Sokrates
Sokrates ( 469 - 399 r. p. n. e.) urodził się i żył w Atenach. Swoje życie całkowicie poświęcił działalności nauczycielskiej. Współcześni mu ludzie traktowali go jak sofistę, jednak różnił się on od nich nie tylko bezinteresownością nauczania, ale także i treścią przekazywanej nauki. Filozof ten nauczał o cnocie, która ma swoje źródło w rozumie. Obserwując życie Sokratesa widzimy go jako bezdomnego, tułającego się dziwaka, przez wielu mu współczesnych tak właśnie był postrzegany. W rzeczywistości jego umysł był jasny, a osobowość porywająca tłumy. Pociągał za sobą młodzież, w tym elitę ateńską m. in. Ksenofonta, Alcybiadesa, Platona, Krytiasza. Zyskał wielu zwolenników oraz uczniów, bywał w miejscach, w których znajdywał rozmówców, prowadzone przez niego dysputy pełne mądrości i elokwencji zyskiwały grono słuchaczy, zafascynowanych mistrzem. Mimo uwielbienia i szacunku, jakim obdarzali go uczniowie, Sokrates miał też licznych wrogów. Wystąpili oni z publicznym oskarżeniem, zarzucając mu demoralizację młodzieży, powodowanie bezbożności i szkodę społeczną. Został uwięziony z skazany na śmierć. Ostatnie dni upłynęły mu na rozmowach. Przed śmiercią wygłosił sławną mowę, którą przekazał jego uczeń Platon jako "Obrona Sokratesa". Sokrates nie zostawił żadnych pism, jego nauki znamy dzięki pismom uczniów, którzy skrupulatnie spisywali słowa nauczyciela, między innymi Platonowi i Ksenofontowi.
Rozważania Sokratesa oscylują pomiędzy zagadnieniami z zakresu etyki oraz logiki. Filozof twierdził, ze cnota stanowi bezwzględne dobro, nie ma rozróżnienia na cnotę męską
i kobiecą, które postulowali sofiści. Istnieją wartości, które są wspólne dla wszystkich ludzi, na przykład sprawiedliwość, zdolność panowania nad sobą czy odwaga. Wśród zalet, jakie posiada człowiek wyodrębnił zalety moralne, które są bezwzględne, powszechne. Jest to stanowisko przeciwne relatywistycznemu stanowisku sofistów, którzy dowodzili, że cnoty są względne, a nie ogólne. Sokrates nauczał, iż człowiek powinien dążyć do najwyższego dobra, winien umieć poświecić niższe oraz pozorne dobra dla dobra wyższego. Powinien bezwzględnie o nie walczyć, bez oglądania się na niebezpieczeństwa a nawet śmierć. Filozof jako pierwszy wskazał przedmiot etyki, to jest dobra moralne, które wyróżnił wśród właściwości charakterystycznych dla człowieka. Jest pierwszym przedstawicielem moralizmu. Tylko to jest pożyteczne, co jest dobre. Uczynek, według myśliciela jest dobry, kiedy płynie z niego jakiś pożytek. Dlatego, kiedy zalecał kierowanie się w życiu wartościami takimi jak np. sprawiedliwość lub moralność tłumaczył, że płynął z takiego postępowania korzyści. Z kultywowania cnoty płynie szczęście, szczęśliwym jest ten, kto włada największymi dobrami, największe zaś dobro stanowi cnota.
Sokrates wskazywał, że wiedza i cnota są tożsame, są tym samym. Udowadniał, że jeżeli wiedza nie starcza by być cnotliwym, to jest ona powierzchowna i niepełna. Wiedza, którą wymaga cnota nie jest wiedzą o żywiołach, kosmosie czy gwiazdach, ale
o sprawiedliwości oraz odwadze. Intelektualizm etyczny, który głosił Sokrates nie szuka wiedzy przyrodniczej, ale etycznej, swoistej mądrości życiowej, gdzie cnoty etyczne stanowią najważniejsze wartości. Cnota ma charakter ogólny i niezmienny, człowiek, poznawszy ją jest w stanie się jej nauczyć. Cnota, która jest jedynym dobrem jest niezbędna w życiu każdego człowieka, gdyż tylko ona powoduje szczęście i daje pożytek.
Sokrates, obok rozważań etycznych podejmował się też rozważań logicznych, zajmował się teorią wiedzy, czyli teorią jej poszukiwania, metodologią. Zdawał sobie sprawę, że osiągnięcie pewności jest bardzo trudne, ale w rozmowach z uczniami zapewniał ich, że dołoży wszelkich starań, by odnaleźć prawdę. Filozof nie tworzył teoretycznych systemów, nie formułował przepisów metody, która pomogłaby mu odnaleźć prawdę, lecz ukazywał jak tą metodę stosować. Metoda, jaką używał polegał na dyskusji, czyli wymianie myśli i poglądów, umysłowej współpracy. Składały się na nią dwie części: pozytywna oraz negatywna, elenktyczna i maieutyczna.
Pierwsza z nich uczyła, jak pozbywać się fałszywych przekonań, druga - w jaki sposób zdobywać przekonania prawdziwe. Metoda elenktyczna usuwała fałsz poprzez doprowadzanie do absurdu, oczyszczała umysł. W czasie dyskusji Sokrates przyjmował fałszywą tezę przeciwnika i za pomocą pytań zmuszał go do wyciągnięcia konsekwencji że swojej tezy, co demaskowało fałsz. Sokrates umiał przyznać się do swojej niewiedzy, co oznacza że znał samego siebie, posiadał wiedzę psychologiczną. Skoro ujawniał swoją niewiedzę, wiedział na czym ona polega, posiadał wiec jej pojęcie oraz kryterium.
Filozof twierdził, że zanim rozpocznie się badanie natury rzeczy powinno się uświadomić sobie skomplikowaną naturę poznania. Uważał, że każdy człowiek posiada prawdziwą wiedzę, ale często jest ona nieuświadomiona, dlatego należy pomóc mu wydobyć prawdę. Sokrates uznawał, że człowiek posiada intuicyjną wiedzę o cnocie, ta wiedza stanowiła oparcie dla jego filozoficznych wywodów. Swoje poszukiwania prawdy rozpoczynał od stwierdzenia uznanych i oczywistych faktów, które są zgodne
z doświadczeniem. Następnie, na drodze analogii dochodził do wartości moralnych. Poszukiwał analogii, chciał przezwyciężyć względność oraz odnaleźć cechy wspólne przynależne danym wartościom moralnym. Sokrates poszukiwał cech ogólnych pojęć, takich jak na przykład pojęcie sprawiedliwości lub odwagi i odnalazłszy je tworzył ich definicje. Posługiwał się metodą indukcji, czyli wychodzeniem od cech jednostkowych do własności ogólnych. Poszukiwał pojęć stwierdzając, że ten, kto posiada pojęcia - posiada wiedzę, kto zaś posiada wiedzę, posiada też cnotę.
Podsumowując, filozofia Sokratesa posiada charakterystyczne cechy. Zakłada skrajny moralizm, który łączy się z intelektualizmem, zakładając, że cnota stanowi cel dla człowieka. Szczęście, cnota i rozum są nierozdzielne, współgrają ze sobą. Wiedza pojęta jest pojęciowo, a metodą, dzięki której dochodzi się do pojęć ogólnych jest indukcja. Wiedza jest powszechna i ogólna. Filozofia Sokratesa stała się inspiracją dla późniejszych filozofów, czerpali z niej
np. wybitni Platon i Arystoteles. Sokrates swoje myśli realizował w życiu, nigdy, nawet
w obliczu śmierci nie wyrzekł się swoich wartości, których chciał nauczyć swoich uczniów
Poglądy. Nauka Platona o ideach.
Platon, tak jak inni filozofowie greccy odznaczał się realizmem. Toteż, rozważając teorię pojęć doszedł do wniosku, że jeśli zawierają one wiedzę, to jest oczywiste, że posiadają jakiś rzeczywisty przedmiot. Skoro cechą pojęć jest stałość oraz jedność, to przedmioty według których powstają pojęcia także muszą posiadać te własności. Jednak wszystkie istniejące rzeczy nie posiadają tych własności, gdyż są zmienne oraz złożone. Wynikało więc z tego, że stałe własności posiadają wyłącznie pojęcia, nie zaś rzeczy. Przedmiotem pojęć nie mogą więc być zmienne rzeczy, lecz jakiś byt, który jest niezmienny. Byt ten, stwierdził Platon, nie jest człowiekowi bezpośrednio dany, jest bytem idealnym. O rzeczach, które są zniszczalne, zmienne i realne nie można powiedzieć, że istnieją, ale że co najwyżej się stają. Istnieją tylko idee, które są wieczne, niezmienne i doskonałe.
Nauka Platona o duszy.
Platon, obok nowego pojęcia idei stworzył też nowe pojęcie ludzkiej duszy. Uznał, jak to twierdzili dawniejsi myśliciele, że dusza jest czynnikiem życia, dzięki niej ciało żyje
i może się samoczynnie poruszać. Przestał jednak dusze pojmować, jak to się działo dotychczas, w sposób materialny. Będąc czynnikiem życia dusza stanowi przeciwieństwo materii, gdyż materia jest bezwładna ze swej natury, zaś dusza powoduje ruch, jest więc realna a nie materialna. Platon przeciwstawił się też starożytnej teorii poznania, które przypisywały jedynie ciału, zmysłom. Filozof stwierdził, że dusza, nie posiadając narządów zmysłowych poznaje samodzielnie. Dusza posiadała dwa różne pojęcia, jedno opierało się na rozważaniach psychologicznych oraz biologicznych, drugie zaś na religijnych. Pierwsze znaczenie przypisywało duszy własności zmysłowe, stanowiła ona składnik materialnej przyrody. W drugim znaczeniu dusza rozumiana była jako czysty rozum. Takie ujęcie duszy doprowadziło Platona do dualizmu, rozgraniczenia na ciało i duszę. Stwierdzał on, że dusza jest niezależna, gdyż oddziela się od ciała. Jest niematerialna i nieśmiertelna. Człowiek stanowi jedność, ale właśnie dzięki duszy, nie zaś dzięki ciału. Dusza jest bardziej doskonała od ciała, gdyż ma zdolność poznawania idei i upodabniania się do nich, dzięki czemu staje się źródłem prawdy i dobra, a także wszystkiego, co jest najcenniejsze i najlepsze w człowieku. Ciało jest więzieniem dla duszy, jest jednak śmiertelne, więc kiedy dusza je opuszcza staje się wolna a jej istnienie trwa bez końca.
Platon poszukiwał dowodów świadczących o nieśmiertelności duszy. Wskazywał
np., że pojęcie duszy jest nierozłącznie związane z życiem, skoro dusza posiada wiedzę, która jest wrodzona, więc musiała uzyskać ją przed urodzeniem, wynika wiec z tego, że istniała przed urodzeniem. Dowodził także, iż każda rzecz ulega zniszczeniu w momencie doświadczenia swoistego zła, jednak dusza, choć ma do czynienia ze złem,
np. niesprawiedliwością, tchórzostwem nie ginie.
Platon zastanawiał się dlaczego doskonała i nieśmiertelna dusza jest związana
z niedoskonałym i śmiertelnym ciałem. Stwierdził, opierając się na przesłankach etyczno - religijnych, że na duszy, która kiedyś istniała bez połączenia z ciałem zaciążył grzech i aby go odkupić została z nim złączona.
Nauka Platona o przyrodzie:
Według Platona przyroda została zaprojektowana celowo oraz rozumnie. Nie stanowi wytworu ślepej konieczności czy zbioru mechanicznych części. Właściwości przyrody mogą być zrozumiałe jedynie wtedy, kiedy uzna się, że ich budowa jest celowa. Takie rozumowanie wymagało wiary w transcendentne bóstwo, które stwarza celowy i rozumny świat. Stwórca ożywił świat, który jest uduchowiony oraz rozumny, a także najdoskonalszy z wszystkich światów możliwych. Świat został nie tylko stworzony, co zbudowany z tworzywa, które istniało już przedtem. Materia, to tworzywo jest bezkształtna, nieokreślona oraz nieograniczona, jest w stanie przyjąć wszelki kształt, a niej wszystko powstaje.
Dla Platona wiecznymi czynnikami bytu były idee oraz materia. Idee stanowią wieczny byt, zaś materia, która jest nieokreślona stanowi wieczny niebyt. Według Platona świat od początku był doskonały, nie wymagał rozwoju, by osiągnąć doskonałość, świat zamiast postępować na przód cofa się. Na początku Bóg stworzył duszę, ciała zaś, które są niedoskonałe nie mogą stanowić bożego dzieła. Platońska filozofia przyrody na pierwszym miejscu stawia duszę, nie materię. Dusza wszechświata powoduje jego regularny ruch i daje mu życie, ustanawia kształt oraz ład.
Platon czerpał z pomysłów innych filozofów rozważając zagadnienia z zakresu filozofii przyrody, stworzył jednak własną syntezę. Platoński idealizm zakładał, iż obok przedmiotów realnych istnieją także idee, spirytualizm podobnie głosił, iż obok przedmiotów materialnych istnieją także niematerialne dusze. Dusze stanowią ważny składnik materialnej przyrody.
Nauka Platona o poznaniu.
Celem ludzkiego poznania ma być poznanie idei, jednak nie możliwe jest poznanie ich dzięki zmysłom. Jedynie rozum może poznać idee. Zmysły są bezużyteczne, nie dość że nie dosięgają idei to okazują się niewystarczające w poznaniu rzeczy materialnych. Filozof pokazuje, że myśl jest niezależna od postrzegania; chociaż spostrzeżenie ją poprzedza to myśl, która po nim występuje nie na nim się opiera. Filozof zastanawiał się w jaki sposób umysł ludzki posiada od urodzenia konkretną wiedzę o świecie, którego jeszcze nie oglądał, nie doświadczał zmysłami. Stwierdził, że w przeszłym życiu, zanim jeszcze człowiek się narodził jego umysł oglądał idee i zachował o nich pamięć. Człowiek posiada wrodzoną wiedzę, należy ją sobie tylko przypomnieć.
Poznanie, według Platona ma dotyczyć samego bytu oraz ma mieć niezawodny charakter. Nie istnieją dwa rodzaje poznania, jest wyłącznie jedno rozumowe poznanie idei, zaś każde inne jest tylko domysłem.
Platon zapoczątkował naukę, która mówi, że istnieją różne stopnie poznania. Wiedza rozumowa oraz wiedza zmysłowa stanowią stopnie na drodze do poznania. Myśl, którą do tej pory uważano jako jedną, zawsze taką samą Platon podzielił na dwa rodzaje. Istnieje myśl dyskursywna, która do prawy dociera pośrednio oraz myśl intuicyjna, która umożliwia bezpośrednie poznanie, stanowi ona rodzaj intelektualnego postrzegania.
Platon, rozwijając teorię nauki stwierdził, że spośród dwóch metod, według których działają badacze, metoda empiryczna pomaga jedynie w badaniu rzeczy. Badanie idei zachodzi wyłącznie dzięki metodzie apriorycznej.
Matematyka najlepiej odpowiadała platońskiemu ideałowi nauki, gdyż opierała się na pojęciach, na wiedzy czysto rozumowej; badała stałe relacje bez odniesienia do zmiennych zjawisk. Jednak matematyka posiada pewne braki. Platon uznał, że czystą metodą naukową, który tych braków nie zawiera jest dialektyka, która dała początek logice. Dialektyka operuje czystym, abstrakcyjnym myśleniem, poszukuje prawdy poprzez zestawianie pojęć oraz twierdzeń.
Etyka
Platon czerpiąc z myśli sokratejskiej, postulującej intelektualizm, za cnotę uznał wiedzę. Jednak cnota nie jest wyłącznie zależna od rozumu. Cnota, według pitagorejskiej koncepcji jest tożsama z ładem i harmonią duszy. Cnotę rozumu stanowi posiadanie wiedzy. Mądrość to cnota części rozumnej duszy, zaś męstwo to cnota jej części impulsywnej. Panowanie nad sobą jest cnotą duszy pożądliwej, natomiast sprawiedliwość jednoczy wszystkie części duszy. Ponadto Platon nauczał, że sama wiedza jest niedoskonała, nie wystarczy, jeśli nie ma radości, tak jaka radość nie wystarczy bez wiedzy.
Istnieją, według filozofa dwa rodzaje dobra: dobro w świecie idealnym oraz dobro
w świecie materialnym. Dobro idealne jest doskonalsze od dobra realnego. Teoria etyczna Platona zawiera w sobie trzy tezy: 1. istnieje hierarchia dóbr, 2. na szczycie hierarchii znajduje się dobro idealne, 3. dobra realne, stojące najniżej w hierarchii dóbr stanowią konieczny etap na drodze do dobra idealnego. Miłość jest dążeniem do uzyskania dobra najwyższego. Początkowy przedmiot miłości stanowią dobra realne, jednak z czasem dusza uświadamia sobie, że piękno duszy jest doskonalsze od piękna ciała. Miłość zmysłowa jest etapem w dążeniu do miłości ponadzmysłowej, idealnej, gdyż jedynie przez realne, względne i doczesne cele osiąga się cele idealne, wieczne. Dusza właśnie dzięki miłości pośredniczy pomiędzy realnym i idealnym światem.
Platońska etyka, przede wszystkim teoria miłości pełna była polotu oraz patosu
i stanowiła najbardziej pozytywną część całej jego filozofii.
Poglądy społeczne i polityczne
Człowiek, według Platona jest istotą społeczną. Jego istota, jego konkretne zadania
i cele ujawniają się w życiu nie jednostkowym, ale społecznym. W dziele "Państwo" filozof wyłożył teorię państwa doskonałego, która skonstruował w oparciu o idee dobra oraz sprawiedliwości. Państwo doskonałe winno dążyć najwyższych zalet i idei, ma tworzyć swoisty organizm, działający w harmonii. Ima opierać się na wiedzy, gdyż aby czynić dobro należy posiąść o nim wiedzę. Państwo takie ma mieć ascetyczny charakter, ponieważ jego cel jest idealny.
Estetyka
Platon stwierdził, że sztuka nie czyni rzeczywistość lepszą, a nawet że stanowi czynnik ujemny. Sztuka jedynie naśladuje rzeczywistość. Sztuki, np. malarstwo czy rzeźbiarstwo są umiejętnościami, natomiast artysta jest rzemieślnikiem.
Istota Platonizmu
Platonizm stanowi oryginalną filozofię głoszącą, iż obok świata materialnego, który jest przemijający i zmienny istnieje świat idei, które są absolutne i wieczne. Pojęciami kluczowymi tej filozofii są pojęcie dobra, idei i duszy.
Logika stanowiła dla Arystotelesa dziedzinę przygotowawczą. Filozof oscylował pomiędzy platońskim idealizmem a realizmem. Zachował platońską teorię wiedzy, jednak nie zgodził się z teorią bytu. Według niego poza jednostkowymi rzeczami nic nie istnieje, idee są tylko wymysłem. Wiedza zawiera się w pojęciach ogólnych - wiedza jest ogólna zaś byt jednostkowy. Arystoteles zastąpił platoński dualizm rzeczy materialnych i idei dualizmem bytu oraz wiedzy.
Filozof ustanowił dwa działy naukowe: dział nauki o wiedzy (logika) oraz nauki
o bycie (metafizyka). Stwierdził, że definicja stanowi podstawę prawidłowych pojęć, zaś dowód jest podstawą prawidłowych sądów a także uczynił je głównymi zagadnieniami logiki. Pojęcia mają charakter ogólny, przy czym istnieje hierarchia pojęć od najmniej do najbardziej ogólnych. Podobnie sądy tworzą hierarchię racji oraz następstw. Sąd stanowi zespół pojęć, pojęć się jest jednostką logiczna. Logika Arystotelesa opierała się na twierdzeniu, iż byt ma charakter jednostkowy, zaś o jego istocie świadczą cechy ogólne. Logika uczyła, jak wiedzę wykładać, nie jak ją zdobywać. Zawierała w sobie tezy mówiące o tym, iż szczegół wynika
z ogółu, prawdy mają rzeczowy porządek, a nie psychologiczny.
Arystoteles krytykował platońską teorię poznania, która negowała udział zmysł
w poznaniu rzeczywistości. Twierdził, że w procesie poznania są one tak samo ważne jak rozum. Aby móc wydawać opinie o rzeczywistości umysł musi zmysłowo jej doświadczyć. Człowiek nie posiada żadnej wiedzy wrodzonej, nie istnieją w umyśle żadne pojęcia ogólne. W chwili narodzin umysł człowieka jest zupełnie czysty, dopiero dzięki postrzeżeniu zyskuje wiedzę. Wiedza zmysłowa jest konieczną i niezastąpioną podstawą poznania, które w ostateczności ma mieć charakter rozumowy. Poznanie jest bierne, umysł poznając zewnętrzne przedmioty musi całkowicie się im poddać, doświadczyć ich. Rozum i zmysły całkowicie wystarczą człowiekowi, by mógł poznać otaczającą go rzeczywistość.
Filozofia teoretyczna
Filozofię teoretyczną Arystoteles podzielił trychotomicznie, wyróżniając w niej fizykę, matematykę oraz filozofię pierwszą. Pod nazwą "filozofia pierwsza" filozof umieścił najogólniejsze nauki, mówiące o "bycie jako takim", rozważające jedynie ogólne własności bytu. Z czasem na ich określenie zaczęto używać nazwy "metafizyka".
Arystoteles uznał, że jedynie jednostkowe, konkretne rzeczy są bytem samoistnym,
a więc substancją. Substancje posiadają dwa składniki: formę i materię. Formę stanowią własności ogólne, gatunkowe, czyli pojęcia, zaś materia jest w substancji tym, co nieokreślone. Materia jest konstytuowana właśnie dzięki formie. Arystoteles w przeciwieństwie do Platona stwierdził, że materia i forma ( odpowiednik platońskiej idei) nie są substancjami; materia nie może istnieć samodzielnie, analogicznie idee nie posiadają samodzielnego istnienia. Mówienie o idei czy materii jako o samodzielnym, realnie istniejącym bycie jest tylko abstrakcją.
Poznanie ma charakter pojęciowy, to znaczy można poznać z danej rzeczy wyłącznie to, co zawiera jej pojęcie, a więc jej formę. Forma jest najważniejszym składnikiem substancji, określa istotę przedmiotu. Rzeczy posiadają cztery rodzaje właściwości, które je konstytuują. Są to: forma, materia a także przyczyna oraz cel. Wynika z tego że forma nie jest wyłącznie czynnikiem idealnym czy formalnym, lecz jest siłą, działającą i wytwarzającą pewne skutki. Forma stanowi czynny pierwiastek substancji. Cel, do jakiego dąży substancja nie jest natury idealnej, transcendentnej, jak to pojmował Platon, ale jest przyziemny, leży w samej rzeczy. Forma jako siła działa celowo, a jej specyficzna dwoistość polega na tym, iż jest nie tylko czynnikiem pojęciowym, ale także czynnikiem aktywnym. Skoro zaś forma stanowi istotny składnik bytu, to energia, aktywność czy działanie są istotą bytu.
Arystoteles, dzięki odniesieniu się do pary pojęć: forma - materia, oraz energia - potencja starał się rozwiązać różne zagadnienia. W przyrodzie widział czynniki, które metafizyka postawiła jako istotne składniki bytu: substancję, formę, energię i cel. Stwierdził, że Ziemia pozostaje w spoczynku, stanowi nieruchomy środek świata. Świat, choć jest wieczny to jest równocześnie ograniczony przestrzennie. Jest niedoskonały i zależny a ponieważ zachodzą w nim zdarzenia mające przyczynowy i celowy charakter, to musi istnieć jakiś konieczny i doskonały byt, który nim steruje. Tym transcendentnym, poruszającym nieruchomy ze swej natury świat bytem jest Bóg. Bóg jest jeden, niezmienny, konieczny, niezłożony, doskonały, absolutny, niematerialny, jest istotą duchową, czystą formą, czystym rozumem. Bóg nie stworzył świata, gdyż świat jest wieczny. Jednak Bóg jest pierwszą przyczyną świata, gdyż wprawił go w ruch. Jest także jego celem.
Arystoteles stworzył oryginalną koncepcję Boga, który jest istotą wyłącznie duchową. Ideologia została zastąpiona przez teologię, zamiast przeciwstawiać świat idei światu rzeczy filozof przeciwstawił świat Bogu.
Dualizm świata oraz Boga, bytu niedoskonałego i doskonałego odcisnął się na kosmologii arystotelesowskiej, wprowadzając także do niej dualizm. Dowodził, że skoro Bóg działa w niezmienny sposób to ruch, którego jest sprawcą także musi być niezmienny. Takim ruchom podlega jedynie niebo stałych gwiazd, czyli tylko jego ruch pochodzi od Boga. Wszechświat składa się z dwóch okręgów, każdy z nich ma odmienną naturę. Okrąg niebiański jest bezpośrednio poruszany przez Boga, ruch w nim panujący jest najdoskonalszy (okrężny), zaś materia jest eteryczna. W okręgu ziemskim ruch normalny nie jest okrężny ale prostolinijny a materia zbudowana jest z czterech żywiołów. Świat niebieski jest doskonały i tylko poprzez jego działanie świat ziemski posiada jakąkolwiek wartość.
Nauka o duszy
Aby ukazać stosunek duszy oraz ciała Arystoteles posłużył się pojęciami formy oraz materii. Tak jak forma i materia są ze sobą nierozerwalnie połączone w substancji i żadne z nich nie może istnieć niezależnie, tak też jest z duszą i ciałem. Dusza nie może być oderwana od ciała, jednak nie jest ciałem, ale formą a więc energią organicznego ciała. Ciało oraz dusza są nierozdzielną całością. Istnieją trzy rodzaje duszy: 1. dusza roślinna, która odpowiedzialna jest za odżywianie oraz rośnięcie, nie ma ona możliwości postrzegania, 2. dusza zwierzęca, kierująca się uczuciami i popędami, 3. dusza myśląca, która jest właściwa tylko człowiekowi, wyróżnia go ze świata zwierząt. Rozum stanowi najwyższą zdolność duszy myślącej. Rozum może być praktyczny, kierujący się wolą, lub teoretyczny, który poznaje. Poznanie rozumowe może być bierne, rozum pełni wtedy rolę aparatu odbiorczego, lub czynne, rozum jest wtedy motorem.
Filozofia praktyczna
W filozofii praktycznej Arystoteles wyróżnił dwa działy: politykę oraz etykę. W swoich rozważaniach z dziedziny etyki odchodził od stanowiska Platona, który stwierdzał, że najważniejsza jest idea dobra mająca normować życie. Arystoteles, przeciwnik platońskiego idealizmu stał na stanowisku, że nie istnieje żadne dobro poza realnym. Cele transcendentne, idealne, o których nauczał Platon są fikcyjne, realne są tylko cele osiągalne. Dlatego uważał, że nie przez abstrakcyjne spekulacje, ale przez doświadczenie, obserwację rzeczywistości człowiek może poznać cele, do jakich powinien dążyć. Etyka Arystotelesa była empiryczna, normy etyczne opisywane były wraz z ludzkim działaniem. Najwyższym celem człowieka jest eudajmonia. Jest to maksymalny stan doskonałości, jaki może osiągnąć człowiek, ograniczony przez swoją niedoskonałą naturą. Eudajmonia to najwyższe, możliwe do osiągnięcia dobro. Tak jak rozum obejmuje swoim działaniem dwie dziedziny: poznania oraz życia praktycznego, tak też istnieją dwa rodzaje zalet człowieka rozumnego. Istnieją cnoty dianoetyczne, jak na przykład mądrość czy rozsądek, oraz cnoty etyczne czyli hojność lub męstwo. Filozof wskazywał, iż ludzka natura charakteryzuje się wielką złożonością, jednak wszystkie potrzeby, które posiada powinny być zaspokajane. Należy jednak pamiętać, by spełnianie czynności praktycznych było oparte na rozumie, by w życiu kierować się cnotami etycznymi.
Arystotelizm stanowi filozoficzną doktrynę środka, która unika skrajnych rozwiązań.
Aureliusz Augustyn, wczesnochrześcijański filozof i teolog; ojciec i doktor Kościoła; główny przedstawiciel patrystyki, urodził się 13 listopada 354 roku w Tagaście (Północna Afryka).Był filozofem i teologiem został okrzyknięty Ojcem Kościoła. W młodości studiował retorykę. Dzieła Cycerona nakłoniły go do badań filozoficznych. W wieku 19 lat postanowił studiować filozofie, wkrótce został wyznawcą manicheizmu, bo chrześcijaństwo uważał za zbyt prostackie. Jednakże w ciągu następnych dziewięciu lat manicheizm stopniowo go rozczarowywał. W wielu 29 lat przeniósł się do Rzymu a nieco później do Mediolanu gdzie został profesorem retoryki, tam też zapoznał się z neoplatonizmem (zmodyfikowana wersja filozofii Platona opracowana w III w. przez Platyna). Pod wpływem ówczesnego biskupa mediolańskiego św. Ambrożego nawrócił się i w 387 r przyjął chrzest z jego rąk. Ten dawny sceptyk stał się żarliwym rzecznikiem chrześcijaństwa. 396 roku Augustyna wybrano biskupem Hipponie (Afryka Pn). Urząd ten piastował do śmierci. Stał się fanatycznym wręcz obrońcą chrześcijaństwa, słynnym „młotem na heretyków”. Zmarł w Hipponie w 430 roku. Najsłynniejsze jego dzieła to: „Dialogi i pisma filozoficzne”, „Wyznania”, „O państwie Bożym”, „O nauce chrześcijańskiej”, „O nauce chrześcijańskiej”.
POGLĄDY IDEE: Św. Augustyn określił trzy cnoty duszy potrzebne do poznania: WIARA, NADZIEJA, MIŁOŚĆ. Jego filozofie poznania możemy scharakteryzować za pomocą jednego z jego dialogów: „A co chcesz poznać? Pragnę poznać Boga i dusze. Nic więcej. Nic więcej. Nic więcej.” Stworzył pierwszy wielki system filozoficzno-teologiczny chrześcijaństwa, oparty na interpretacji neoplatonizmu charakteryzującego się: teocentryzmem, kreacjonizmem, iluminizmem. Połączył teorię predestynacji z istnieniem wolnej woli odpowiedzialnej za zło na świecie. Sens dziejów ujmował jako wynik konfliktu między państwem Bożym i ziemskim. Uważał, że człowiek żyje w świecie dualistycznym, czyli między dobrem a złem, człowiek musi wybrać pomiędzy tymi wartościami nie ma drogi pośredniej.
1. Wprowadził do doktryny katolicyzmu następujące poglądy:
· Przede wszystkim należy pojmować Boga jako nieskończonego, a świat jako twór nadprzyrodzony i dzieło łaski.
· Każdy człowiek jest splamiony grzechem pierworodnym.
· Poza tym powinno się widzieć w Bogu przede wszystkim osoby, której istotą jest wola.
· Ponadto trzeba postrzegać marności świata wobec wielkości i nieograniczoności Boga.
2. Równie ważnymi wartościami w życiu według św. Augustyna są:
· Oparcie światopoglądu na zaufaniu do woli Bożej, wierze, miłości i łasce.
· Uznanie prawdy za wieczną i niezależną od doświadczenia, będącą darem nadprzyrodzonym dostępnym jednostkom, a nade wszystko Kościołowi, przyjmującą interwencję Boga w jej poznanie i czyniącą celem poznania kontemplacją Boga.
· Istota ludzka nie może uzyskać zbawienia jedynie dzięki własnym wysiłkom i dobrym uczynkom. Koniecznym warunkiem zbawienia jest łaska Boża.
· Śmiertelnik powinien uznać, że ciało nie jest złem, gdyż jest dziełem Bożym, ale przyjęcie pożądliwości
cielesnej za źródło zła.
· Jednak dla Augustyna najważniejsza była wierność zakonowi, Kościołowi i miłości.
Teologia polityczna Augustyna
Podstawą teologii politycznej Augustyna z Hippony była filozofia katastrofizmu. Twierdził, że w każdym państwie żyją obok siebie obywatele państwa bożego i państwa szatana. Pierwszym jest niewidzialny Kościół z Chrystusem jako jego głową. Ziemskie państwo może co najwyżej sprawiać, że ludzie nie będą się bardziej pogrążać w grzechu, bo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. Chrześcijanie powinni być posłuszni nawet tyrańskim władcom. Augustyn twierdził, że władca może ograniczyć na zewnątrz złe czyny obywatela - w konsekwencji akceptował represje wobec heretyków. Państwo to boski instrument do karania, którego nie potrzebują jedynie nieliczni sprawiedliwi obdarzeni łaską Pańską.
TOMASZ Z AKWINU
Święty, 1225-74, włoski filozof i teolog, dominikanin; doktor Kościoła; twórca tomizmu; wyróżnił 5 sposobów uzasadniania istnienia Boga (dowód „z ruchu”, z niesamoistności świata, z przypadkowości rzeczy, z faktu istnienia istot różnej doskonałości, z powszechnej celowości przyrody).
System filozoficzny Tomasza można najkrócej scharakteryzować jako konsekwentne przystosowanie klasycznych poglądów Arystotelesa do treści zawartych w teologicznej doktrynie chrześcijańskiej. Tym sposobem zostały wprowadzone do katolickiej teologii pojęcia aktu i możności, formy i materii, zasada przyczynowego powiązania zdarzeń, rozumienie poznania jako procesu receptywnego, oraz pojęcie dowodu. Według św. Tomasza nie jest bezpośrednio znany umysłowi ludzkiemu ani Bóg, ani dusza, ani żadne prawdy ogólne. Człowiek rodzi się bez wiedzy i zdobywa ją dopiero w czasie życia.
Poglądy społeczno-polityczne
W dziedzinie filozofii państwa głosił, że na czele państwa jest władza świecka i duchowna, twierdził też, iż istnieje ustrój republiki i monarchii. Najlepsza jest monarchia, bo to ona troszczy się o lud, zaś król musi przestrzegać prawa bożego i natury. Za tyrana uznawał tego, co nielegalnie zdobył władzę (uzurpacja, symonia), a także tego, kto (nawet zdobywszy ją legalnie) łamie Prawo Boże.
Filozofia prawa
jest rozporządzeniem rozumu (a nie woli),
ustanawiane jest przez legalnie panujących,
Prawo sprawiedliwe musi spełniać przynajmniej te cztery warunki.
Problematyka prawa obejmuje dwa obszary: prawo-lex, oraz prawo-ius. Tomasz wyróżnia cztery zasadnicze typy prawa-lex: prawo wieczne (lex aeterna), prawo naturalne (lex naturalis), prawo pozytywne zwane też prawem ludzkim (lex positiva seu humana) oraz prawo Boże (lex divina). Prawo pozytywne obejmuje prawo narodów (ius gentium) i prawo poszczególnych państw (ius civile). Prawo Boże jest prawem objawionym i jako takie jest domeną teologii. Obejmuje zarówno prawo Starego Testamentu (lex vetus) oraz prawo Nowego Testamentu (lex nova).
TOMIZM
1) doktryna filozoficzna i teologiczna św. Tomasza z Akwinu;
2) kierunki filozoficzne i teologiczne nawiązujące do myśli św. Tomasza z Akwinu, charakteryzujące się gł. analizą wewnętrznych i zewnętrznych przyczyn realnego bytu jednostkowego, wyznaczoną przez metafizyczny pluralizm i teoriopoznawczy realizm; w ramach tomizmu uprawia się wszystkie główne dyscypliny filozoficzne oraz podejmuje się zagadnienia teologiczne; współcześnie tzw. neotomizm.
Teologia polityczna Tomasza z Akwinu
Tomasz z Akwinu podkreślał, że choć cele człowiecze są celami niebieskimi, to waga spraw doczesnych jest duża. Bóg partycypuje w porządku naturalnym, którego podmiotem jest społeczeństwo. Łaska z kolei nie niweczy, lecz doskonali naturę.
Przyjął naukę Arystotelesa o człowieku jako istocie społecznej i politycznej oraz zracjonalizował tradycyjną kościelną teorię o boskim pochodzeniu władzy państwowej. Według Tomasza władza państwowa pochodziła pośrednio od Stwórcy (boska była sama zasada władzy, ustrój tworzyli ludzie). Państwo powinno mieć udział w prowadzeniu ludzi ku wiecznej szczęśliwości. W tym celu musi im zapewnić pokój (pax) i porządek (ordo) (hierarchiczna struktura społeczeństwa oparta na nierówności). Dzielił społeczeństwa na optimates (feudałowie duchowni i świeccy), populus honorabilis (ci, którzy posiadają majątek pozwalający żyć z cudzej pracy, lecz nie będący magnatami) i vilis populus (nie posiadający majątku). Utrzymanie prywatnej własności miało być niezbędne do normalnego życia społecznego.
Tomasz zezwalał na osiąganie zysku z handlu pod warunkiem, że ten był społecznie pożyteczny. Dopuszczał pobieranie odsetek od kapitału.
Za najlepszy ustrój uznawał monarchię. Przewidywał jednak jej degenerację - za tyrana uważał tego, kto zdobył władzę nielegalnie, oraz tego, który źle z tej władzy korzystał. Jeżeli naruszał zasady prawa bożego poddani mieli obowiązek wypowiedzieć mu posłuszeństwo. Jeżeli naruszał zasady prawa naturalnego, to od władzy duchownej zależało czy poddani mogli wystąpić przeciw tyranowi. Państwo miało wywierać nacisk na ludzi, aby właściwie myśleli. Tomasz twierdził, że prawo jest hierarchiczne. Najwyższym prawem jest prawo wieczne, jego odbiciem w ludzkim umyśle jest prawo natury. Prawo ludzkie ma powstrzymywać człowieka od zła; jeżeli jest ono sprzeczne z prawem natury, nie obowiązuje. Boskie prawo pozytywne jest zawarte w Piśmie Świętym i nauczaniu Kościoła.
Krytyka papalizmu według Ockhama
William Ockham twierdził, że państwo nie pochodzi od papieża, prawo stanowienia władzy jest prerogatywą przysługującą bezpośrednio i wyłącznie Bogu, z tym że Bóg dał ludziom możliwość powoływania władców wedle ich woli. Ludzie rodzą się wolni i równi - wszyscy uczestniczą w urzeczywistnianiu prawa wybierania sobie władcy, tyle że raz go ustanowiwszy nie mogą go potem odwołać.
Ockham zmienił skalę wartości norm prawnych. Na szczycie postawił prawo boże, którego wyrazem było tylko to, co zawiera Pismo Święte. Niższym systemem pozostaje prawo naturalne, dostępne ludziom bez objawienia, którego źródłem jest rozum. Tam gdzie nie sięgało prawo natury, człowiek mógł swobodnie układać stosunki prawne. Cechą prawa ludzkiego był podmiotowy charakter normy, głoszącej nienaruszalność praw ludzi. W doktrynie Ockhama dostrzega się zalążek nowożytnej teorii praw podmiotowych.
Idea suwerenności ludu Marsyliusza z Padwy
Marsyliusz z Padwy twierdził, że interesy i dążenia jednostek nie mogą być sprzeczne z interesami i dążeniami zbiorowości. Państwo to najwyższa zbiorowość, strażnik bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant harmonijnego ładu w społeczeństwie. Podstawową treścią państwa jest rząd, który musi być monolityczny, w którego rękach muszą być skoncentrowane wszystkie środki przymusu. Prawo do stanowienia praw należy do całego ludu. Zasada suwerenności ludu najlepiej ma się sprawdzać w demokracji. Wola ludu jest rękojmią stanowienia najlepszych norm. Prawo boże w życiu doczesnym jest tylko doktryną (zbiorem niewiążących zaleceń), prawem sensu stricto stanie się dopiero w życiu niebieskim, kiedy będzie opatrzone sankcją. Zasada wywodząca władzę i legitymizację od ludu określana jest mianem zasady suwerenności ludu.
Prawem jest tylko norma pochodząca od ludu i stosowana przez aparat państwa - nie musi być ani dobre, ani sprawiedliwe. Prawo naturalne to z kolei prawo ludzkie, które cieszy się powszechną aprobatą w społeczności świata. Stosunek Kościoła do państwa kształtuje się na zasadzie stosunku części do całości. Powinien być podporządkowany państwu.
Polityczny realizm Machiavellego
Niccolò Machiavelli twierdził, że zachowanie człowieka poddane jest zawsze dwom zasadom: fortunie (los, przeznaczenie) ivirtu (przedsiębiorczość człowieka). Był przekonany, że historia to powracające cyklicznie proces budowania i umacniania nowego ustroju. Pisał o potrzebie twardej władzy absolutnej monarchy (księcia). Nowy porządek, mogący przełamać chaos i zepsucie, musi być utrwalony tylko przez władzę jednostki i użycie wyjątkowych środków. Dyktatura jest niezbędna, gdyż nowy ustrój musi rozprawić się ze swoimi wrogami - przestrzeganie reguł moralnych nie może stanowić przeszkody. Okrucieństwo księcia we właściwych rozmiarach i we właściwym czasie jest cnotą. Władca powinien zachować co najmniej pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności. Polityczny przywódca musi być realistą. Ma być protektorem rzemieślników, bankierów, kupców i dzierżawców. Jego dyktatura ma być tamą dla warcholstwa i awanturnictwa. Religia bywa pożyteczna, gdy kształtuje cnoty obywatelskie. Ma być religią państwową, obywatelską - na wzór religii starożytnych Rzymian.
Po ustabilizowaniu rządów przez absolutyzm jednostki ten ostatni powinien zostać zastąpiony przez republikę. Jest to lepszy ustrój, gdyż lepiej gwarantuje trwałość ustroju i lepiej chroni powszechną wolność. Najlepsza republika miała łączyć elementy rządów monarchicznych, arystokratycznych i demokratycznych.
Gwarancją trwałości i rządności republiki miało być prawa (jedyny ustawodawca to państwa) i silna armia złożona z własnych obywateli.
Racjonalistyczna szkoła prawa natury Grocjusza
Twórcą XVII-wiecznej szkoły prawa natury był Hugo Grocjusz. Według Grocjusza nakazy i zakazy prawa natury wynikają stąd, że pewne działania są dobre lub złe same z siebie, a nie dlatego, że za takie ogłosił je Bóg w objawieniu. Do poznania zasad prawa naturalnego może dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Cechą niezmienną człowieka jest popęd społeczny. Do fundamentalnych praw natury zalicza obowiązek nienaruszania cudzej własności, obowiązek wynagradzania szkód, obowiązek dotrzymywania umów i obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa. Odróżniał wojny sprawiedliwe od niesprawiedliwych. Sympatyzował z władzą absolutną. W państwie widział dzieło kontraktu.
Absolutyzm w ujęciu Hobbesa
System filozoficzny Hobbesa był racjonalistyczny - opierał się na przekonaniu, że świat jest gigantycznym przyrodniczym mechanizmem, którego najprostszym i podstawowym elementem jest człowiek. Z kolei podstawą systemu politycznego dla tego angielskiego filozofa było założenie, że człowiek jest rządzony namiętnościami.
Człowiek mimo to jest istotą rozumną, ma instynkt samozachowawczy. Ludzie odnieśli zwycięstwo nad swoimi namiętnościami przez czynny akt woli tj. przez zawarcie umowy społecznej. Państwo - wielkie ciało na kształt Lewiatana - wchłonęło w siebie jednostki.
Państwo jest absolutnym władcą jednostek - suweren otrzymał władzę jakby w darze od ludzi. Prawa władcy-suwerena są niepodzielne. Absolutyzm jest wyrazem woli ludzi i wynika za racjonalnych przesłanek. Stanowi dobrodziejstwo w porównaniu z konsekwencjami potencjalnej anarchii.
Dla Hobbesa państwo absolutystyczne było synonimem sprawiedliwości. Twierdził, że mądry władca nigdy nie będzie tyranem. Posłuszeństwo poddanych ustaje w momencie, w którym władca traci możliwość zapewnienia im bezpieczeństwa.
Liberalizm polityczny Johna Locke'a
W stanie natury panował odwieczny system moralny, który miał chronić jednostkę przed złem. Ludzie zdecydowali się na utworzenie rządu, bo stan natury był niepewny. Państwo powstało w drodze umowy, składającej się z dwóch aktów: 1) jednostki umówiły się ze sobą, tworząc społeczeństwo; 2) umowa społeczeństwa z władzą stworzyła rząd, czyli państwo. Zerwanie umowy z władzą nie niweczyło społeczeństwa.
Ludzie oddawali władzy państwowej tylko jedno uprawnienie - prerogatywę karania gwałcicieli prawa. Locke sformułował podstawową ideę liberalizmu - zasady indywidualizmu oraz leseferyzmu (wolności jednostki od państwa). Opowiadał się za autonomią partii politycznych, stowarzyszeń, korporacji, spółek i przedsiębiorstw.
Wzorem dobrego rządu była umiarkowana monarchia, w której władza byłaby podzielona. Najlepiej byłoby, gdyby prawodawstwu, wykonawstwu ustaw i obronie kraju odpowiadały władze ustawodawcza, wykonawcza (rządzenie i wymiar sprawiedliwości) i federacyjna (polityka zagraniczna).
Parlament powinien reprezentować jak największą ilość obywateli i podejmować decyzje większością głosów. Wybory do parlamentu miały być aktem opartym na cenzusie majątkowym.
W związaniu parlamentu prawami podmiotowymi jednostek upatrywał najważniejszy element systemu konstytucyjnych gwarancji, chroniących górę mieszczańsko-szlacheckiego społeczeństwa.
Liberalizm arystokratyczny Monteskiusza
Monteskiusz, twórca idei monarchii konstytucyjnej i liberalizmu arystokratycznego, wychodził w swoich teoriach z głębokiego relatywizmu. Życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega na różnych stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami. Zasady prawne muszą być zróżnicowane, muszą uwzględniać warunki życia ludzi i okoliczności. Monteskiusz przyjmował, że proces dziejowy to wypadkowa czynników natury fizycznej (klimat, środowisko, ekonomika) i natury moralnej. Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne.
Wolność polityczna polega na tym, że robi się to co się powinno chcieć. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym. Prawo powinno być wypełnione duchem umiarkowania.
Monteskiusz dokonał systematyki ustrojów politycznych według kryterium natury rządów (to, co określa istotę państwa) i jego zasady (to, co określa jego działanie). W ten sposób wyróżnił ustroje republikański (dzielił się na demokrację i arystokrację), monarchiczny i despotyczny. Zasadą demokracji są cnota i skromność, cechy występujące rzadko, przez co nie mogą stać się podstawą władzy suwerennego ludu. Zasada rządu despotycznego jest skażona, bo ten ustrój lekceważy prawa i czyni cnotę z lęku poddanych. Najlepszym ustrojem jest monarchia, będąca najpewniejszą gwarancją odporności na despotyzm. Zaporę dla despotyzmu stanowią parlament oraz prerogatywy innych ciał pośredniczących; najskuteczniejszą barierą jest podział władz na prawodawczą (dwuizbowy parlament), wykonawczą (król) i sądową (kadencyjne trybunały).
Hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i odraczania posiedzeń parlamentu, dla monarchy odsunięcie od inicjatywy ustawodawczej, a dla sądów - związanie ustawą i wymóg rotacji kadr wymiaru sprawiedliwości.
Ideologia nowożytnej demokracji Rousseau
Rousseau w rozprawie Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odrodzenia się obyczajów? doszedł do wniosku, że człowiek z natury jest dobry, lecz rozwój kultury doprowadził go do moralnej degradacji. W Rozprawie o pochodzeniu nierówności między ludźmi (1753) wystąpił z tezami, że społeczeństwo jest niesprawiedliwe, oszukuje i demoralizuje ludzi, a człowiek w stanie natury był szczęśliwy.
Człowiek pod wpływem klęsk elementarnych musiał łączyć się z innymi; później powstała rodzina. Własność dała początek pierwszej epoce nierówności (podziałowi na bogatych i biednych). Wreszcie powstało państwo - rezultat paktu zawartego z inicjatywy bogatych. W pierwszym etapie zawarto pakt poddania, w wyniku którego powstała społeczność polityczna. W drugim etapie powstała władza wykonawcza, której działanie było skierowane na umocnienie nierówności między ludźmi.
W Umowie społecznej (1762) podał receptę na uniknięcie negatywnych skutków cywilizacji: zawarcie tytułowej umowy społecznej. Istotą tej umowy miała być wolność wszystkich ludzi jako podstawa wszelkiej wolności. Umowa społeczna dała początek zasadzie suwerenności ludu - suwerenność była niepodzielna, nie można też było oddać jej ani królowi, ani posłom w parlamencie. Rousseau odrzucał zasadę podziału władz. Twierdził, że wszystkie rodzaje władz są synonimem jednolitego i niepodzielnego zwierzchnictwa ludu. Wyraźnie odróżniał rozdział funkcji od podziału władzy.
Lud miał stanowić prawo przez wolę powszechną (interes powszechny), nie mającą jednak żadnego związku z jednomyślnością czy nawet większością. Istotą suwerenności ludu była jego wyłączność prawodawcza. Innym jego zadaniem było kontrolowanie rządu, mogącego mieć postać monarchiczną, arystokratyczną (rząd mądrych ludzi) lub demokratyczną.