TEMAT PRACY KONTROLNEJ:
ROLA I ZNACZENIE WARTOŚCI W DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ
PLAN PRACY
1. Wstęp
Uwagi o systemie wartości
2.1. Definicja wartości
2.2. Środki i cele
Znaczenie wartości w systemie rynkowym
Wartości ogólne i szczegółowe
Wartości ostateczne i instrumentalne
Funkcje wartości w systemie społecznym i rynkowym
Funkcja integracyjna
Funkcja inspiracyjna
Funkcja zabezpieczająca
Akceptacja wartości przez uczestników rynku
Podstawowe wartości w życiu gospodarczym
Problem wolności w życiu gospodarczym
Definicja wolności
Źródła wolności gospodarczej
Wolność pozytywna i negatywna
Ograniczenia wolności - przemoc i przymus
Warunki zaistnienia na rynku wolności gospodarczej
Wolność gospodarcza - wolnością ograniczoną
Znaczenie wolności dla systemu rynkowego
Odpowiedzialność w działalności gospodarczej
Wolność a odpowiedzialność
Gospodarka jako ciągłe podejmowanie decyzji i nieustanne dokonywanie wyborów a pojęcie odpowiedzialności
Rodzaje odpowiedzialności
Odpowiedzialność moralna
Odpowiedzialność polityczna
Odpowiedzialność prawna
Społeczna odpowiedzialność firmy
Odpowiedzialność pracowników
Odpowiedzialność całego przedsiębiorstwa
Rynek a równość
Wieloznaczeniowość równości
Równość w systemie rynkowym jako równość szans i równość ekonomiczna
Warunki osiągnięcia sukcesu według G. Satori
Zastosowanie zasady równości na rynku
Sprawiedliwość a rynek
Kontrowersyjny problem sprawiedliwości
Rodowód pojęcia sprawiedliwości
Sprawiedliwość jako cnota
Zasadnicze koncepcje sprawiedliwości jako zasady społecznej
Koncepcja Cycerona
Arystoteles i koncepcja sprawiedliwości rozdzielczej i wytwórczej
Koncepcja Davida Hume`a
Zasada sprawiedliwości dotycząca stosowania zasad
Sprawiedliwość statyczna i dynamiczna jako dwie podstawowe dyrektywy działalności
Interpretacja sprawiedliwości przez A. Smitha oraz liberałów
Zasada sprawiedliwości w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej
Dobro wspólne - definicja, wymiar wewnętrzny i zewnętrzny dobra wspólnego
Konkurencja jako wartość w działalności gospodarczej
Konkurencja - definicja
Konkurencja w makro i mikroskali
Charakter historyczny konkurencji
Konkurencja w myśli starożytnej Grecji
Epoka średniowiecza a konkurencja
Rozwój kapitalizmu i jego wpływ na istotę konkurencji
Konkurencja doskonała i niedoskonała
Główne funkcje (zadania) konkurencji
Wielowymiarowość konkurencji
Aksjologiczny wymiar rynku. Aksjologia mechanizmu rynkowego w polskich uwarunkowaniach społecznych
Wnioski
Przypisy
Literatura
Wartości są jednym z głównych regulatorów postępowania ludzi. Człowiek przypisuje różne wartości przedmiotom, sytuacjom, zjawiskom społecznym, przeżyciom psychicznym. Ocenia, co jest dla niego ważne, szczególnie wartościowe.
Autorzy rozpraw naukowych, poruszających problem wartości (aksjolodzy) budują różne definicje wartości. Jedna z nich mówi, iż:
wartość jest cechą lub zespołem cech właściwych danej osobie lub rzeczy, decydujących o jej zaletach.
Inna definicja głosi, iż:
wartość to to, co dla człowieka jest cenne z punktu widzenia zaspokojenia jego potrzeb.
Życie społeczne jest regulowane przez różne systemy wartości. Najczęściej wyróżnia się następujące systemy wartości: wartości moralne, prawne, religijne, polityczne, ekonomiczne, estetyczne, naukowe. Niektóre mają charakter wartości nadrzędnych, autotelicznych, inne są wartościami kompensującymi, komplementarnymi czy też instrumentalnymi. Uznanie przez człowieka takich a nie innych wartości ukierunkowuje jego życie, poglądy i zachowanie.
W zależności od tego, co jest dla człowieka szczególnie wartościowe, przypisuje on różne znaczenie poszczególnym sferom życia, tworzy hierarchię wartości.
Wartości rzadko występują w czystej postaci, często pozostają we wzajemnych związkach i zależnościach. Między wartościami występują również konflikty, szczególnie w sytuacjach podejmowania przez człowieka trudnych wyborów. Wszelkie decyzje lub konflikty międzyludzkie wymagają opowiedzenia się po stronie określonych wartości. Znając sposób wartościowania preferowany przez człowieka, można przewidzieć jego styl życia, postawy wobec różnych zjawisk i problemów.
Zachowaniem człowieka kieruje określony system wartości, wyrażający się w preferowaniu takich, a nie innych celów i sposobów postępowania. Nawet postępowanie nieracjonalne może wynikać z przyjęcia takiego systemu preferencji, w których kierowanie się rozumem stoi niżej e hierarchii niż np. niekonwencjonalność czy wręcz szokowanie sposobem życia i bycia. Rozpatrywanie postępowania człowieka w kategoriach wyboru jest bardzo bliskie myśleniu ekonomisty, który w swoich decyzjach nieustannie staje wobec konieczności dokonywania wyborów. Jednostka postawiona w sytuacji wyboru odwoła się świadomie lub instynktownie do swojego systemu wartości. Jeśli będzie trzeba wybrać np. między pracą wysoce satysfakcjonującą, ale wymagającą nieustannego doskonalenia i nie najlepiej płatną, a pracą dającą nikłą satysfakcję, czy nawet nie dającą żadnej, ponadto zaś niewspółmierną do posiadanych kwalifikacji i ambicji, lecz nieźle płatną, to ktoś, kto na skali swoich preferencji wysoce umieszcza posiadanie pieniędzy, wybierze tę drugą, a kto ma ambicje zawodowe i pragnie doskonalić swoje umiejętności - wybierze pierwszą możliwość. Jeśli dobrobyt zostanie przez nas wybrany jako wartość wysoko ceniona - niektórzy z nas będą dążyć do jego osiągnięcia za wszelką cenę, nawet oszustwa, omijanie prawa, bezduszności itp., inni będą pracować dzień i noc do utraty sił, sumiennie i uczciwie, jeszcze inni zaś, wykorzystując swoją wiedzę i doświadczenie, mogą stać się doradcami tych pierwszych.
Czym zatem jest wartość? „ Wartościami nazywa się zwykle to, co ludzie cenią ... O tych wszystkich rzeczach mogą też powiedzieć, że ich pragną. Niektóre rzeczy cenimy raczej tylko w pewnych chwilach. Inne, bardziej abstrakcyjne, polegające raczej na pewnych stosunkach między podmiotami, jak np. sprawiedliwość cenimy być może zawsze”. Z tego określenia nie wynika, czy jeśli uznamy za wartość zysk, będzie to znaczyć, że stanowi on wartość samą w sobie, czy też że jest wartościowy dla kogoś; i w tym drugim rozumieniu wartość staje się czymś subiektywnym. Są też próby wypośrodkowania stanowiska: wartość uznaje się w nich za kategorię subiektywną, dzięki której człowiek ocenia, porządkuje, hierarchizuje itd. Obiektywne procesy i zjawiska przyrodnicze, społeczne i psychiczne.
Uznaje się, że wśród wszystkich możliwych systemów wartości, a tym samym wszystkich możliwych wyborów - jeden jest najlepszy. Problem tkwi w tym - który oraz jak dokonać właściwego wyboru. Niektórzy teoretycy są zdania, że człowiek (jednostka) nie ma wyboru i że jego preferencje są uwarunkowane osobistym doświadczeniem życiowym, wzbogacanym od dzieciństwa, m.in. systemem kar i nagród stosowanych przez rodziców i wychowawców. Inni bronią autonomii człowieka, jego prawa i możliwości rozumnego kierowania własnym życiem w sposób właściwy i przez siebie wybrany sposób. Przy wszystkich wartościowaniach, czegokolwiek by one dotyczyły - od spraw najprostszych, codziennych, po bardziej złożone, takich jak sprawy pracy, nauki, polityki - naczelnym kryterium powinien być człowiek, traktowany wyłącznie podmiotowo. Zgodnie z praktycznym imperatywem Immanuela Kanta: „Postępuj tak, byś człowieczeństwa tak w twej osobie, jako też w osobie innego używał zawsze zarazem jako celu, nigdy tylko jako środka”. Nie należy nigdy i nikogo traktować w sposób instrumentalny, przedmiotowy ani naruszać jego prawa do zachowania życia, zdrowia i godności. Teoria wartości w ekonomii głosi, iż rzeczywisty wybór zależy nie tylko od preferencji, ale i od sposobności, oraz że w pewnych okolicznościach całkiem niewielkie zmiany preferencji lub sposobności powodować mogą znaczne zmiany w dokonywanym wyborze. Dotyczy to nie tylko wyborów w działalności ekonomicznej, ale i wyborów etycznych, a przecież często dokonuje się ich jednocześnie.
Współcześnie, wobec ogromnego zróżnicowania społeczeństw - zarówno politycznego, religijnego, ekonomicznego, jak i kulturowego - istnieje także wiele różnorodnych systemów etycznych. Człowiek podlega wpływom środowiska, w którym żyje, nawet nie zawsze zgadzając się z systemem wartości przez to środowisko wyznawanym. Problem powstaje wtedy, gdy jednocześnie mamy do czynienia z dwoma systemami wartości - jawnym i ukrytym. Tam, gdzie jawny system etyczny nie przystaje do systemu społecznego, w którym jest osadzony, ludzie działają według innego, ukrytego systemu wartości. Nawet jeśli dotyczy to jednostek, a nie grup społecznych, powstają napięcia pomiędzy wyobrażeniami i wyznawanymi ideami, a rzeczywistością, nadając działaniom społeczeństwa charakter dynamiczny.
Często zastanawiamy się: jak żyć i wybierać to, co cenne. Wydaje się, że to proste, ale kiedy rzeczywiście trzeba wybierać, często stajemy się bezradni, niepewni. Można się odwoływać do zasad i kryteriów uznawanych przez zbiorowości ludzkie, np. grupy zawodowe, tradycje rodzinne, narodowe. Są one na ogół słuszne i skuteczne, ale niedostateczne z punktu widzenia etyki, ponieważ brakuje racjonalnych argumentów, że zbiorowość ma rację. Racjonaliści w większości są skłonni przypuszczać, że wszyscy ludzie gotowi są zgodzić się na różne wartości podstawowe. Nie można oddzielać środków od celów i trzeba je rozpatrywać łącznie, nie istnieją one bowiem jako rzeczy niezależne. Środki i cele odnoszą się do tej samej rzeczywistości, ale z różnego punktu widzenia. Kiedy mówimy o środkach, patrzymy na czyn od jego początku, czyli od jakiegoś momentu w szeregu zdarzeń, które stanowią cały czyn. Kiedy mówimy o celu, patrzymy na ten sam czyn, ale już w momencie jego spełnienia.
Które cele uznajemy za dobre? Zapewne osiągnięcie poczucia bezpieczeństwa, harmonii wewnętrznej, zachowanie zdrowia, ale także zaspokojenie ambicji zawodowych, stabilizacji finansowej. Wielu ludzi za najważniejsze uważa zdobycie określonej sumy dóbr materialnych dla siebie i swoich bliskich, są też tacy, dla których ważne jest poczucie, że górują na innymi - materialnie, intelektualnie czy pod względem zajmowanej pozycji w życiu publicznym, takiej, która pozwala podporządkować sobie innych. W dążeniu do bycia lepszym, bogatszym, ważniejszym łatwo o użycie złych środków.
Wartości i dobro nie istnieją w próżni, lecz zawsze w jakimś kontekście, pośród zjawisk obojętnych moralnie, ale także w obecności zła. Zdrowie, radość są dobrami samymi przez się. Natomiast inne rzeczy mamy za dobre, choć nimi nie są same przez się; ale pozwalają osiągnąć to, co jest dobre. Pieniądze, maszyny, środki sanitarne czy komunikacyjne są środkami do osiągnięcia dóbr. Zdolności, siły są warunkami ich osiągania. Rodzina czy organizacje społeczne, nauka czy sztuka są zbiornikami dóbr.
Nie tylko wymienione rzeczy pomagają człowiekowi osiągnąć dobra.
Układ wartości jest szczególną cechą systemu rynkowego i obejmuje szereg wartości dotyczących jego naczelnych celów, oceny własnej i innych systemów, oceny poszczególnych własnych elementów, ze względu na realizowane role i konkretne zadania, wynikające z naczelnego celu itp. zjawiska.
Na układzie tym opiera się ideologia systemu rynkowego, która sankcjonuje hierarchię systemu, uzasadnia funkcjonowanie istniejących w nim mechanizmów oraz określa myślenie, postawy i zachowania poszczególnych jego elementów, tzn. zarówno jednostek, jak i zbiorów. Jest on postawą, na której też opiera się moralne systemu, bez którego żaden system rynkowy nie mógłby istnieć.
Układ wartości systemu rynkowego jest złożony. Wyróżniamy w nim wartości ogólne oraz wartości szczegółowe.
Wartości ogólne to takie, które wywodzą się z ogólnego systemu społecznego. Należą do nich m.in.: Wartości religijne, polityczne, ekonomiczne, ideologiczne, estetyczne, moralne itd., które nie są zawsze ze sobą zgodne. Często wartości te nazywane są wartościami ostatecznymi1, są one rozumiane jako bezwzględne (autoteliczne, tzn. są celem samym w sobie, nie są natomiast środkiem).
Wśród wartości ostatecznych wyróżniamy m.in.:
wolność (osobista niezależność, autonomia intelektualna, wolność wyboru)
poczucie własnej wartości, godności, równości i sprawiedliwości
dobrobyt (dostatnie życie)
uznanie społeczne (akceptacja, prestiż)
pokój na ziemi
bezpieczeństwo
Natomiast wartości szczegółowe, to wartości związane ściśle z charakterem i celami rynku jako systemu. Wartości szczegółowe nazywane są często wartościami instrumentalnymi i oznaczają taki stan rzeczy, procesy, czynności, które umożliwiają realizację wartości ostatecznych, ich zachowanie, obronę, upowszechnienie.
Do wartości instrumentalnych zaliczamy:
ambicję
pracowitość
odpowiedzialność
odwagę
niezależność
opanowanie
uczciwość
uzdolnienia2
Należy wspomnieć, że wartości ostateczne i instrumentalne wzajemnie się przenikają, współdziałają ze sobą.
Układ wartości spełnia co najmniej trojaką funkcję w systemie rynkowym - a mianowicie:
funkcję integracyjną
funkcję inspiracyjną
funkcję zabezpieczającą3
Funkcję integracyjną upatruje się w tym, że akceptacja określonych wartości przez danych ludzi jest czynnikiem, który ich do siebie zbliża i łączy ideowo. Ludzie opowiadający się zgodnie za pewnymi wartościami są skłonni nie tylko ze sobą współdziałać, ale także solidarnie występować przeciwko tym, którzy są przeciwnikami tych wartości. Ludzie wyznający te same wartości czują się sobie bliscy społecznie i solidarni w obronie danych wartości. Wartości stają się podstawą do tworzenia różnych instytucji i organizacji w obrębie rynku (np. przedsiębiorstw handlowych, banków, stowarzyszeń itp.)
Funkcję inspiracyjną łączymy z tym, że uznane przez nas wartości wyzwalają skłonność do określonych sposobów myślenia, postaw i zachowań. Po prostu, gdyby nie te właśnie wartości - to nie ocenialibyśmy tak, a nie inaczej, danych zjawisk, nie zajmowalibyśmy prezentowanych postaw, ani też nie podejmowalibyśmy określonych działań. Nasze myślenie, postawy i zachowanie się w danym systemie wynikają z mniej czy bardziej świadomie przeżywanych wartości, jakie w nim obowiązują. Wartości te inspirują ludzi do działania. Wpływają w istotny sposób na zachowania ludzi.
Wartości w systemie rynkowym pełnią również funkcję zabezpieczającą różne cele, instytucje, dążenia itp. Na podstawie przyjętych wartości wiemy, co w danym systemie dobre, a co złe; co godzi się, a czego nie godzi się czynić, co i jak powinniśmy robić albo czego nie należy robić. Przyjęty układ wartości, jaki panuje w systemie rynkowym, i przewidziane w nim kary i nagrody określają morale każdego, kto w ten system wchodzi i stymuluje szczególnego rodzaju mechanizmy skłaniające poszczególne elementy do oczekiwanych zachowań.
W tym przejawia się funkcja zabezpieczająca układu wartości. Wartości rynkowe mogą mieć różny zasięg społeczny i związany z tym stopień akceptacji, bowiem nie wszystkie są akceptowane w pełni przez uczestników rynku. Przykładem może być wartość sprawiedliwości społecznej, w różny sposób interpretowana i rozumiana przez poszczególnych uczestników rynku.
Problem wolności w życiu gospodarczym.
„Wolność jest jak powietrze
na szczycie góry.
Jedno i drugie nie do
zniesienia dla słabych.”
(Akutagawa Ryunosuke)
Wielu ludzi uważa, że wyższe wartości są dziełem klas uprzywilejowanych, które łatwo zaspokajają swe potrzeby elementarne, mogą więc kierować swą uwagę i aktywność nie na troskę o zdobycie chleba, lecz w stronę wartości nadelementarnych.
Notujemy nieustannie wysoki poziom popytu na wolność, owemu popytowi nie towarzyszy jednak odpowiedni poziom podaży - w tym względzie zatem mamy do czynienia z brakiem równowagi rynkowej.
O. i M. Hadlin w swej pracy poświęconej wolności doliczają się 200 znaczeń słowa wolność, a przez ponad 30 lat, które minęły od wydania tej pracy, pojawiło się jeszcze parę definicji. Jak istotną wartość ma dla człowieka wolność, świadczy to, że zadeklarowana jest nawet w Powszechnej deklaracji praw człowieka w art. 3: „ Każdy człowiek ma prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa swej osoby”.
Najstarsze źródło słowa „wolność” znamy z tradycji historycznej i politycznej. G.W.H. Hegel u źródeł ludzkiego społeczeństwa widział dialektykę panowania i poddaństwa. W jego koncepcji wolność ma charakter dynamiczny i rozwija się według praw aliencji i negacji. Najpierw w państwach starożytnych Dalekiego Wschodu wolne były tylko jednostki sprawujące władzę. Punktem wyjścia w pochodzie wolności była zatem wolność jednostki. W następnym etapie, w społeczeństwie opartym na niewolnictwie, stała się ona udziałem jednostek z wyższej kasty czy wolnych obywateli. W końcu zdaniem Hegla, wraz z przyjęciem chrześcijaństwa odnaleźliśmy wolność w ogólności i nieskończoności nadzmysłowej.
Istotne dla rozważania problemu wolności w życiu gospodarczym jest odniesienie się do historycznej tradycji filozofowania na ten temat. Spotkamy się w niej z rozróżnieniem wolności negatywnej i pozytywnej. Wolność pozytywna, określona jest też jako „wolność do”, jest traktowana jako pewne dobro, które się posiada lub nie.
W odniesieniu do działalności gospodarczej bardziej uprawnione są rozważania dotyczące tzw. wolności negatywnej, określanej jako „wolność od”. Tę wolność kojarzymy z brakiem przeszkód, przemocy, przymusu, kontroli, czyli z niezależnością od arbitralnych decyzji innego podmiotu. Mieszczą się w tym pojęciu problemy uprawnień, swobód ekonomicznych, wolności gospodarczej, a także stosowanych w życiu gospodarczym ograniczeń, przymusu czy przemocy.
Wolność w wymiarze życia społeczno-gospodarczego bywa zwykle odnoszona do dużych grup ludzi, załóg przedsiębiorstw, społeczności lokalnych, grup zawodowych itd. Mówiąc o wolności ekonomicznej musimy zawsze ją sprowadzić do wolności każdego z uczestników i twórców procesów gospodarczych, czyli do indywidualnych wolności człowieka. W związku z tym często spotyka się opinię, że wolność innych ludzi jest, czy też może być, ograniczeniem naszej indywidualnej wolności.
Wolność w życiu gospodarczym nie sprowadza się do prawa do gromadzenia bogactw, do niezależności w zaspokajaniu potrzeb, ale przede wszystkim do możliwości wykazywania i rozwijania inicjatywy gospodarczej, do samorealizacji i rozwoju poprzez działalność gospodarczą.
Mówiąc o ograniczeniach wolności, najczęściej wymieniamy przemoc i przymus. Zwykle sądzi się, że różnica polega na tym, iż przemoc jest silniejszą formą przymusu. Definicja przemocy zawarta w popularnym leksykonie etycznym głosi, że jest to działanie, które bezpośrednio lub pośrednio zagraża ludzkiemu życiu. Inne określenie przemocy jako bezprawnego lub nieuzasadnionego użycia siły w celu uzyskania czegoś, co jest przeciwne woli drugiego człowieka. Przemoc implikuje instrumentalny stosunek do ludzi, działa na ludzi tak, by robili to, czego się chce, dążąc do władzy, posiadania, dominacji.
W działalności gospodarczej przymus polega zazwyczaj na czyjejś rozmyślnej ingerencji w sytuację zawodową innych ludzi, opartą na groźbie zastosowania sankcji wobec tego, kto nie podporządkuje się cudzej woli. W zasadzie pozostawia się wówczas określoną możliwość wyboru. Grożące sankcje mogą mieć charakter ekonomiczny (np. odsunięcie od podziału deficytowych dóbr, pozbawienie należnych dodatków, odmowa kredytu itp. ) lub pozaekonomiczny ( np. wymuszenie przedpłaty, odsunięcie od awansu itp. )
Wolność polega nie tylko na tym, że istnieje brak przeszkód w rzeczywistych podjętych decyzjach, w możliwych wyborach i działaniach.
M. Friedman twierdzi, że wolność to brak wszelkich naturalnych i sztucznych ograniczeń, blokujących ludzkie działanie. Wolność bez przymusu, wolność nie wymagająca poświęceń, ustępstw i kompromisu to wolność mechanizmu rynkowego4.
Aby mogła zaistnieć na rynku wolność gospodarcza, musi być spełnionych kilka warunków:
swoboda dysponowania dochodem - ile wydamy na własne potrzeby i co za to kupimy, ile zaoszczędzimy, jaką część dochodu podarujemy, np. na cele charytatywne.
W pewnym sensie my jako konsumenci nie jesteśmy w pełni wolni, pozbawieni jesteśmy swobody wyboru ze względu na obowiązujące w społeczeństwie prawa.
swoboda użytkowania posiadanych zasobów - np. swoboda wyboru zawodu, typu działalności gospodarczej oraz swoboda doboru osób, z którymi prowadzimy wymianę.
wolność posiadania własności - tutaj także występują ograniczenia, bowiem posiadane fabryki, środków produkcji nie jest możliwe dla wszystkich, zwykłych obywateli.
Wolność gospodarcza nie jest wolnością nieograniczoną, gdyż nigdy nie pozbędzie się wszystkich ograniczeń5.
Ograniczenia te mogą mieć charakter interwencji państwa w wymianę rynkową albo może być niezależne od uczestników rynku.
Jeśli chodzi o znaczenie wolności dla systemu rynkowego, to możemy wymienić następujące kwestie:
wolność wyboru jest niezbędnym spoiwem systemu rynkowego.
wolność gospodarcza to sposób realizacji wolności osobistej jednostki w sferze produkcji, wymiany i konsumpcji, które zapewniają materialne środki do życia.
wolność wyzwala w ludziach energię i umiejętność dążenia do swoich celów.
stawiając na wolność, stawiamy jednocześnie na równość, stwarzanie szans tym, którzy chcą poprawić swoją niekorzystną pozycję.
Wolność rynkowa to wartość ostateczna tj. wartość etyczna, społeczna, dzięki czemu siły rynkowe mogą dopasować zasady do potrzeb społecznych.
Żyjemy w czasach, w których zagadnienie wolności i własności gospodarczej coraz częściej są rozpatrywane łącznie. Tradycja takiego widzenia stosunków gospodarczych sięga XIX w. Gorący zwolennik liberalizmu - John Stuart Mill - postulował bardzo szeroki zakres swobód jednostek. Uważał, że władza państwowa powinna strzec prawa własności, natomiast życie gospodarcze należy pozostawić swobodnej grze sił. Uznawał także za uzasadnioną i etyczną naturalną motywację w postaci chęci zysku, ale jednocześnie twierdził, że swoboda ruchów w sprawach ekonomicznych jest dopuszczalna dopóty, dopóki nie krzywdzi innych.
Odpowiedzialność w działalności gospodarczej
Nie można mówić o wolności, zwłaszcza w odniesieniu do działań społeczno-gospodarczych, bez jednoczesnego przywołania myśli o odpowiedzialności. Wzrastającą rolę odpowiedzialności podkreśla wielu filozofów i teologów współczesnych. Szczególnie wiele prac podejmujących zagadnienia odpowiedzialności powstaje w Niemczech, gdzie m.in. H. Jonas i H. Lenk wskazują, że odpowiedzialność powinna być zorientowana nie tylko na przyszłe pokolenia, lecz także na przeżycie ludzkości oraz na rozwój i zachowanie natury.
Odpowiedzialność wiążemy zwykle ze świadomą działalnością człowieka, warunkiem podstawowym jest jednak to, by był on wolny, gdyż przymus wyklucza odpowiedzialność. Właściwe nam pojęcie odpowiedzialności i wolności formułuje się w określonych warunkach.
Gospodarowanie wymaga nieustannych wyborów i podejmowania decyzji. Wobec ogromnej złożoności procesów gospodarczych, niepewnej sytuacji politycznej i niezwykłej komplikacji procesów społecznych brzemię odpowiedzialności staje się coraz większe, zwłaszcza, że niektóre decyzje podejmowane w tych dziedzinach mogą ograniczać możliwości poszczególnych ludzi, grup społecznych i narodów z punktu widzenia niesprawiedliwości, dyskryminacji czy wyzysku. Właściwe życiu gospodarczemu dążenie do zysku występuje często w formie ostrej i bezwzględnej rywalizacji, przysłania wielokrotnie skrupuły moralne. W rzeczywistości naszej gospodarki wolnorynkowej widzimy bezlitosną walkę interesów, kult pieniądza, obojętność wobec innych, lekceważenie tradycji. Nikt nie rodzi się odpowiedzialny. Odpowiedzialności trzeba się nauczyć, wymaga ona treningu i pielęgnacji. Jednak nawet w razie podejmowania decyzji w sposób odpowiedzialny nie można zawsze oczekiwać pozytywnych rezultatów; na realizację decyzji wpływają przecież rozmaite, nie tylko obiektywne czynniki.
Wśród różnych klasyfikacji odpowiedzialności wybrałam tę, którą proponuje R.A.Tokarczyk. Wyróżnia ona trzy rodzaje odpowiedzialności:
moralna
polityczna
prawna
Odpowiedzialność moralna występuje gdy nie ma zgodności między zachowaniem człowieka a normami moralnymi.
Odpowiedzialność polityczna bierze pod uwagę interes publiczny w sprawach wewnętrznych państwa lub rację stanu w sprawach dotyczących działania poza jego granicami. Jest ona bardziej rygorystyczna, sankcje są ostrzejsze; często łączą się z nimi dodatkowe sankcje moralne.
Odpowiedzialność prawna występuje w razie naruszenia norm prawnych i przybiera formę zinstytucjonalizowaną. Konsekwencją są kary wymierzone przez organy wymiaru sprawiedliwości: odszkodowania, pozbawienie wolności, pozbawienie praw obywatelskich.
Wszystkie te formy odpowiedzialności dotyczą ludzi działających w gospodarce. Najrzadziej spotykamy się z sankcjami z tytułu odpowiedzialności politycznej, najczęściej natomiast mamy do czynienia z sankcjami moralnymi. W wielu badaniach opinii publicznej ankietowani wyrażają przekonanie o konieczności precyzyjnego uregulowania prawnego działań gospodarczych. Regulacje te umożliwiłyby zastosowanie sankcji prawnych wobec nieuczciwych, nierzetelnych, niegodziwych biznesmenów, producentów czy handlowców.
Powszechną praktyką stało się ostatnio w Polsce angażowanie przed podejmowaniem decyzji politycznych i ekonomicznych doradców, ekspertów, konsultantów. Ma to znamiona prób przenoszenia odpowiedzialności decydentów różnych szczebli i sfer polityki oraz gospodarki na owych powołanych do pomocy ludzi. Z jednej strony dowodzi to, że docenia się wiedzę i fachowość, z drugiej jednak strony masowość takich działań może budzić wątpliwości co do kompetencji owych decydentów, a nawet podejrzenie, że boją się oni odpowiedzialności za swoje działania i składają ją na barki innych.
Należy pamiętać, że upragniona wolność rynkowa a wraz z nią odpowiedzialność - jawi się nam nie tylko jako wartość, ale i obowiązek trudnego nieraz wyboru. Wymaga to szczególnych cech charakteru. Jeżeli człowiek ma działać odpowiedzialnie, to musi być niezwykle rozważny i ostrożny, odznaczać się odwagą, męstwem, kiedy trzeba bronić wyznawanych wartości lub brać odpowiedzialność za swoje czyny. Ponadto musi umieć jasno rozpoznawać wartości negatywne i pozytywne swojego działania, oraz być wytrwałym.
Społeczna odpowiedzialność firmy
Odpowiedzialność firmy zostanie rozpatrzona w zakresie podmiotowym i przedmiotowym. Mówimy o podmiotowym zakresie odpowiedzialności firmy mając na myśli osoby, wobec których firma przyjmuje odpowiedzialność, mówiąc zaś o przedmiotowych zakresie odpowiedzialności mamy na uwadze czyny, za które firma przyjmuje odpowiedzialność.
Przyjęcie przez firmę, tj. przez jej właścicieli odpowiedzialności moralnej w szerokim znaczeniu może być źródłem konfliktu powinności moralnych. W związku z tym powstaje pytanie: Czy poszczególne osoby, właściciele lub menedżerowie firm mogą decydować o tym, co leży w interesie osób trzecich: o tym, jak wyznaczyć zakres swoich zobowiązań? Na to pytanie Friedman odpowiada przecząco, twierdząc, że nie jest możliwe, aby poszczególni ludzie wiedzieli, co leży w interesie społecznym, a zatem nie jest możliwe ustalenie społecznej odpowiedzialności firm.
Społeczna odpowiedzialność firm jest to odpowiedzialność za skutki działań wobec osób trzecich.
Z argumentacji Friedmana wynika, że społeczną odpowiedzialność firm rozumie on jako odpowiedzialność moralną w szerokim znaczeniu, którą ponoszą poszczególne osoby, podejmujące w firmie decyzje gospodarcze. Można jednak rozumieć społeczną odpowiedzialność firm jako odpowiedzialność za zobowiązania przyjmowane przez nie w wyniku społecznego poruszenia. Zatem tego rodzaju odpowiedzialność firm powstaje w wyniku woli społecznej, aby firmy działały w określony sposób. Ponieważ firmy powstają w celu realizacji interesów właścicieli czynników produkcji, są one zależne od oceny moralnej ich czynów przez tzw. stejkholderów (stakeholders - nosiciele ryzyka). Mianem tym określa się wszystkie osoby, których może dotyczyć, bezpośrednio lub pośrednio, działalność firmy i które traktują swoje uprawnienia jako zobowiązania moralne firm. Są to dostawcy, odbiorcy, inwestorzy, wierzyciele, konkurenci, sąsiedzi, pracownicy, a zatem w szerokim ujęciu społeczeństwo. „Stejkholderzy” dokonują oceny działań firm i na jej podstawie tworzą popyt na określone działania, wytyczający zakres społecznej odpowiedzialności firm. Fakt, iż społeczeństwo formułuje wobec firm swoje różnorodne roszczenia oznacza, że firmy i ich działania znajdują się pod kontrolą społeczną. Jeżeli pod wpływem nacisków społecznych firmy przyjmują na siebie pewne zobowiązania, to mówimy o społecznej odpowiedzialności firm.
Pomiędzy rzeczywistym ponoszeniem odpowiedzialności a poczuwaniem się do niej muszą zachodzić ścisłe związki. „Poczucie odpowiedzialności jest kategorią etyczną i psychologiczną, dotyczy życia wewnętrznego człowieka. Samo ponoszenie odpowiedzialności ma wymiar zewnętrzny, stanowi konsekwencję konkretnych działań decyzyjnych i czynów, skutkujących takim, a nie innym stanem rzeczywistości materialnej. Odpowiedzialność jednostek może być zwiększona, zmniejszona lub nawet eliminowana przez nie same lub nawet przepisy prawa.
W praktyce politycznej i gospodarczej odpowiedzialność osób zajmujących wysokie stanowiska w ośrodkach decyzyjnych niestety redukuje się do minimum lub zanika zupełnie. Pozostaje jedynie dezaprobata społeczna, czyli sankcja moralna. Jest niezbędne, jak się zdaje, doprowadzenie do traktowania zasady odpowiedzialności jako naczelnej zasady współczesnej etyki w odniesieniu do konkretnych treści i różnych sfer działalności człowieka”6.
Rynek a równość
Wartością, którą uważam za jedną z podstawowych wartości w systemie rynkowym, i która myślę ważna jest do rozpatrywania jest równość. Często pojęcie równości występuje wraz ze sprawiedliwością. Pojęcie równości występowało zarówno w koncepcjach dotyczących naturalnej równości ludzi, jak i w sferze ideałów i postulatów moralnych, a także w krytyce programów społecznych. Pojęcie wolności odnosi się do naturalnego statusu ludzi, ale może także odnosić się do ekonomicznych warunków życia i wówczas oznacza bezwzględną równość materialnych warunków życiowych i dochodów, oznacza zrównanie wszystkich członków społeczeństwa pod względem społeczno-ekonomicznym.
Bardzo trudno jest zdefiniować pojęcie równości. Niektórzy twierdzą, że równość można łączyć z identycznością lub sprawiedliwością. Taką właśnie analizę równości jako identyczności i sprawiedliwości przeprowadza G.Satori.
Równość możemy ujmować w kilku znaczeniach:
powszechne i równe prawo głosu, tzn. nadanie prawa głosu wszystkim jako uzupełnienie politycznej wolności
równość społeczna jako równość statusu i pozycji, a więc zerwanie jakichkolwiek przywilejów związanych z przynależnością klasową i bogactwa
równość szans, a więc równość dostępu, uznanie jednakowych zasług
równość ekonomiczna - ekonomiczna identyczność, tzn. albo takie samo bogactwo dla każdego, albo państwowa własność całego majątku
Na rynku istotne znaczenie mają równość szans i ekonomiczna. Równość ekonomiczna występuje wtedy, gdy rynek jest centralnie sterowany, w gospodarce rynkowej jest czynnikiem ograniczającym działania rynkowe.
Żadne przeszkody nie powinny blokować ludziom zdobycia takich pozycji społecznych, do jakich dążą, predysponują swoje uzdolnienia. Aby jednak osiągnąć sukces muszą wg G.Satori zaistnieć pewne warunki. Są to:
równość okoliczności, można tego dokonać poprzez ustanowienie identycznych warunków ekonomicznych dla wszystkich, a także poprzez sprawiedliwą i równą redystrybucję dochodów
równy dostęp, równe szanse dla ludzi o różnych zdolnościach
równy start - równe materialne warunki na początku działalności
Należy odpowiedzieć na pytanie: Czy możliwe jest zastosowanie zasady równości na rynku?
Odpowiedź jest niejednoznaczna i zależy od przedmiotu analizy. Gdy weźmiemy pod uwagę relację między pracodawcą-pracobiorcą to widzimy, że tylko wynagrodzenie według produktu umożliwia osiągnięcie równości.
Gdy mamy na uwadze ludzi, to mówimy o równości pod względem ich zdolności, wkładu pracy w końcowy produkt. Ktoś może bowiem przedkładać odtwórczą pracę w połączeniu z dużą ilością czasu wolnego nad pracę twórczą wymagającą znacznego zaangażowania i dającą wyższe zarobki. Ktoś inny może mieć zupełnie inne preferencje. Gdyby obaj byli równo opłacani, ich dochody byłyby nierówne. Różnice w dochodach rekompensują różnice między zawodami czy zajęciami.
Znaczenie równości jako wartości dla systemu rynkowego wyraźnie widoczne jest, gdy analizowane są mechanizmy funkcjonowania wymiany na rynku.
„Uczestnicy rynku współpracują ze sobą bowiem w ten sposób zaspokajają swoje potrzeby w sposób najbardziej efektywny”7.
Sprawiedliwość a życie społeczno-gospodarcze
Trudno wyobrazić sobie bardziej kontrowersyjny problem, panuje bowiem niemal ogólne przekonanie, iż gospodarka i etyka to dwie odrębne sfery działalności ludzi. Takie przekonanie zdają się potwierdzać historyczne i współczesne doświadczenia.
Hasło sprawiedliwości wielokrotnie pojawiło się w historii obok haseł równości, wolności, pokoju i braterstwa. A i dziś występuje w wielu programach ugrupowań o różnych orientacjach gospodarczych, politycznych czy ideologicznych.
Pojęcie sprawiedliwości ma bowiem bardzo duży zakres i wywołuje różnorodne skojarzenia. Często mówiąc o sprawiedliwości na przeciwnym biegunie pojawia się wyobrażenie niesprawiedliwości.
Rodowód pojęcia jest starożytny, wielu przywodzi na myśl biblijną obietnicę: „Sprawiedliwi wejdą do Królestwa niebieskiego”. Jako cnota sprawiedliwość jest pewną sprawnością moralną, która skłania człowieka do oddawania każdemu tego, co mu się słusznie należy. Jako zasada społeczna sprawiedliwość to racja istnienia i funkcjonowania każdej społeczności.
W literaturze etycznej, w praktyce życiowej, a także w gospodarce wyróżniamy trzy zasadnicze koncepcje sprawiedliwości jako zasady społecznej.
Według pierwszej koncepcji, rozważanej przez Cycerona w rozprawie o cnotach, „ sprawiedliwość [...] polega na stanowczym i nieodmiennym pragnieniu, by każdy zachował to, co mu się według prawa należy”8. Sprawiedliwy będzie więc czyn, który wyświadcza komuś to, co mu się należy, niesprawiedliwym zaś taki, który narusza czyjeś uznane w danej grupie uprawnienie.
Węższe rozumienie sprawiedliwości, rozważane przez Arystotelesa wiąże się z podziałem jakichś dóbr i wymaga istnienia co najmniej dwóch ludzi i przynajmniej dwóch rzeczy. Arystoteles wyróżnił:
sprawiedliwość rozdzielczą, polegającą na podziale dóbr wedle określonej zasady
sprawiedliwość wytwórczą, polegającą na określonej zapłacie za dobro lub odpłacie za zło
Natomiast David Hume twierdził, że ludzie nie doszliby nigdy do sprawiedliwości, gdyby dóbr było pod dostatkiem albo gdyby byli skłonni do szczodrego ich rozdawania.
W codziennej praktyce życiowej (m.in. ekonomicznej) posługujemy się różnymi kryteriami, czyli dyrektywami tzw. sprawiedliwości dynamicznej. Najczęściej jest to zasada „każdemu według potrzeb” lub zasada „każdemu według dzieła”. Pierwsza dyrektywa nader ogólnikowa i wymaga ścisłego określenia, które potrzeby należy uznać za niezbędne, aby nie powodować zwiększenia nierówności społecznych przez przyznanie nadmiernych przywilejów wybranym grupom. Często więc potrzeby ogranicza się do elementarnych, wręcz biologicznych. Nikt i nigdzie nie zamierzał respektować wszystkich potrzeb człowieka. W związku z dyrektywą „każdemu według dzieła” powstaje problem porównywania dzieła. Czy wyżej oceniać pracę uczonego czy górnika, kierowcy czy muzyka - i jak miarę stosować?
Wszelkie próby równego obdzielania ludzi dobrem i obciążania złem budzą zastrzeżenia.
Obok sprawiedliwości dynamicznej pojawia się sprawiedliwość statyczna, jednak ta zdecydowanie odgrywa mniejsze znaczenie w systemie rynkowym.
Wreszcie trzecia zasada sprawiedliwości, dotycząca stosowania zasad, czyli jakby zasada zasad, uważana przez wielu za sedno sprawiedliwości. Stanowi ona, że gdy raz przyjęliśmy jakieś kryterium przy podziale dobra czy zła, musimy się trzymać bez względu na wszelkie okoliczności, nie czyniąc wyjątków. Kazimierz Ajdukiewicz w artykule O sprawiedliwości nazwał ją zasadą równej miary. Pisał: „Nikomu nie należy się nic z tego tylko tytułu, że to właśnie on, a nie kto inny”. Nie przyjmuje się tu żadnej hierarchii ważności osób, zasada ta jest moralnie neutralna i powinna być stosowana z żelazną konsekwencją.
W systemie rynkowym sprawiedliwość odgrywa istotną rolę, o czym świadczą sposoby jej interpretowania. Dla twórcy teorii rynku H.Smitha, sprawiedliwość ma znaczenie konstytucyjne. Narzuca ona ludziom negatywne zobowiązania, aby powstrzymać ich przed naruszeniem naturalnej wolności wobec innych jednostek oraz żąda od nich przestrzegania umów.
Rolę i znaczenie pojęcia „sprawiedliwość” dla systemu rynkowego podkreślają liberałowie, dla których „sprawiedliwy” dostęp do rynku oznacza gwarancję równości wobec prawa i równości szans. Według liberałów wolny rynek jest sprawiedliwy, gdyż jest otwarty, a obowiązujące na nim prawa są jednakowe dla wszystkich.
Z zasadą sprawiedliwości rynkowej spotykamy się również w koncepcji społecznej gospodarki rynkowej. Jako wartość etyczno-moralna stosowana jest ona w odniesieniu do zasad podziału dóbr rynkowych:
zasada uwzględniania potrzeb - każdy otrzymuje dochód na poziomie akceptowanych przez społeczność własnych potrzeb
zasada równości - każdy dysponuje tym samym dochodem
zasada kwalifikacji - dochody są uzależnione od posiadanych kwalifikacji
zasada wydajności - każdy otrzymuje dochód proporcjonalny do własnej wydajności, wartość owej wydajności określa rynek
Mówiąc o roli sprawiedliwości w systemie rynkowym należy wspomnieć o znaczącej roli jaką odgrywa udział w podziale dobra wspólnego. Dobro wspólne staje się miarą, według której oceniamy stan spraw w życiu społecznym. Dobro wspólne może być także rozumiane jako zespół warunków, instytucji i środków, które umożliwiają człowiekowi rozwój własnej osobowości. Wtedy mówimy, że dobro wspólne ma wymiar zewnętrzny. Dobro wspólne może także oznaczać miarę doskonałości określonej przez naturę człowieka. Wtedy ma ono wymiar wewnętrzny.
Dobrem wspólnym na rynku rządzi sprawiedliwość społeczna, która reguluje stosunki jednostki, grup społecznych do państwa i stosunek państwa do nich. Zgodnie z wymogami sprawiedliwości społecznej, wypracowany dochód powinien być dzielony pomiędzy kapitał i pracę, a szczególna rola przypada państwu, które ma charakter państwa pomocniczego. Ale zakres ingerencji państwa w gospodarce rynkowej musi być ograniczony, by nie naruszać dynamicznej równowagi gospodarki.
S.Partycki uważa, że państwo może podejmować interwencję wtedy, gdy wymaga tego dobro wspólne9. Zupełnie inny pogląd na wgląd ludzi w dobro wspólne przedstawia katolicka doktryna religijna. Według niej sprawiedliwość społeczną gwarantuje udział regulatorów etycznych, do których zaliczamy uznanie naturalnych praw człowieka.
Większość Polaków, którzy niemal codziennie spotykają się z bezwzględnością, łamaniem norm, nieuczciwością w życiu gospodarczym preferuje raczej koncepcję państwa opiekuńczego niż zasady liberalnej gospodarki rynkowej. W polskiej tradycji za podstawowe cele uchodzą nie tylko zaspokojenie materialne i bezpieczeństwa, ale także równość, potrzeba sprawiedliwości, wolności, demokracji. Kształtowanie się płac poniżej minimum socjalnego, zaniedbanie troski o stan oświaty, ochrony zdrowia odczuwane są jako przejaw niesprawiedliwości społecznej.
Konkurencja jako wartość w działalności gospodarczej
Zagadnienie konkurencji należy zaliczyć do podstawowych problemów badawczych we współczesnym świecie. Konkurencja jest bowiem zasadniczym wyznacznikiem systemu rynkowego. Rynek istnieje jedynie wówczas, gdy podmioty gospodarcze mają szeroki zakres wolności, a podaż, popyt i cena mogą się swobodnie kształtować w odpowiedzi na zmieniające się warunki gospodarcze.
Konkurencja to współzawodnictwo; które występuje we wszystkich sferach życia. W życiu społecznym przyjmuje formę konkurencji o pozycję społeczną, w życiu gospodarczym podmioty konkurują o miejsce na rynku.
Konkurencja jako wartość ekonomiczna opisywana jest w dwóch płaszczyznach makro- i mikroskali. Jej interpretacja w skali makro przyjmuje często charakter opisu historycznego.
Zjawisko konkurencji uwzględnia już myśl starożytnej Grecji. Arystoteles nie tylko z pobudek etycznych, ale także gospodarczych przeciwstawiał się lichwie. Kodeks Justyniana formułuje prawa przeciwdziałające praktykom kartelizacji i monopolizacji gospodarki.
Epoka średniowiecza nie wprowadziła istotnych zmian w interpretowaniu roli konkurencji dla funkcjonowania rynku. Nowym elementem rynku stały się struktury organizacyjne skupiające rzemieślników w cechy, a kupców w gildie. Pełniły one funkcje nie tylko gospodarcze, ale i społeczne.
Rozwój kapitalizmu oraz postępujący rozkład struktur cechowych i związków kupieckich powodował wzrost znaczenia zasady konkurencji dla funkcjonowania rynku.
Konkurencja według A.Smitha jest formą niezależnego postępowania na rynku, którego rezultatem są ceny naturalne towarów. Liberalizm klasyczny odwoływał się od zysku jako bodźca postępu gospodarczego. Jednocześnie dobro jednostki zostało uznane za podstawowy czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego. Założenie, że każda jednostka jest w stanie najlepiej zaspokoić swoje potrzeby, stało się wystarczającym uzasadnieniem hasła wolności konkurencji, wolnego handlu, wolności wyboru itd.
Początkowo wolną konkurencję utożsamiano z wolnością gospodarczą. J.S.Mill dokonał rozgraniczenia pomiędzy konkurencją a wolnością gospodarczą. Doskonała konkurencja, propagowana przez pierwotne formy ekonomii klasycznej, zakłada stan, w którym żaden podmiot gospodarczy nie ma wpływu na podaż oraz cenę towaru. Konkurencja czysta zaistnieć może w warunkach dostatecznej liczby dostawców i odbiorców na rynku. Monopolizacja gospodarki, która nasiliła się w II poł. XIX w., tworzyła warunki dla rozwoju monopolistycznej konkurencji. Rynek, którego wyznacznikiem była idea czystej konkurencji, przyjął formę konkurencji niedoskonałej.
Od początku XX w. polityka gospodarcza zmierza do maksymalizacji dobrobytu w warunkach wolności gospodarczej.
Konkurencja w skali mikro ukazywana jest jako swoista strategia realizowana przez przedsiębiorstwo. Idea konkurencji doskonałej wysuwa na plan pierwszy kwestie konkurencji cenowej. Dla większości rynków jest to jednak forma trudna do zrealizowania. W praktyce gospodarczej dominuje bowiem konkurencja niedoskonała, co oznacza, że przedsiębiorstwo posiada swój rynek, dysponuje pewną skalą popytu na jego produkty. Strategia konkurencji dąży do zwiększenia swego udziału w rynku. Warunkiem efektywności rynkowej konkurencji jest lojalność klienta wobec firmy i jej wyborów. Oznacza to konieczność oferowania wyrobów zaspokajających wyrafinowane potrzeby użytkowników po cenach, które zapewniają zysk. Producenci starają się kształtować własną podaż w sposób bardziej atrakcyjny niż czynią to współkonkurenci. W takich warunkach przedsiębiorstwa są współzależne. Mówiąc o konkurencji jako wartości należy wymienić następujące zadania jakie spełnia:
minimalizowanie kosztów wytwarzania i dystrybucji
konkurencja zmusza przedsiębiorców do inwestowania uzyskiwanych zasobów
dążenie do podwyższenia zysków
konkurencja jest siłą motoryczną postępu i rozwoju
konkurencja oznacza rozwijanie wolności i dobrobytu
konkurencja tworzy warunki dla postępu technicznego i rozwoju gospodarczego
„konkurencja wspiera sprawiedliwość przez dążenie do zmniejszenia zysków, skłania konkurentów do oferowania alternatywnych produktów oraz tworzenia warunków do społecznej kontroli działań gospodarczych”10
umożliwia grę rynkową partnerom gospodarczym w warunkach swobodnej interakcji pomiędzy popytem, podażą i ceną
zapobiega wszelkim formom wyzysku
rozdział czynników w procesie produkcji
elastyczne dopasowanie zmian strukturalnych
Problem zdefiniowania konkurencji w kategoriach socjologicznych nastręcza wiele trudności. Wieloaspektowa interpretacja konkurencji nie ułatwia tego problemu. Wymiar ekonomiczny konkurencji łączony jest z jej aspektem ideologicznym, politycznym czy historycznym.
Według E.Buၢ konkurencja to „aktywne, świadome i wzajemne stosunki społeczne, które łączą różnorodne antagonistyczne interesy i formy interakcyjnego dialogu”. E.Buၢ zaznacza, że konkurenci działają na rynku na zasadzie akcji i reakcji. Według E.Buၢa konkurencja generuje następujące procesy:
dopasowania
rozwoju
selekcji
socjalizacji
Zasada konkurencji niesie pewne treści, kształtowane przez prawa i normy ekonomiczne. Ich adresatem jest z jednej strony system jako całość, a z drugiej pojedyncze podmioty gospodarcze. Interpretacja treści konkurencji jest uzależniona od sytuacji rynkowej. Zachowania i reakcje rynkowe podmiotu są uwarunkowane również ich interesami gospodarczymi. Zasada konkurencji umożliwia elastyczne dopasowanie tych czynników na rynku.
Konkurencja generuje także procesy socjalizacji, jej wpływ na wychowanie. Jej działanie na rynku sprawia, że uspołecznienie przyjmuje formę procesu dynamicznego. Jednostki przynależą do nowych grup społecznych, uczą się nowych ról społecznych. Jednostka staje się kreatorem rzeczywistości, czynna i twórcza realizacja ról wnosi do systemu wartości elementy nowe, staje się wyznacznikiem postępu społeczno-kulturowego.
AKSJOLOGIA MECHANIZMU RYNKOWEGO
Układ aksjonormatywny systemu rynkowego to nie tylko zespół reguł kulturowych wyznaczających sposób działania uczestników rynku, dążących do realizacji swoich indywidualnych celów, ale także określone wartości ekonomiczne, które są powiązane z nadrzędnymi wobec nich wartościami podstawowymi. Klamrą spinającą system rynkowy z pozostałymi podsystemami społeczeństwa jest zatem określony układ wartości wynikającej z nadrzędnego celu systemu rynkowego.
W społeczeństwie kapitalistycznym system rynkowy góruje nad pozostałymi podsystemami, co powoduje uznanie porządku rynkowego za porządek dominujący w obowiązującym ładzie politycznym. Tak więc sposób rozumienia podstawowych wartości takich jak: wolność, równość, sprawiedliwość charakterystyczny dla systemu rynkowego, staje się powszechnie obowiązujące w całym społeczeństwie.
W sporze o aksjologiczne wymiary życia godziwego w społeczeństwie, które można nazwać rynkowym, rysują się dwa modele aksjologiczne mechanizmu rynkowego: model dostosowany do rynku rozwiniętego, pełnego agresywności zachowań i model rynku umiarkowanego, w którym wybujały indywidualizm jednostkowy miałby być zastąpiony rywalizacją kooperującą. W takiej rywalizacji umiarkowanej jako zasadzie podejmowania decyzji rynkowych, jednostki przedsiębiorcze miałyby uwzględnić nie tylko własne interesy.
W odniesieniu do społeczeństwa polskiego należy wyodrębnić jeszcze jedną orientację aksjologiczną, orientację negującą pozytywne motywacyjne wartości mechanizmu rynku. Jest to aksjologia pośrednio związana z rynkiem. Ma ona jednak istotny wpływ na zachowanie pro rynkowe społeczeństwa. Dla osób z takimi poglądami, a opowiada się za nimi ok. 70% bezrobotnych, przedsiębiorczość kojarzy się z cwaniactwem, nieuczciwym zdobywaniem pieniędzy. Wszelka własność prywatna środków produkcji jest społecznie szkodliwa. Dla 60% osób pracujących zarobkowo optymalna wydaje się praca stabilna nie zagrożona bezrobociem. Opowiadają się za powrotem pełnego zatrudnienia. Około 18% osób chciałoby w pracy na własny rachunek poszukiwać wyższego standardu materialnego.
Podejmowane w Polsce dyskusje, dotyczące przebiegu procesu przemian gospodarczych i skutków tych przemian, pokazują, że proces ten nie ogranicza się tylko do transferu mechanizmów gospodarki rynkowej na grunt polskiej gospodarki, ale wiąże się z procesem kształtowania nowego systemu aksjonormatywnego, właściwego dla gospodarki rynkowej. Świadomość wartości tworzących fundament aksjologiczny systemu rynkowego wydaje się sprawą istotną. Przyszłość pokaże, jaki model aksjologiczny rynku przyjmie społeczeństwo polskie. Wyłącznie dynamiczni przedsiębiorcy zdecydowani na maksymalny zysk pociągną za sobą i włączą do intensywnej pracy bierną, wielką jego resztę. Być może w przyszłości zdolni do intensywnej pracy pracownicy najemni staną się partnerami przedsiębiorców. Aksjologiczna ocena rynku jest bardzo ważna, gdyż umożliwia oznaczyć wyznaczniki, którymi kierują się uczestnicy rynku. Od ich zachowań zależy natomiast dynamika rozwojowa rynku.
Wartości to główne czynniki, które regulują postępowanie ludzkie na rynku. Kiedy uważamy, że coś ma wartość, oznacza to, że chcemy tego albo pragniemy, żeby się to wydarzyło; wartości - to, co jest przedmiotem względnie trwałych pragnień, samo w sobie stanowiące dobro.
Problem wartości jest bardzo złożony, dotyczy on bowiem wartości tych, które przyjmujemy od najbliższych, po te, które poznajemy i dowartościowujemy podczas całego życia. Problem wartości dotyczy wszystkich sfer życia, w tym także działalności gospodarczej. Układ wartości systemu rynkowego złożony jest zarówno z wartości podstawowych, wywodzących się z ogólnego systemu wartości oraz z wartości ściśle związanych z charakterem i celami rynku.
Za podstawowe wartości w systemie rynkowym uchodzą: wolność, równość, odpowiedzialność, sprawiedliwość i konkurencja. Są one podstawą funkcjonowania wolnego rynku. Jednak możemy wymienić wiele innych wartości, którymi powinien charakteryzować się uczestniczący w działalności gospodarczej, są to m.in.:
lojalność
tolerancja
solidarność
uczciwość
ambicja
efektywność
odwaga
przedsiębiorczość i inne
Wymienione wartości wskazują na to, że aby zaistnieć na rynku, być popieranym i szanowanym należy je wszystkie uwzględnić w swojej działalności. Należy osiągnąć sprawność rynkową, czyli umiejętne dochodzenie do celu z uwzględnieniem wszystkich wartości.
Wartości spełniają wiele zasadniczych funkcji. Jednak należy wyróżnić trzy podstawowe funkcje. Są to:
funkcja integracyjna
funkcja inspiracyjna
funkcja zabezpieczająca
Gospodarka jest działalnością nie tylko w wymiarze finansowym, ale także o wymiarze etycznym. Zapewnienie właściwych relacji między uczestnikami procesów gospodarczych nieuchronnie prowadzi do poszukiwania ochrony przed nieuczciwością, nietolerancją i niesprawiedliwością. Dzisiaj bowiem coraz częściej uczestnicy rynku zapominają o zaufaniu, równości, a przyczyniają się do wzrostu biurokracji, utraty zaufania między ludźmi i dehumanizacji życia gospodarczego. Nigdy nie należy traktować ludzi w sposób instrumentalny, przedmiotowy, ani naruszać jego prawa, życia czy godności, za wszelką cenę nigdy nie należy dążyć do osiągnięcia zysku.
Mechanizm rynku sprowadzony w wymiarze aksjologicznym do stymulatora aktywności ludzkiej, którego składnikami są wolność gospodarcza i konkurencyjność, obydwie te wartości mają swój cel, jakim jest zwiększenie własnego stanu posiadania.
Społeczeństwo polskie jest szczególnym terenem ocen wartościujących mechanizm rynku, gdyż zasada sprawiedliwości społecznej i łączącej poziom indywidualnej konsumpcji z efektywnością udziału w procesie wytwarzania nie jest powszechnie akceptowana.
Aksjologiczna ocena rynku jest szczególnie niezbędna, jeśli chce się ocenić wyznaczniki, jakimi kierują się ludzie podejmując różne formy aktywności rynkowej. Od obserwowanych zachowań bardziej lub mniej pro rynkowych zależy dynamika rozwojowa rynku.
PRZYPISY
Podziału wartości na ostateczne i instrumentalne dokonała A.Lewicka-Strzałkowska w: Wartości ostateczne a wartości instrumentalne, Prakseologia, 1991, nr 3-4
Kot W.: Rodzaje wartości moralnych i myślowe relacje między nimi. Studia z filozofii i socjologii gospodarczej, pod red. E.Krzykały, Wyd. AE, Poznań 1998, s. 12
Sztumski J.: Społeczeństwo i wartości, Wyd. UŚ, Katowice 1992, s. 29
Friedman M. i R.: Kapitalizm i wolności, Wyd. Centrum im. A.Smitha i Rzeczpospolita, Warszawa 1994, s. 12
Friedman M. i R.: Kapitalizm i wolności, Wyd. Centrum im A.Smitha i Rzeczpospolita, Warszawa 1994, s. 65
Jadwiga Tomczyk-Tołkacz: Etyka biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O.Langego we Wrocławiu, Wrocław 1994, s. 53
Friedman M. i R.: Wolny wybór, Wyd. Panta, Sosnowiec 1994, s. 142
Ossowska M.: Normy moralne. Próba syntetyzacji, Wyd. PWN, Warszawa 1995, s. 139
Partycki S.: Elementy społeczne w społecznej gospodarce rynkowej, Ośrodek Studiów Polonijnych i Społecznych PZKS w Lublinie, Lublin 1996, s. 82
Lampert H.: Porządek gospodarczy i społeczny w RFN, Warszawa 1993, s. 102
BIBLIOGRAFIA
Bylok F., Sztumska B., Rynek a wartości (w): Zeszyty Naukowe Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej
Friedman M., Wolny wybór, Wyd. Panta, Sosnowiec 1994
Klimczak B., Etyka gospodarcza, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O.Langego we Wrocławiu, Wrocław 1999
Partycki S., Społeczne funkcje rynku, Wyd. Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 1998
Pietrzkiewicz T., Etyka zarządzania działalnością gospodarczą, Instytut Organizacji Zarządzania w Przemyśle „Orgmasz”, Warszawa 1995
Społeczna gospodarka rynkowa. Model a rzeczywistość, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2000 pod red. S.Partyckiego, a w tym:
L.Milian, Aksjologia mechanizmu rynkowego w polskich uwarunkowaniach społecznych. Próba analizy
F.Bylok, B.Sztumska, Rynek i sprawiedliwość. Zakres realizacji sprawiedliwości społecznej w Polsce w systemie rynkowym
Sztumski J., Kultura w środowisku pracy, Instytut Wydawniczy CRZZ, Warszawa 1980
Tomczyk-Tołkacz J., Etyka biznesu, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. O.Langego we Wrocławiu, Wrocław 1994
19