzymywania zapasów pieniądza w wielkości proporcjonalnej do dochodów. K. Wickells przyjmował, że zwyżka stopy procentowej nie powoduje spadku popytu na pieniądz i odwrotnie. Zjawiskiem, na które zwrócono szczególną uwagę, była asymetryczność reakcji popytu na pieniądz i podaży pieniądza na zmiany wysokości stopy procentowej. Wzrost albo spadek stopy procentowej pociąga za sobą zmianę lub zmniejszenie akcji kredytowej banków, a w konsekwencji zwiększenie się lub zmniejszenie podaży pieniądza, co w ostateczności przy stabilnym popycie na pieniądz mogło prowadzić do zaburzeń równowagi na rynku pieniężnym. Podstawowym zaleceniem Wickellsa było prowadzenie przez bank centralny takiej polityki monetarnej (polityki rezerw obowiązkowych, stopy redyskontowej i operacji otwartego rynku), by stopa procentowa ustaliła się na wysokości, przy której osiągana byłaby stabilność cen..
Charakterystyka pod względem stopnia zintegrowania gospodarki krajowej.
Monetarna teoria bilansu płatniczego bywa zwykle określana także jako „globalny monetaryzm”; stanowi ona bowiem adaptację recept monetaryzmu do sytuacji, w której zakłada się występowanie pełnej integracji rynku światowego. Założenie pełnej integracji rynków towarowych prowadzi do wniosku występowania „prawa jednej ceny”, czyli tendencji do wyrównywania cen poszczególnych towarów w skali gospodarki światowej. Wzrost krajowej podaży pieniądza (przy stałym popycie na pieniądz) przy danym poziomie kursu walutowego powoduje, iż ceny krajowe nie mogą wzrosnąć ponad ceny zagraniczne, a w konsekwencji następuje wzrost importu oraz pogorszenie się bilansu handlowego. Z kolei niedostatek podaży pieniądza powoduje wzrost exportu, po to, by odsprzedaż dewiz umożliwiła im uzupełnienie zapasów pieniądza do niezbędnego poziomu.
Główne zdefiniowanie problemów stabilizacyjnych.
Dla Wicksella podstawowym zagrożeniem dla równowagi gospodarczej była możliwość popełnienia przez bank centralny błędu w polityce pieniężnej. Dopuszczenie przez bank centralny do nadmiernego wzrostu akcji kredytowej lub --dla odmiany - zbytnie jej ograniczenie tworzyło, zdaniem Wickellsa, groźbę, że pojawi się w gospodarce inflacja lub tendencja do spadku produkcji. Teoria monetarna obiecuje, że w warunkach zintegrowanej gospodarki światowej bank centralny może popełnić błąd w polityce pieniężnej i nie spowoduje to naruszenia równowagi gospodarczej. W świetle monetarnej teorii bilansu płatniczego problemem jest odpowiedź na pytanie: co należy robić, by zapewnić warunki stabilizacji rezerw dewizowych na odpowiednio wysokim poziomie? Okazuje się, ze jedynym zagrożeniem jest nadmierna kreacja kredytu krajowego.
Zalecaną przez teorię monetarną metodą stabilizacji rezerw jest dostosowanie podaży pieniądza do popytu na pieniądz. Nadmiar podaży pieniądza powoduje wzrost dochodów nominalnych, co wywołuje wzrost importu i zwiększanie się zakupów zagranicznych papierów wartościowych. Pociąga to za sobą pogorszenie się sytuacji w bilansie płatniczym i obniżenie się poziomu rezerw.
Dobór instrumentów stabilizujących warunki skuteczności działania.
W gospodarce otwartej podstawowym warunkiem zachowania kontroli nad podażą pieniądza jest dostosowywanie rozmiarów akcji kredytowej banków do zmian, które zachodzą w kształtowaniu się podaży pieniądza pod wpływem zmieniającej się sytuacji w bilansie płatniczym. Teoria monetarna zakłada, że poziom cen wyznaczany jest przez globalną podaż pieniądza na rynku światowym. Przyjęcie założenia, że gospodarka danego kraju jest „małą otwartą gospodarką” (wszystkie towary produkowane w gospodarce krajowej są jednocześnie przedmiotem obrotu międzynarodowego), w której ceny dostosowują się automatycznie do cen światowych, prowadzi do wniosku, że jedynym instrumentem kształtującym krajową podaż pieniądza jest kurs walutowy. Tylko zmiana kursu może wpłynąć na wysokość cen krajowych i wywołać w ten sposób zmianę w większości nominalnego popytu na pieniądz.
Analiza porównawcza teorii absorpcyjnej i monetarnej bilansu płatniczego.
Obie teorie bilansu płatniczego stanowią wobec siebie w dużej mierze „światy alternatywne”. Przyjmują bowiem odmienne założenia wyjściowe i formułują wskutek tego różniące się między sobą zalecenia dla polityki dostosowawczej.
Podstawowym czynnikiem różnicującym tok wnioskowania obu teorii jest założenie co do charakteru rynku światowego.
Teoria absorpcyjna: rynek światowy tworzą gospodarki, które nie są ze sobą w pełni zintegrowane ( implikowało to wniosek o skuteczności. Dewaluacji jako metody stymulowania exportu)
Teoria monetarna: założenie o występowaniu pełnej integracji rynków towarowych(adaptacja cen krajowych do zmiany kursu walutowego jest natychmiastowa, „prawo jednej ceny”).
Główny instrument polityki dostosowawczej:
Teoria absorpcyjna: dewaluacja jako konieczny instrument polityki dostosowawczej.
Teoria monetarna: podstawowym instrumentem polityki dostosowawczej jest polityka pieniężna banku centralnego.
Podstawowy problem polityki dostosowawczej:
Teoria absorpcyjna: problem eliminowania inflacyjnych skutków dewaluacji
Teoria monetarna: jak uniknąć spadku rezerw dewizowych?
Zalecana metoda:
Teoria absorpcyjna: połączenie dewaluacji z polityką stabilizacyjną.
Teoria monetarna: zachowanie kontroli nad podażą pieniądza.
Warunek skuteczności:
Teoria absorpcyjna: wcześniejsze oszacowanie wpływu dewaluacji na popyt krajowy.
Teoria monetarna: dostosowywanie rozmiarów akcji kredytowej banków krajowych do zmian zachodzących w bilansie płatniczym.
Różnice w toku rozumowania absorpcyjnej i monetarnej teorii bilansu płatniczego biorą się głównie stąd, ze teorie te powstawały w różnych okresach.
Teoria absorpcyjna sformułowała recepty dla polityki dostosowawczej prowadzonej w warunkach niepełnej integracji międzynarodowych rynków finansowych - gdy istniała konieczność wykorzystywania dewaluacji jako instrumentu przywracania równowagi bilansu płatniczego.
Rosnąca popularność teorii monetarnej w latach 70 wynikała z faktu, że w warunkach zwiększającej się szybko integracji rynku światowego zaczęły powstawać warunki, w których stan bilansu handlowego zaczął mieć w przypadku krajów wysoko rozwiniętych coraz mniejsze znaczenie. Równowaga w bilansach płatniczych poszczególnych krajów była dość łatwo zachowywana dzięki przepływom kapitałowym.