LITERATURA

• I. Bartmińska, J. Bartmiński, Słownik wymowy i odmiany nazwisk obcych.

• Encyklopedia języka polskiego.

• Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. 2, tu: Renata Grzegorczykowa, Kategorie gramatyczne.

• Jan Grzenia, Słownik nazw własnych.

• Kultura języka polskiego pod red. Butler, Statkiewicz, Kurkowska, t. 1, tu: Kategoria przypadka.

• Alicja Nagórko, Zarys gramatyki polskiej.

• Praktyczny słownik poprawnej polszczyzny nie tylko dla młodzieży pod red.
  A. Markowskiego.

• Janusz Strutyński, Zarys gramatyki polskiej, tu: Fleksja.

• Stanisław Szober, Gramatyka języka polskiego, tu: Nauka o odmianie wyrazów.

• J. Tokarski, Fleksja polska, tu: Koniugacja.

PODSTAWOWE POJĘCIA FLEKSYJNE

FORMA FLEKSYJNA

Forma fleksyjna - wyraz odmienny w jednej ze swoich rozlicznych możliwości, czyli form gramatycznych.

• np. mianownik - dom, dopełniacz - dom-u - odrębne formy fleksyjne

TEMAT FLEKSYJNY

• dom - w każdej formie fleksyjnej taka sama postać

• trzeć : trę (rz:r) - tematy alternujące

• tematy oboczne - jakaś część stała + dezintegracje, np. mieszczanin, mieszczanin-a, mieszczan-ø

• tematy supletywne - tworzymy formy danego wyrazu w oparciu o różne tematy fleksyjne, np. człowiek - ludzie, rok - lata, zły - gorsy

SYNKRETYZM

Synkretyzm - formy wyglądają identycznie, ale pełnią różne funkcje fleksyjne. Polega na homonimii dwóch lub więcej form fleksyjnych jednego wyrazu; często prowadzi do nieporozumień.

M. pięć

D. pięciu

C. pięciu formy synkretyczne

B. pięciu

N. pięcioma

Ms. pięciu

SINGULARIA TANTUM, PLURALIA TANTUM

Singularia tantum - nie ma liczby mnogiej, można utworzyć liczbę mnogą, która urealnia słowo, ukonkretnia, zmienia znaczenie; na ogół dotyczy to nazw zjawisk abstrakcyjnych, nazw niepoliczalnych, nazw zbiorów.

Pluralia tantum - nie ma liczby pojedynczej, nie można jej utworzyć (np. drzwi, spodnie, nożyce).

KATEGORIA GRAMATYCZNA

Kategoria gramatyczna jest obligatoryjna w każdym języku.

1. Przypadek - rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik

2. Rodzaj - czasownik, rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik

3. Liczba - czasownik, rzeczownik, liczebnik, zaimek, przymiotnik

4. Tryb - czasownik

5. Aspekt - czasownik

6. Strona - czasownik

7. Czas - czasownik

8. Osoba - czasownik

9. Intensywność - przymiotnik, przysłówek

Bezokolicznik, imiesłowy nieodmienne - niefinitywne

Formy osobowe - finitywne

Naiwny obraz świata - zakorzeniony z obrazu świata naszych przodków

Badacze - językoznawcy Edward Sapir, Benjamin Whorph

KRYTERIA DOBORU KOŃCÓWEK DLA POLSKICH RZECZOWNIKÓW

KRYTERIUM FONETYCZNE

Postać tematu decyduje o końcówce rzeczownika.

• dopełniacz: student studenta, koń konia, struś strusia, kosz kosza - miękkotematowe (sz - funkcjonalnie miękkie)

• miejscownik: kosz koszu, koń koniu, struś strusiu; student studencie; głóg głogu, ptak ptaku, duch duchu

KRYTERIUM UZUALNE

O doborze końcówki fleksyjnej decyduje tylko zwyczaj społeczny.

Rzeczowniki najczęściej używane zachowują najdłużej archaiczne formy.

• miejscownik: panu, synu, Bogu, diabłu

KRYTERIUM SEMANTYCZNE

O doborze końcówki decyduje znaczenie wyrazu.

B. lp. w deklinacji męskiej:

studenta, chłopa - żywotne, B. = D.

kosz, długopis, zegarek - nieżywotne, B. = M.

CZĄSTKOWOŚĆ / NIECZĄSTKOWOŚĆ

daj mi chleb

daj mi chleba

w zależności od ilości

daj mi herbatę

daj mi herbaty

KRYTERIUM MORFOLOGICZNE

O doborze końcówki decyduje struktura wyrazu.

człowieka

żywotne

pana

z semantyki

domu

nieżywotne

stołu

W kryterium morfologicznym decyduje morfem, który „znosi” powyższe podziały.

• -ak -aka, np. chłopaka, stojaka

• -acz -acza, np. spawacza, odkurzacza

• -owiec -owca, np. fachowca, wieżowca

• -ek -ka, np. kotka, płotka

KRYTERIUM STYLISTYCZNE

Wykorzystywanie zabarwień emocjonalnych.

M. l.mn. -owie, / -y

-owie - nacechowane zabarwieniem godnościowym

-y - neutralne lub nacechowane negatywnie

KRYTERIUM GENETYCZNE

M. l.mn. deklinacji męskiej

kwadranse

szympansy

seanse

dyliżanse

dysonanse

DEKLINACJA MĘSKA

Rodzaj męski

-ø, -o - zdrobnienia

LICZBA POJEDYNCZA

D. lp. -a / -u

-a:

• żywotne (zarówno rodzime, jak i obce)

• narzędzia, urządzenia, naczynia, części ciała (wyj. karku, barku, zadu, grzbietu)

• nazwy tańców

• nazwy monet

• nazwy samochodów

• nazwy miar i wag

• nazwy miesięcy

-u:

• nieżywotne (rodzime i obce)

• nazwy abstrakcyjne (np. żal, ból, gniew)

• colectiva (grupowe, np. las, tłum)

• nazwy niepoliczalne (np. cukier, keczup)

C. lp. -owi,

wyjątkowo -u

-owi - obowiązująca końcówka,

-u - wyjątki: panu, bratu, psu, kotu, ojcu, diabłu, chłopcu, chłopu, lwu, łbu, Bogu (bogu), światu, księdzu

• mchu, lepiej: mchowi

B. lp. żywotnych = D.

B. lp. nieżywotnych = D.

psa, kota, człowieka

kosz, długopis, komputer

N lp. -em

koniem, bratem, stołem, psem

Ms. -e,

wyjątkowo -u

np. w cudzysłowie

wyj. o Bogu, panu, synu

W. = Ms.

wyj. chłopcze!

LICZBA MNOGA

M. -owie

-y, -i

-e

filologowie, Polacy, konie, chłopi, strusie, kroki, kwadranse

D. ø / -ów / -i (-y)

C. -om

B. osobowe = D.

nieosobowe = M.

N. -ami, -y

liśćmi, końmi, (dawnymi) czasy

Mc. -ach, -ech

we włosach, o Polakach, we Włoszech, w Niemczech, na Węgrzech

W. = M.

PRZYMIOTNIKOWA ODMIANA RZECZOWNIKÓW

RZECZOWNIKI RODZAJU MĘSKIEGO

• nazwiska zakończone na -cki, -ski

• nazwiska obce i niektóre imiona (np. Linde, Lindego, Lindowie; Antoni, Antoniego, Antoniemu; Badeni, Badeniego, Badaniemu, Badenim, państwo Badeniowie)

• nazwy zawodów, godności zak. na -y, -i (np. służący, bliźni, leśniczy, podskarbi, mierniczy, gajowy)

RZECZOWNIKI RODZAJU ŻEŃSKIEGO

• nazwiska zakończone na -cka, -ska

• nazwy toponimiczne (np. Sucha Beskidzka, Jabłonna, Jodłowa, Limanowa, Biała)

• nazwiska zak. na -owa, -ówna, -ina (-yna), -anka

RZECZOWNIKI RODZAJU NIJAKIEGO

• nazwy miejscowe zak. na -e (Zakopane, Zakopanego, w Zakopanem;
  w Rucianem, w Osobnem)

• nazwy pospolite oznaczające opłaty zak. na -e (stajenne, drogowe)

DEKLINACJA ŻEŃSKA

PODZIAŁ RZECZOWNIKÓW

	SAMOGŁOSKOWE	SPÓŁGŁOSKOWE
M. lp.	twardo- i miękkotematowe -a miękkotematowe -i	ø (brak końcówki)
D. lp.	twardotematowe -y -i miękkotematowe -i -y	-i -y
C. lp.	-`e, -i, -y	-e, -i -y
B. lp.	-ę	ø
N. lp.	-ą	-ą
Mc. lp.	-`e, -i -y	-i -y
W. lp.	-o (jeśli w M. -a) -i (jeśli w M. -i)	-i -y
M. l.mn.	twardotematowe -y -i miękkotematowe -e	-i -y -i -e
D. l.mn.	ø wyjątki: M. -nia -i głębia, swawola, rękojmia, czapla, wieczerza - -i -y M. -ja (obcego poch., np. racja) -ji (-ii)
C. l.mn.	-om	-om
B. l.mn.	= M. l.mn.	= M. l.mn.
N. l.mn.	-ami	-ami, -mi
Mc. l.mn.	-ach	-ach
W. l. mn.	= M. l.mn.	= M. l.mn.

O doborze końcówek decyduje kryterium fonetyczne.

DEKLINACJA NIJAKA

	lp.	l.mn.
M.	-o, -ę, -`e	-a
D.	-a	ø wyj. -e, -y (-e)
C.	-u	-om
B.	= M. lp.	= M. lp.
N.	-em	-ami
Mc.	-`e, -u	-ach
W.	= M. lp.	= M. lp.

DEKLINACJA MIESZANA

Tematy supletywne - różne w lp. i mn., np. rok - lata, człowiek - ludzie.

lp. l.mn.

M. mieszczanin mieszczań-e

D. mieszczanin-a mieszczan

C. mieszczanin-owi mieszczan-om tem. lp. mieszczanin

B. mieszczanin-a mieszczan tem. l.mn. mieszczan

N. mieszczanin-em mieszczan-ami

Mc. mieszczaniń-`e mieszczan-ach

W. mieszczaniń-`e! mieszczań-`e!

Np. dominikanie, paulini, chrześcijanie

tem. tydzień - tygodnia, tygodnie... - tematy alternacyjne

Przykłady rzeczowników deklinacji mieszanej

brat, ksiądz bracia, księża

przyjaciel, nieprzyjaciel - tem. przyjaciel, przyjaciół

fundament, koszt - M. l. mn.

starosta

żebro

mężczyzna, poeta, sługa

radca, rządca (-y - przygodni działacze, -owie - urząd, godność)

kaznodzieje, cieśle

wybawcy, wybawce; zbawce, zbawcy

sędzia (sędzi, sędziego, sędziemu), hrabia, murgrabia

liceum, gimnazjum

RZECZOWNIKI NIEODMIENNE

• trzeba

• nazwy miejscowości zak. na -as, -us, -os, -um, -oi, -o, -u, -i

• Cambridge, Greenwich, Verdun

• niektóre nazwiska, np. V. Hugo

• autodafé, menu, kakao itp.

PODSUMOWANIE WIADOMOŚCI O DEKLINACJI

Deklinacja - dotyczy odmiany fleksyjnej.

Kategoria fleksyjna - kategoria, której wartość jest zmienna.

Kategoria klasyfikująca - kategoria morfologiczna, wartość stała (np. dla rzeczownika - rodzaj, rzeczownik nie odmienia się przez rodzaj).

Podział na deklinacje w języku polskim opiera się na opozycji kategoria fleksyjna - kategoria klasyfikująca.

Kryterium: kategoria fleksyjna

1. Deklinacja rzeczownikowa - przypadek, liczba (jako kategoria fleksyjna)

1. rzeczowniki (wyjątki: pluralia tantum, singularia tantum)

2. liczebniki - tysiąc, milion (2 liczebn. gł.)

3. liczebniki zbiorowe (wg deklinacji nijakiej)

2. Deklinacja przymiotnikowa - przypadek, liczba, rodzaj

1. przymiotniki

2. liczebniki porządkowe

3. imiesłowy przymiotnikowe

4. zaimki dzierżawcze (rodzajowe)

5. zaimki pytające

6. zaimki nieokreślone (np. któryś)

7. zaimki mnożne (stokrotny, poczwórny)

8. liczebniki wielorakie (dwojaki)

9. liczebnik jeden

3. Deklinacja zaimkowa - przypadek

1. zaimki osobowe: ja, ty, my, wy

2. zaimek zwrotny się

3. zaimki typu co, kto i pochodne

4. Deklinacja liczebnikowa - przypadek, rodzaj

1. liczebniki główne 2-4

2. liczebniki gł. 5 i w górę (wyjątki: tysiąc, milion)

Synkretyzm - identyczność form

Analiza fleksyjna wyrazów:

• określenie części mowy

• ustalenie, do jakiego wzorca odmiany należy

• wskazanie osobliwości w odmianie

ANTROPONIMY - ODMIANA

Antroponimy - nazwy własne.

NAZWISKA OBCE

Nazwiska afleksyjne

• francuskie typu Dubois, Benoit

• typu Pompidou, Enescu

• zak. w wymowie na -o akcentowane (gł. francuskie), ortograficznie -o, -au,
  -eau, -eaux, -eaus

Nazwiska odmienne

• przyswojone przez język polski (Chopin - Szopen, Shakespeare - Szekspir, Voltair - Wolter, Rousseau - Russo)

• francuskie i angielskie zak. w wymowie spółgłoską, np. Wilde, Joyce,

• zak. w wymowie na -a (np. Zola)

• zak. w wymowie na -e (np. Rabelais)

NAZWISKA RODZIME

Nazwiska żeńskie:

• nazwiska kobiet męskie (np. Biernat, Łachut) - nieodmienne,
  ale z wyznacznikiem żeńskości:

• pani, panna

• imię

• przyrostki -owa, -ówna (przy tych zak. spółgłoską)

• nazwiska zak. na -a lub -(g)a

• odmienne

• przyrostki - -ina (-yna), -anka (paradygmat rzeczownikowy)

• nazwiska w postaci przymiotnika pospolitego

• pozostają w formie męskiej (np. Joanna Pyszny) - ndm

• forma żeńska - odm. (np. pani Ładna)

• nazwiska 2-członowe

• na pierwszym miejscu nazwisko rodowe, na drugim - po mężu (Maria Skłodowska-Curie)

• odmienne formy odmienialne i na odwrót (dzieło Skłodowskiej-Curie, przemówienie Hanny Gronkiewicz-Waltz)

Nazwiska męskie:

• zak. spółgłoską - paradygmat męski (np. Kot), ale W. = M.

• twardotematowe - Watt, Mc. Watcie

• miękkotematowe - Kopeć, Mc. Kopciu

• zak. na -a (np. Smaga, Myszka) - paradygmat żeński, W. = M., w l.mn. - paradygmat męskoosobowy

• zak. na -o - paradygmat żeński (np. Serżysko, Kościuszko, Lubaszenko - Serżyski, Kościuszką, Lubaszenkę itp.), w l.mn. - paradygmat męskoosobowy

• zak. na -o ze stojącą przed nim głoską miękką (np. Cyzio) - paradygmat męski, W. = M., w l.mn. - paradygmat męskoosobowy

• zak. spółgłoską z alternacjami, np. Mech, Olech, Miodek, Kozioł, Gołąb, Kozieł

• Mech, Mecha - odróżnienie nazwiska od nazwy pospolitej (trzeba uwzględnić tradycje rodzinne, bo ktoś może sobie życzyć, żeby odmieniać jak rzeczownik pospolity)

• Miodek - e:-ø, D. Miodka

• Kozioł, Gołąb, Kozieł - D. Kozioła, Gołąba, Kozieła

• zak. samogłoską -e, np. Kolbe, Linde - jak przymiotnik, Kolbego, Lindego, M. l.mn. Kolbowie, Lindowie

• nazwiska męskie 2-członowe, np. Korwin-Mikke

• jeśli członem jest dawna nazwa herbowa, zawołanie, decyduje tradycja rodzinna, czy odmieniać (raczej nie), chyba że człon ten kończy się na
  -a (Dołęgi-Mostowicza)

• inne - odmieniamy (Boya-Żeleńskiego, Junoszy-Stępowskiego, Lindego-Lubaszenki)

FLEKSJA WERBALNA

Predykat - orzeczenie

Kategoria fleksyjna - osoba, strona, liczba, rodzaj, tryb, czas.

ASPEKT

Aspekt ogólnie jest dla czasowników kategorią klasyfikującą - dla czasowników, które mają aspekt niezmienny, np.:

• czasowniki stanowe (najczęściej niedokonane) - leżeć, spać,

• czasownik relacyjny - różnić się,

• czasowniki modalne (zawsze dokonane) - móc, musieć,

• czasowniki oznaczające nagłe zmiany (zawsze dokonane) - runąć, ocknąć się.

Dla tego typu czasowników nie ma pary aspektowej.

pisać - napisać, kupić - kupować, dać - dawać - tu aspekt jest kategorią fleksyjną

Kryteria określenia aspektu czasownika
ndk	dk	kryterium
nie zawierają informacji o zakończeniu akcji	czynność ujęta całościowo, kompletnie	semantyczne
cz. ter.: Buduję dom. cz. przyszły: Będę budowała. cz. przeszły: Budowałam dom.	cz. ter.: - cz. przyszły: Zbuduję dom. cz. przyszły: Zbudowałam dom.	gramatyczne
wytapiać, przelewać, zostawać, wykrzykiwać, podpisywać	powyrzucać, naopowiadać osiwieć	słowotwórcze (cząstki gramatyczne) dwuprefiksowe jednoprefiksowe flektywy -a-, -iwa-, -ywa, -ewa, -wa
	ograniczenia łączliwości, nie mogą łączyć się z czasownikiem (np. kończyć)	łączliwości kategorii składniowej

Czasowniki nieokreślone aspektowo, np. aresztować, abdykować.

ANALIZA CZASOWNIKA

Jest to określenie dokładnej formy fleksyjnej (osoba, liczba, rodzaj, czas, aspekt, tryb, strona), podanie tematów fleksyjnych, od których utworzono daną formę, jak również określenie, czy jest to forma syntetyczna, czy analityczna.

Przykład

jestem przygotowana - 1. os. lp., r. ż., cz. ter., tr. orzek., asp. dk, str. bierna;
f. analityczna

przy- - morfem słowotwórczy

-got- - morfem leksykalny

-got - owa- - temat czasu przeszłego

-owa- - przyrostek tematu czasu przeszłego

-n- - flektyw imiesłowowy

-a - morfem fleksyjny

TRYB

Tryb - kategoria fleksyjna czasownika, za pomocą której wyraża się modalność.

Modalność:

• deontyczna - sygnalizuje pewną pożądaną akcję (tryb rozkazujący)

• wolno, trzeba, niech, bodaj, musi, może

• epistemiczna - stopień przekonania mówiącego o prawdziwości wypowiedzi

• chyba, zapewne, może

TRYB PRZYPUSZCZAJĄCY

Tryb przypuszczający - sytuacja hipotetyczna, przypuszczenie, domniemanie

Tryb przypuszczający potencjalny - określa sytuację hipotetyczną, nie zawiera informacji o niezrealizowaniu owej możliwości.

Tryb przypuszczający nierzeczywisty - wyraża niespełnioną możliwość sytuacji hipotetycznej, o której mówiący wie, że się nie stała.

• poza czasem - nie dotyczy faktów, lecz ich oceny, modalności

TRYB OZNAJMUJĄCY

Tryb oznajmujący - sytuacje pozajęzykowe

TRYB ROZKAZUJĄCY

Tryb rozkazujący - intencje mówiącego, by słuchacz coś zrobił

• chęć, żeby coś się stało, wiara, że to się stanie, apel

• znaczenie II osoby - słuchacza

CZAS

Określenie relacji między zdaniem a współrzędnymi rzeczywistości.

Funkcja deiktyczna - podstawowa funkcja czasu.

Teraz - przedtem - potem - opozycja czasu teraźniejszego, przeszłego, przyszłego

• cz. przyszły - niefaktywny (nie daje się wartościować w kategoriach prawda - fałsz)

Czasownik w czasie teraźniejszym może być używany w znaczeniu czasu teraźniejszego, przeszłego bądź przyszłego.

Czas omnitemporalny - wyklucza transpozycję

• zdanie w cz. teraźniejszym lub nieprzeszłym - dokonana forma czasownika

• przykład: Trzy do kwadratu jest dziewięć.

Czas bezwzględny

• trzy istotne punkty czasowe

• moment mówienia

• moment stanowiący bezpośredni punkt odniesienia

• moment wystąpienia zdarzenia

• moment odniesienia = moment mówienia

Czas względny - równy z innym wydarzeniem

Czas habitalny - dopuszcza opozycje czas.

Funkcje wskaźników czasu względnego:

• równoczesność

• uprzedniość

• następstwo czasowe

TYPY KONIUGACJI

I - -ę, -esz

II - -ę, -isz, -ysz

III - -am, -asz

IV - -em, -esz

CZY POLSZCZYZNA JEST JĘZYKIEM FLEKSYJNYM?

Język alternacyjny - końcówki fleksyjne nie są obligatoryjne.

Język typu aglutacyjnego (np. turecki, japoński, węgierski) - wyrazy tworzone są przez „zlepianie” morfemów.

Język fleksyjny - jeden morfem pełni różne funkcje

• kumulacja końcówki fleksyjnej (morfem fleksyjny ma stałe miejsce w wyrazie)

W języku polskim występują formy aglutacyjne, pełnią one w danym wyrazie tylko jedną funkcję. Pozostałe morfemy zaś pełnią różne funkcje polszczyzna jest językiem fleksyjnym.

---