Prawa obywatela w Unii Europejskiej w Konstytucji Unii Europejskiej

Obecnie, definicją "konstytucja" opisuje się przeważnie ustawę zasadniczą, która ma charakter nadrzędnym w stosunku do wszystkich pozostałych aktów prawa państwowego. Służy ona za imię własne takich ustaw, jakkolwiek bywa, że nazywa się je także w inny sposób. W bardziej szeroki znaczeniu "konstytucją" może być jednak każdy akt o najwyższej randze w dowolnym porządku prawnym. Tego typu akty opisują przeważnie system wartości na których opiera się odnośny porządek, jego reguły oraz cele a także najważniejsze podmiotowe prawa i obowiązki, urzędy główne oraz uprawnienia, które im przysługują jak również instrumenty, które służą do wykonywania tych uprawnień. Dzięki temu akty konstytucyjne decydują o wyglądzie danego porządku prawnego, bądź o szerszym charakterze systemowym. Warto dodać, że współczesna Unia Europejska dysponuje nie tylko osobnym systemem prawnym i instytucjonalnym opartym na systemie wspólnych wartości, praw podstawowych i reguł oraz celów, lecz ponad to mieszkańcy krajów członkowskich mają równocześnie obywatelstwo Unii i w tym charakterze przysługuje im mnóstwo praw wyjątkowych, niezależnie od powszechnego, biernego oraz czynnego prawa wyborczego do Parlamentu Europejskiego.

Instytucję obywatelstwa Unii Europejskiej, którą utworzono poprzez traktat o Unii Europejskiej można określić Konstytucją Unii Europejskiej.

Przez to też został utworzony związek prawny między Unią Europejską a jej mieszkańcami, z którego wynikły konkretne prawa oraz obowiązki. Obywatelstwo to posiada charakter konstytutywny czyli prawotwórczy.

Obywatelem Unii Europejskiej uznawany był każdy kto posiadał obywatelstwo kraju członkowskiego. Obywatelstwo Unii

Europejskiej posiada charakter uzupełniający w stosunku do obywatelstwa krajowego i nie ma prawa go zastępować.

Na początku działania Wspólnot nie można było rozmawiać o ochronie praw obywatelskich, bo nie istniało wtedy pojęcie obywatelstwa. Zajmowano się częściowym regulowaniem prawa oraz wolności jednostek ludzkich, mieszkańców krajów członkowskich Wspólnot, a potem Wspólnoty Europejskiej. Regulacji tych dokonywano tak w aktach mających charakter ogólny, a więc tych, które nie dotyczyły tylko praw oraz wolności, jak również w aktach, które całe były poświęcone tej problematyce.

Za akty mające charakter ogólny można uznać te akty wspólnotowe, które nie są w sposób bezpośredni poświecone prawom oraz wolnościom, ale z których można wynieść wybrane prawa wolności oraz jednostki.

Do tego typu aktów zalicza się na przykład:

- Traktat paryski z 1951 r. O powołaniu Europejskiej wspólnoty węgla i stali,

- Traktat rzymski z 1957 r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej,

- Traktat rzymski z 1957 r. O powołaniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej,

- Jednolity Akt Europejski z 1986 r.

- Traktat o Unii Europejskiej z 1986 r.,

- Traktat o Unii Europejskiej z 1992 r.

- Traktat Amsterdamski z 1997 r.

Te akty nie tworzą katalogu praw jednostki. Zajmują się głównie regulacją problemów gospodarczych, administracyjnych oraz technicznych, lecz z ich uregulowań można wynieść wybrane prawa jednostki np. zasadę równości jednostek wobec prawa wspólnoty, zakaz dyskryminacji, gwarancję własności swobodę ruchu osobowego, swobodę wyboru miejsca zamieszkania, prawo wyborcze do parlamentu europejskiego, prawo do korzystania z ochrony dyplomatycznej każdego kraju członkowskiego UE na terenie kraju trzeciego, prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego albo OMBUDSMANA, wolność przedsiębiorczości czy wolności świadczenia usług. Nie robi także recepcji do systemów Wspólnot Europejskich Konwencji Rady Europy z 1995r. o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności pomimo, że kraje członkowskie Wspólnot stanowiły jednocześnie strony w tej konwencji.

Tak więc w Traktacie, który powołuje Europejską Wspólnotę Gospodarczą nie został zawarty katalog praw i wolności człowieka, a dla tej kwestii ważne są tylko sformułowania, które dotyczą tzw. wspólnego rynku

w obszarze używania Traktatu, została zakazana jakakolwiek dyskryminacja, która miałaby być czyniona ze względu na obywatelstwo. Ten traktat tworzy między innymi prawo do swobodnego przemieszczania się pracowników wewnątrz Wspólnoty, jak również zakaz jakiejkolwiek dyskryminacji, która opierałaby się na obywatelstwie, pomiędzy pracownikami krajów członkowskich w obszarze zatrudnienia, wynagrodzenia oraz pozostałych warunków pracy. Poza warunkami, które zostały zawarte w traktacie, pracownicy mają prawo do: udzielania odpowiedzi na produktywnie oferowane miejsca pracy, swobodnego przemieszczania się po terenie krajów członkowskich, przebywania na obrębie jednego z tych krajów aby wykonywać tam pracę (w oparciu o podstawy prawne, które regulują zatrudnienie pracowników państwowych), pozostawania na obszarze tego kraju członkowskiego po otrzymaniu w nim miejsca pracy. Traktat chwalił wolność przedsiębiorczości, która obejmowała dostęp do działalności nie zarobkowej oraz jej wykonywanie, jak też budowanie oraz kierowanie firmami według warunków opisanych dla swoich mieszkańców. Uchwala również wolność świadczenia usług (z reguły są to świadczenia, które spełnia się za wynagrodzeniem), a osoba, która wykonuje usługi może dla wykonania świadczenia pełnić tymczasowo działalność w państwie gdzie świadczenie jest spełniane na warunkach przyznanych mieszkańcom. Można też wynieść z tekstu traktatu inne prawa, takie jak równość wynagrodzenia bez dyskryminacji, która opierałaby się na płci. Traktat ten wprowadzono w życie w dniu 1 stycznia 1958 r.

Katalog praw podstawowych, który istnieje w prawie pierwotnym Wspólnot Europejskich Trybunał Europejski uzupełnił przez utworzenie ogólnych reguł prawa. Tworząc je Trybunał brał pod uwagę dwie okoliczności. Po pierwsze to, że dużo praw jednostki określonych było we wszystkich albo w większości konstytucji krajów członkowskich Wspólnot a potem Unii Europejskiej, natomiast po drugie , że istnieją prawa, które pojawiają się albo które można wyinterpretować z konwencji ratyfikowanych przez wszystkie kraje członkowskie, takich jak Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Uchwalone w ten właśnie sposób prawa i wolności to na przykład prawo do prywatności i ochrony życia rodzinnego, naruszalność mieszkania, reguła równości oraz zakaz dyskryminacji, wolność wyznania, wolność zrzeszania się, prawo wolności. Wolność wykonywania zawodu, wolność działalności gospodarczej, wolność słowa, prawo do ochrony sądowej i sprawiedliwego procesu, zakaz (wolność od) działania wstecz prawa karnego itp.

Uchwalone w oparciu o ogólne reguły prawa wspólnotowego prawa i wolności nie budują jednak zakończonego katalogu. Znaczy to że Trybunał Europejski posiada prawo do poszerzania tego katalogu przy okazji rozważania następnych spraw. Przez to obszar katalogu jest dynamiczny, poszerzany w miarę spraw, które wpływają do tego urzędu.

Na początku złączenie urzędów Wspólnot prawami jednostki było przez nie same negowane. Dopiero w orzeczeniach z lat 1969 oraz 1974 Trybunał Europejski potwierdził, że ogólne reguły systemu Wspólnoty posiadają prawa jednostki, że nie można uznać za zgodny z prawem żadnego środka niezgodnego z prawami podstawowymi, które zostały zawarte w konstytucjach państw Wspólnot i, że Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą uznały wszystkie kraje członkowskie EWG, spełnia ważną funkcję ze względu na wykładnie prawa Wspólnot z punktu widzenia ochrony praw jednostki. Pomimo tego zaznaczania roli praw jednostki w funkcjonowaniu Wspólnot Europejskich oferta przygotowania katalogu najważniejszych praw jednostki nie została zaakceptowana (1975 rok).

W roku 1977 urzędy wspólnot (Parlament Europejski, Rada Europejska i Komisja Europejska) przedstawiły dwupunktową deklarację, w której wyraźnie zaznaczyły "pierwszorzędne znaczenie" , jakie przywiązują do poszanowania najważniejszych praw, które zostały zawarte w konstytucjach państw członkowskich jak również w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Zobowiązały się również, że spełniając swe obowiązki oraz wykonując dążenia Wspólnot będą te prawa szanować.

Niewątpliwe znaczenie dla ochrony praw i wolności posiada również Jednolity Akt Europejski z dnia 28 lutego 1986 roku. W Preambule została przedstawiona decyzja krajów należących do Wspólnot, wspólnej pracy na rzecz demokracji, która oparta będzie na prawach podstawowych zaakceptowanych w konstytucjach oraz ustawach krajów członkowskich, w Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności a także Europejskiej Karcie Socjalnej, szczególnie wolności sprawiedliwości społecznej. Zobligowały się one do specyficznego manifestowania reguł demokracji oraz przestrzegania praw człowieka, do których są przywiązane, w celu wspólnego przyczyniania się do utrzymania pokoju światowego oraz bezpieczeństwa międzynarodowego, zgodnie z zobowiązaniem, którego dopuściły się w zakresie Karty Narodów Zjednoczonych. Akt dotyczył głównie stosunków gospodarczych, ale zajmował się również regulowaniem niektórych spraw związanych z polityką socjalną, ochroną środowiska naturalnego, postępem naukowo-technicznym. Oprócz tego poszerza uprawnienia instytucji Wspólnot, powołuje sąd I instancji oraz Europejską Wspólnotę Polityczną. Jednolity Akt Europejski to traktat międzynarodowy zmieniający oraz uzupełniający traktaty uchwalające wspólnoty europejskie. Wprowadzono go do życia w dniu 1 lipca 1987 roku.

Dopiero na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych udało się stworzyć katalog praw jednostek oraz ramy ich ochrony w systemie tamtejszych Wspólnot Europejskich. Zmiany wprowadzano albo w postaci reform w dotychczasowych aktach prawnych, albo w postaci nowych aktów.

Zmiany wprowadzono w Traktacie Ustanawiającym Europejską Wspólnotę Gospodarczą z roku 1957. Wprowadzał je Traktat o Unii Europejskiej (Traktat z Maastricht) z roku 1992. Już w trakcie jego negocjowania uznano, że dotychczasowe dokonania w obszarze tworzenia wspólnoty mieszkańców oraz ich pozytywnych więzi z organizacjami wspólnotowymi są zbyt małe. Z tego powodu unormowania zmieniające lub dodane dotyczyły między innymi obywatelstwa Unii Europejskiej, mieszkańcy Unii mogli korzystać z praw oraz podlegać obowiązkom, które przedstawiono w traktacie. Każdy kto zamieszkuje terytorium Unii posiada prawo do swobodnego poruszania się oraz przebywania na terenie krajów członkowskich na warunkach, które określa traktat oraz w postanowieniach wykonawczych. Posiada też (jeśli zamieszkuje na terenie kraju członkowskiego, którego nie jest obywatelem) bierne oraz czynne prawo wyborcze w wyborach lokalnych w kraju członkowskim, gdzie zamieszkuje, na warunkach równouprawnienia z obywatelami tego kraju. Tyczy się to również biernego oraz czynnego prawa wyborczego do Parlamentu Europejskiego. Posiada prawo do używania, na terenie kraju trzeciego, gdzie kraj członkowski, którego jest obywatelem, nie jest reprezentowany, z ochrony ze strony władz dyplomatycznych oraz konsularnych każdego kraju członkowskiego, na identycznych warunkach jak mieszkańcy tego kraju. Każdy zamieszkujący tereny Unii posiada prawo kierowania do Parlamentu Europejskiego petycji , do Mediatora - w postaci skargi, która dotyczyć może złej administracji w działaniu instancji albo też urzędów wspólnotowych, natomiast do Trybunału Sprawiedliwości, w postaci skargi na decyzje urzędów Unii, których jest adresatem, albo które w sposób bezpośredni i osobisty go dotyczą lub na nie wydanie aktu przez te urzędy.

W roku 1997 został w Amsterdamie podpisany przez kraje Unii traktat, który reformował Unię Europejską, określany mianem Traktatu Amsterdamskiego. Uznano, że uszczegółowienie najistotniejszych praw człowieka oraz praw obywatelskich posiada ważne znaczenie dla jasności relacji w tym obszarze pomiędzy prawem państwowym a prawem wspólnotowym. Traktat nie określił jednak jakiegokolwiek katalogu praw podstawowych, ale zauważył (art. F I), że Unia Europejska opiera się na wspólnych wszystkim państwom członkowskim regułach wolności, demokracji, przestrzegania praw człowieka oraz podstawowych swobód i prawa. Utrzymano także artykuł mówiący o obowiązku przestrzegania praw człowieka przez wszystkie organizacje Unii Europejskiej. W preambule Traktatu zamieszczono zapis o przywiązaniu krajów członkowskich do praw socjalnych przedstawionych w Europejskiej Karcie Socjalnej z roku 1961 (które jest przecież aktem utworzonym w zakresie Rady Europy) oraz we Wspólnotowej Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z roku 1989. W wypadku gdyby państwo członkowskie naruszyło prawa fundamentalne oraz wyżej wymienione reguły, Rada Europejska ma prawo zarządzać od jego władz złożenia wyjaśnień, a gdyby były one niewystarczające Rada Europejska postępując jednomyślnie może uznać poważne oraz dokuczliwe łamanie praw człowieka w tymże państwie członkowskim. Potem ma prawo też, w efekcie glosowania większością kwalifikowaną, podjąć decyzję o zawieszeniu pewnych praw tego kraju członkowskiego w wybranych prawach traktatowych (np. w prawie udziału w wybranych głosowaniach, partycypowaniu w wybranych wydatkach itp.). Inną możliwością, którą daje Traktat Amsterdamski jest rozpoczęcie procedury dyscyplinarnej w celu wyegzekwowania prawa wspólnotowego. Traktat ten upoważnia również Radę Unii do powoływania aktów prawnych, które mają służyć do walki z dyskryminacją rasową, etniczną, religijną, dyskryminacją z powodu płci, niepełnosprawności, wieku czy też orientacji seksualnej. Stworzył więc filar dla tego urzędu do pozytywnego funkcjonowania legislacyjnego, to znaczy do tworzenia prewencyjnych oraz wykonawczych aktów prawnych. (1 przypis- emmert)

Akty wspólnotowe całkowicie poświęcone ochronie praw obywatelskich zostały wyliczone poniżej:

- Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z roku 1989;

- Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z roku 1989;

- Deklaracja o Prawach Człowieka z roku 1991;

- Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z roku 2000.

Pierwszy akt wspólnotowy, który za najważniejszy cel postawił sobie regulację praw obywatelskich to Deklaracja Podstawowych Praw i Wolności z dnia 12 kwietnia 1989 roku wydana w Strasburgu. Nie jest to dokument prawnie wiążący i nie wszystkie zawarte w nim prawa należą do prawa wspólnotowego. Deklaracja ta mówi o:

- nienaruszalności godności ludzkiej,

- prawie do życia, wolności oraz bezpieczeństwa osobistego,

- zakazie poddania torturom, nieludzkiemu albo poniżającemu traktowaniu lub sposobie karania,

- równości w stosunku do prawa,

- prawie do wolności myśli, sumienia i religii,

- prawie do wolności słowa,

- prawie do szanowania oraz ochrony swojej tożsamości,

- nakazie ochrony swojej rodziny,

- wolności poruszania się,

- prawie własności,

- prawie do udziału w pokojowych zgromadzeniach oraz manifestacjach,

- prawie do wolności zrzeszania się,

- prawie do swobodnego wyboru zawodu, miejsca pracy oraz swobodnego wykonywania zawodu,

- prawie do godnych warunków pracy, zbiorowe prawa socjalne,

- prawie do nauki,

- prawie mieszkańców Europy do brania udziału w wyborach uczestników Parlamentu Europejskiego,

- równe, czynne oraz bierne prawo wyborcze, prawo dostępu do informacji,

- prawie dostępu do wymiaru sprawiedliwości,

- zakazie ścigania albo skazywania z powodu faktów w związku z którymi został już uniewinniony albo skazany,

- zakazie funkcjonowania prawa wstecz,

- zniesieniu kary śmierci,

- prawie do petycji do Parlamentu Europejskiego,

- ochronie środowiska oraz konsumentów.

W decyzjach końcowych Deklaracja przedstawia sferę używania prawa wspólnotowego, granice oraz poziom ochrony i zakaz nadużycia praw określonych w Deklaracji. Jest to potwierdzenie dotychczasowej polityki urzędów wspólnotowych w obszarze ochrony praw jednostki a także zakreśla obręb ochrony praw oraz wolności we Wspólnocie na przyszłe lata.

Następny akt, który odegrał sporą rolę w obszarze ochrony praw i wolności była Karta Wspólnotowa Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników (pracowników - według ich tłumaczeń) z dnia 9 grudnia 1989 roku (Strasburg). Jest to dokument polityczny, uchwała Rady Europejskiej Wspólnot, nie posiadająca zatem waloru obowiązującego prawa, która wiązałaby strony. Karta zajmuje się potrzebami socjalnymi pracowników w aspekcie ich uprawnień podmiotowych, a nie reguł polityki kraju czy też obowiązków krajów. Do najważniejszych praw socjalnych pracowników należą:

- wolność przemieszczania się, która umożliwia wykonywanie zawodu we Wspólnocie,

- prawo do swobodnego wyboru i wykonywania zawodu oraz słusznego wynagradzania,

- poprawa jakości życia oraz pracy, w tym również prawo do cotygodniowego urlopu,

- prawo do konkretnej ochrony socjalnej,

- wolność zrzeszania się oraz prognozowań zbiorowych,

- dostęp do nauczania zawodowego,

- równość w traktowaniu mężczyzn oraz kobiet,

- rozwój informacji, konsultacji oraz uczestniczenie w nich pracowników,

- ochrona zdrowia oraz bezpieczeństwo pracy,

-ochrona dzieci oraz młodzieży,

- zabezpieczanie osób starszych oraz osób niepełnosprawnych.

W zakresie realizowania Karty na krajach członkowskich ciążyła wyjątkowa odpowiedzialność za zapewnianie najważniejszych praw socjalnych, jak też za wykorzystanie środków socjalnych potrzebnych do dalszego działania rynku wewnętrznego. Odpowiedzialność kraju powinna być egzekwowana zgodnie z praktykami państwowymi, szczególnie na drodze ustawodawczej oraz na drodze układów zbiorowych. Karta ta uznawana jest przez niektórych ekspertów w tym przedmiocie np. Cezarego Mika za mało precyzyjną oraz przedstawiającą prawa jednostki raczej w kategoriach "sfer ochronnych".

W dwa lata później uchwalono kolejny dokument, który przedstawiał prawa oraz wolności w zakresie Wspólnot Europejskich. Była to Deklaracja o Prawach Człowieka z dnia 29 czerwca 1991 roku, którą wydała Rada Europejska w Strasburgu w postaci uchwały, a więc nie był to traktat międzynarodowy. Wykazuje rosnące znaczenie przestrzegania oraz szanowania praw człowieka w stosunkach międzynarodowych oraz państwowych porządkach prawnych. Wspólnota oraz jej kraje członkowskie zobowiązały się poprawić swoją politykę popierania i chronienia praw człowieka oraz najważniejszych wolności przez działania indywidualne i zbiorowe. Rada Europejska wezwała wszystkie kraje żeby stały się stroną obowiązujących dokumentów międzynarodowych w obszarze praw człowieka. Ważne znaczenie posiada bowiem skuteczne oraz powszechne wdrążanie w życie istniejących dokumentów a także umacnianie międzynarodowych mechanizmów kontrolnych, nad którymi Wspólnota wraz ze swoimi krajami członkowskimi będą prowadziły prace. Rada Europejska zgadza się na możliwość uprawnienia jednostek do włączania się do ochrony swoich praw. Wzywa także kraje żeby współdziałały z organizacjami międzynarodowymi, do których należą, w kontrolowaniu wcielania w życie praw człowieka.

W Deklaracji Rada Europejska przypomina podstawowy charakter reguły niedyskryminacji. Zaznacza konieczność ochrony praw człowieka wobec osób, które należą oraz nie należą do mniejszości. Ochronę mniejszości powinna gwarantować głównie skutecznie ustanowiona demokracja. Rada Europejska przypomina w Deklaracji niepodzielny charakter praw człowieka. Promowanie praw gospodarczych, społecznych oraz kulturalnych a także praw obywatelskich i politycznych posiada najważniejsze znaczenie dla całkowitego zrealizowania godności ludzkiej jak również uzasadnionych dążeń każdej jednostki. Rada Europejska twierdzi, że znieważenie dla ludzkiej godności to odmówienie udzielenia pomocy ofiarom sytuacji nadzwyczajnych oraz wyjątkowych klęsk szczególnie w przypadku gwałtu dokonanego na niewinnej ludności cywilnej i uchodźcach. Cały stabilny rozwój powinien koncentrować się na człowieku jako właścicielu praw człowieka, których nieszanowanie nie daje szans jednostce na uczestniczenie w tym rozwoju. Wspólnota oraz jej kraje czynnie popierają prawa człowieka oraz uczestnictwo wszystkich jednostek oraz grup w życiu społecznym bez dyskryminacji, biorąc pod uwagę głównie rolę kobiet.

W grudniu roku 1991w Maastricht Rada Europejska zaakceptowała protokół z realizacji Europejskiej Karty Praw Socjalnych oraz określiła prawa, które dotyczą reprezentantów świata pracy w tamtejszej Wspólnocie. Były to: prawo do swobodnego przemieszczania się, sprawiedliwego wynagrodzenia, poprawy warunków pracy, ochrony socjalnej, stowarzyszania się i zbiorowych negocjacji, kształcenia zawodowego, równego traktowania mężczyzn i kobiet, informacji, konsultacji i uczestnictwa pracowników, ochrony środowiska i bezpieczeństwa w miejscu pracy, ochrony dzieci, ludzi starych i inwalidów.

Pierwszy dokument unijny, który próbował skupić w jednym akcie wszystkie prawa mieszkańców terytorium Unii Europejskiej to Karta Podstawowych Praw Unii Europejskiej z roku 2000. I chociaż jest ona niezbyt czytelna w swoim przesłaniu dla odbiorców i tak będzie istotnym aktem w drodze ku umocnieniu ochrony najważniejszych praw obywatelskich.

W preambule do Karty można przeczytać, że zostały w niej potwierdzone prawa, które wynikają z konstytucyjnych tradycji oraz zobowiązań międzynarodowych wspólnych krajom członkowskim, traktatu o Unii Europejskiej, traktatów wspólnotowych, europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka a także głównych wolności, kart społecznych zaakceptowanych przez wspólnotę oraz radę europy jak również orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka

Z ochroną praw człowieka w zakresie Wspólnoty, a potem Unii Europejskiej ma też dużo wspólnego funkcjonowanie na rzecz europejskiego obrębu gospodarczego z czym związany jest potem Traktat z Schengen, którego decyzje odnoszą się do współpracy w zakresie wymiaru sprawiedliwości oraz spraw wewnętrznych. Liczono, że postępowania te powinny głównie wpłynąć na zlikwidowanie barier w ruchu osobowym. Początkiem działań w tym celu było usunięcie przez radę Europejską (Fontainbleau, czerwiec 1984r.) formalności celnych oraz policyjnych dla osób, które poruszały się po terenie Wspólnoty. Potem kraje - strony podpisały porozumienie z Schengen w dniu 14 czerwca 1985 roku, które zmierzało do powolnego likwidowania kontroli na wspólnych granicach oraz wdrążania reguły swobodnego przepływu osób, które są mieszkańcami kraju - sygnatariuszy, reszty krajów członkowskich a także krajów trzecich. Później w czerwcu 1995 roku została podpisana dodatkowa konwencja, która określała warunki wdrażania w życie i zapewnienie swobodnego przepływu osób, która unowocześnia wybrane ustawodawstwa państwowe.

Tak więc w zakresie tzw. obszaru Schengen, co do którego oczekiwano, że wszystkie jego decyzje zostaną rozciągnięte na wszystkie następne kraje członkowskie, ważne stały się głównie dwa problemy. Pierwszy z nich to reguła swobodnego poruszania się osobowego a drugi to kwestie związane z policją i bezpieczeństwem. Reguła swobodnego ruchu osobowego jest obowiązująca dla wszystkich osób bez względu na ich pochodzenie. Głównie dotyczyła ówczesnych mieszkańców Wspólnot Europejskich w zakresie nowego obszaru - Schengen. Odnosi się ona także do obywateli krajów trzecich, osób, które proszą o azyl a także legalnych imigrantów. Podstawowym jej celem było przygotowanie jednolitych procedur dla obrębów, które były objęte konwencją. W zakresie kwestii związanych z policją i bezpieczeństwem zdecydowano, że zakres funkcjonowania policji rozciągnięty będzie tak jak zawsze do wewnętrznych granic krajów, obejmując porty oraz lotniska, lecz będą używane nowoczesne metody. Kontrole na granicach zewnętrznych natomiast umocniono dzięki lepszej współpracy. Wspólnymi regułami funkcjonowania stały się takie branże jak: walka z terroryzmem, nielegalnym handlem oraz przestępczością. Konwencja uchwala także reguły współpracy systemów sądownictwa, policji i działów administracyjnych. Obszar Schengen - powoli poszerzany przez przystępowanie do układu następnych krajów, został jakby terenem eksperymentalnym, dzięki któremu w przyszłych latach miało być realne całkowite zlikwidowanie wewnętrznych granic Wspólnoty Europejskiej. W efekcie omówionego wyżej spotkania z Fontainebleau Europejska Rada Szefów Rządów (Rady Europejskiej) poleciła przygotować specjalne sprawozdanie, które miało dotyczyć europy obywateli, zwane "raportem Adonnino". Wynikiem tego sprawozdania przedstawionego w roku 1985 był późniejszy Traktat z Maastricht jak też decyzja o przyznaniu czynnego i biernego prawa wyborczego w wyborach municypalnych oraz europejskich wszystkim obywatelom Unii mieszkającym w kraju członkowskim, nawet jeżeli nie są mieszkańcami tego kraju. Prawo to później zostało użyte podczas wyborów europejskich w dniach 9 i 12 czerwca 1994r., pomimo że odzywały się głosy, które poddające w związku z tymi faktami w wątpliwość tożsamość oraz niezawisłość narodową.

Pomimo wieloletniego rozwoju projekt praw jednostki w prawie ponad narodowym wspólnot Europejskich, Wspólnoty Europejskiej a później Unii Europejskiej nie był spójny wewnętrznie. Głównie z tego powodu, że normy, które określały te prawa są rozrzucone po różnych aktach wspólnotowych, poza tym z tego powodu, że akty te posiadają różną moc wiążącą, kraje członkowskie z reguły posiadają charakter deklaratywny. Dodatkowo rząd decyzji tych aktów nie określa wprost praw jednostki i prawa te należy dopiero wyinterpretować z norm posiadających charakter obiektywny. Oprócz tego niektóre prawa i wolności nie zostały sformułowane i nie można ich wyinterpretować z obowiązujących aktów, a tworzone są w oparciu o ogólne reguły prawa wspólnotowego.

Z tego też powodu Cezary Mik właściwie określił system ochrony praw jednostki w ponadnarodowym prawie europejskim jako "niedojrzały". Argumenty, które przemawiają za tego typu sformułowaniem są zbliżone do poglądów pozostałych autorów. Tak więc w tym systemie ochrony praw człowieka nie został sformułowany katalog praw a te które udało się stworzyć zawarte były w wielu przepisach prawnych, mających różny charakter prawny nie wiążący. Warto zauważyć, że Wspólnoty nigdy nie starały się o uzyskanie statusu odrębnego systemu ochrony praw człowieka pomimo, że w dokumentach Wspólnot oraz w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości pojawiają się elementy ochrony praw człowieka. Zaznaczam, że w zakresie Unii Europejskiej nie został stworzony żaden osobny dokument który formułowałby katalog praw człowieka - wzorem Paktów lub też konwencji - a już tym bardziej osobnych procedur kontrolnych. Prawa człowieka, które występują w zakresie Unii są w ścisłym związku z jej pierwotną postacią, czyli "wspólnym rynkiem". Ochrona praw człowieka w krajach Unii Europejskiej odbywa się głównie przez systemy konstytucyjne oraz legislację wewnętrzną a także w oparciu o Europejską Konwencję Praw Człowieka, ponieważ wszystkie kraje Unii są uczestnikami Rady Europy. Można uznać zatem że ochrona praw człowieka w Unii Europejskiej nie jest oddzielnym, samodzielnym oraz oryginalnym systemem Rady Europy.

Uważam, że nie wszyscy autorzy opracowań naukowych oraz mocodawcy Unii Europejskiej zgodziliby się z takim poglądem.

Jak uważa Renata Sonnenfeldt zagadnienie praw człowieka w zakresie Wspólnot istnieje tak w obrębie formalno prawnym, jak i materialnym a obejmuje: ochronę obywateli krajów członkowskich przed decyzjami urzędów Wspólnot, które naruszają prawa człowieka, ochronę mieszkańców przed naruszaniem przez kraje członkowskie praw zapewnionych w prawie Wspólnot, a w obszarze prawa materialnego - ochronę zapewnionych w układzie z roku 1957 praw i wolności (np. zakazu dyskryminacji narodowej, prawa wykonywania zawodu czy też reguły równego wynagradzania bez względu na płeć).

Akty, które podjęto w zakresie Unii Europejskiej nie posiadające przecież mocy wiążącej dla krajów - stron, pomimo że mające ważne znaczenie polityczne i prawne nie były w stanie zastąpić aktów mających charakter wiążący. Z tego powodu istotną rolę trzeba przypisać Trybunałowi Sprawiedliwości jako urzędowi wspólnotowemu uchwalającemu ogólne reguły prawa. Nie może on jednak zastąpić prawodawcy wspólnotowego chociażby z tego powodu, że ograniczony jest do konkretnych przypadków przedstawionych mu do rozwiązywania, a nie zajmuje się rozpatrywaniem kwestii abstrakcyjnych. Jak twierdzą autorzy z krajów Europy Zachodniej daje się wyczuć brak wspólnej polityki krajów członkowskich Unii Europejskiej w obszarze praw człowieka a co się z tym wiąże nie określono pełnego katalogu tych praw jak również przejrzystego systemu ich ochrony. Zamiast na kwestiach ważnych, a więc tych, które dotyczą problemów ochrony praw jednostki, wszystkie rozmowy w zakresie Wspólnot skoncentrowały się i w dalszym ciągu koncentrują na sprawach drugorzędnych, technicznych oraz proceduralnych, zamiast na kwestiach merytorycznych.

Autorzy różnego rodzaju wydawnictw wiele razy wnioskowali, że najwłaściwsze byłoby wstąpienie Unii Europejskiej do Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, którą przyjętą w zakresie Rady Europy. Temat okazał się jednak sporny w systemie wspólnotowym głównie z tego powodu, że wstąpienie takie byłoby wyjątkowo skomplikowane również od strony formalnej.

Jednocześnie Ci sami autorzy zaznaczają, że kraje członkowskie stanowią strony we wspomnianej powyżej konwencji, a więc muszą się do niej stosować. Pomiędzy urzędami Unii Europejskiej a urzędami Rady Europy występują przeróżne rodzaje współpracy, również na obszarze praw człowieka, miedzy innymi w obrębie wykorzystywania wzajemnego orzecznictwa oraz praktyki. Nie jest to jednak współpraca z instytucjonalizowana oraz ściśle określona prawnie, na precyzyjnie opisanych regułach. Zdecydowanie przyczynia się do wzmocnienia ochrony praw człowieka w Europie, ale nie może zastąpić precyzyjnego katalogu praw jednostki w ramach Unii Europejskiej i dobrze zorganizowanych i zinstytucjonalizowanych gwarancji ich ochrony.

W Unii Europejskiej przez długi okres czasu nie istniał wyraźnie określony katalog wiążących norm prawa oraz wolności obywatela Unii. Dodatkowo ustawodawstwo wspólnotowe, również w zakresie praw obywatelskich (praw człowieka) posiada różny charakter, ponieważ są różne źródła prawa ponadnarodowego. Pierwsze źródło to rozporządzenia, które posiadają moc obowiązującą kraje - strony bez potrzeby ich wdrążania do ustawodawstwa państwowego. Następne źródło stanowią dyrektywy, które są wiążące dla krajów członkowskich w obrębie rezultatów, które mają być osiągnięte, ale pozostawiają urzędom krajowym swobodę w obszarze formy oraz metody ich realizacji. Trzeci rodzaj źródła prawa ponadnarodowego to decyzje, które obowiązują we wszystkich elementach tych, do których są skierowane. Decyzja może dotyczyć jednego albo wszystkich krajów członkowskich, firm albo osób prywatnych. Za to czwarty typ źródła - zalecenia oraz opinie - nie są wiążące dla krajów członkowskich Unii Europejskiej.

Tak więc niezależnie od źródła prawa ponadnarodowego można wyodrębnić w nich prawa polityczne, prawa ekonomiczne i prawa socjalne (społeczne).

Prawa polityczne w zakresie Unii Europejskiej to w zasadzie cztery prawa, a dokładniej cztery grupy praw.

1. Prawo swobodnego poruszania się i przebywania na terytorium każdego kraju członkowskiego z uwzględnieniem ograniczeń oraz warunków zawartych w Traktacie a także środków, które podjęto do wdrążenia go w życie. Jest to potwierdzenie wcześniejszego prawa wspólnotowego do swobodnego poruszania się i przebywania na obszarze innego kraju członkowskiego w zakresie swobodnego przepływu osób oraz usług. Zatem artykuł ten stawia sobie za główny cel traktatowe poświadczenie tego prawa. Decyzja ta jest jasna i jednoznaczna i można jej używać w sposób bezpośredni, a oprócz tego daje podstawy prawne do wdrążania następnych postanowień, które ułatwiają realizowanie tego prawa. Jednocześnie nie jest dla krajów członkowskich zakazem ograniczeń wjazdu oraz przebywania na ich terenie w zakresie swobodnego przepływu osób i usług ze względu na porządek publiczny, bezpieczeństwo publiczne oraz zdrowie publiczne.

2. Prawa wyborcze (czynne i bierne) do organów lokalnych oraz do Parlamentu Europejskiego w miejscu zamieszkania na terenie każdego kraju członkowskiego. Przysługują każdemu mieszkańcowi Unii, który zamieszkuje obszar innego kraju członkowskiego, a którego nie jest obywatelem na identycznych zasadach jak pozostali obywatele tego kraju. Prawo to powinno być realizowane zgodnie z uchwaleniami Rady, która funkcjonuje jednomyślnie na prośbę Komisji i po porozumieniu z Parlamentem Europejskim. Uchwalenia te mogą przewidywać ograniczenia, które wynikają z problemów specyficznych dla konkretnego kraju członkowskiego. Prawa te przyznają możliwość używania reguły niedyskryminacji ze względu na narodowość, a korzystając z praw politycznych są w stanie pomóc obywatelowi w integracji w życiu społecznym oraz politycznym kraju na terenie którego się zamieszkuje. Dodatkowe dyspozycje w tym obszarze Rady Europejskiej dotyczą czynnego oraz biernego prawa wyborczego w wyborach do Parlamentu Europejskiego przed dniem 31 grudnia 1993 a także możliwości zmniejszenia przez kraje członkowskie czynnego i biernego prawa wyborczego w stosunku do funkcji przewodniczącego albo członka lub zastępców rady gminy.

3. Prawo do korzystania z opieki dyplomatycznej i konsularnej każdego państwa członkowskiego. Znaczy ono, że każdy kto zamieszkuje tereny Unii Europejskiej przebywający na terytorium kraju trzeciego, w którym kraj członkowski, którego jest obywatelem nie ma swojego przedstawicielstwa, posiada prawo do ochrony przez władze dyplomatyczne oraz konsularne wszystkich pozostałych krajów członkowskich, na identycznych zasadach jak obywatele tych krajów. Artykuł, który reguluje to prawo mówi też, że kraje członkowskie ustalą pomiędzy sobą konieczne zasady i zaczną rozmowy negocjacyjne niezbędne do zagwarantowania tej ochrony. Należy też uważać, że przepisy wykonawcze do tego unormowania traktatowego muszą się opierać na umowach międzynarodowych.

4. Prawo wnoszenia petycji do Parlamentu Europejskiego oraz prawo do zwracania się do Rzecznika Praw Obywatelskich. Obywatelom Unii Europejskiej przysługuje prawo do korzystania z tego prawa nie tylko wtedy, gdy znajdują się na terenie kraju, którego są obywatelami, ale również wówczas, gdy osoby fizyczne i prawne przebywają na terenie innego kraju członkowskiego, w którym posiadają prawo stałego pobytu albo statutową siedzibę, a nawet podczas pobytu w kraju trzecim.

Prawa ekonomiczne osób zamieszkujących tereny Unii Europejskiej stanowią natomiast cztery grupy uprawnień, które są bezpośrednio związane z prawami politycznymi, określane przez niektórych autorów czterema najważniejszymi swobodami. Przewiduje je już Traktat Rzymski.

1. Swobodny przepływ osób. Reguła odnosząca się do mieszkańców wszystkich państw członkowskich i obejmujących swobodę poruszania się a także swobodę wyboru miejsca pracy oraz pobytu na całym terenie Unii. Ze swobodą poruszania się związane jest zmniejszenie kontroli granicznej, możliwość zakupu za granicą produktów na własny użytek a także pozostałe działania, które służą uproszczeniu podróży. Dzięki możliwości wyboru miejsca pobytu oraz pracy w każdym kraju dajemy szansę używania tych praw przez pracowników najemnych, osoby pracujące na własny rachunek, osoby związane z pracownikami, emerytom oraz rencistom jak też członkom ich rodzin oraz innym obywatelom. Swoboda osiedlania się zależy od wypełnienia szeregu warunków, jak posiadanie pracy albo zabezpieczenia społecznego. Z uwagi na porządek publiczny, bezpieczeństwo publiczne albo zdrowie publiczne każdy kraj członkowski ma prawo do ograniczenia powyższego prawa np. przez zakazanie wjazdu cudzoziemcom do tego państwa albo wydalenie go z tego miejsca. Swobodny przepływ osób obejmuje również swobodę prowadzenia działalności gospodarczej, dzięki której obywatele krajów członkowskich nie mają prawa być pozbawieni na przykład prawa do zawierania umów o dzieło oraz umów najmu, prawa do składania ofert, prawa do uzyskiwania koncesji i zezwoleń, prawo do nabywania i korzystania z ruchomości i nieruchomości itp.

2. Swobodny przepływ towaru. Odznacza się wprowadzeniem zakazu ściągania ceł oraz opłat mających charakter celny, jak również używania wspólnej taryfy celnej w stosunku do krajów trzecich jak również zakazem wszystkich ograniczeń ilościowych w imporcie i eksporcie i wszelkich środków, które mogą wywołać zbliżony skutek.

3. Swobodny przepływ usług. Do najważniejszego celu tej usługi należy przekraczanie granic krajowych, co traktuje się na trzy sposoby. Może to być albo czynna swoboda przepływu usług (kiedy usługodawca idzie do usługobiorcy do innego kraju członkowskiego), bierna swoboda przepływu usług (kiedy usługobiorca idzie do usługodawcy do innego kraju członkowskiego) lub tzw. usługa korespondencyjna (kiedy granice przekraczane są przez samą usługę natomiast usługodawca oraz jego klient przebywają nadal w swoich krajach).

4. Swobodny przepływ kapitału. Określenie przepływu kapitału traktuje o jednostronnych przeniesionych z jednego kraju członkowskiego do drugiego wartości, które stanowią jednocześnie pewnego rodzaju majątek (np. w postaci papierów wartościowych). Przyznanie kredytu to także przepływ kapitału, tak samo wypłata ubezpieczeń oraz odszkodowań.

Dodatków za swobodę pomocniczą albo inaczej piątą swobodę Wspólnoty uważany jest swobodny przepływ płatności.

Prawa socjalne (społeczne) w Unii Europejskiej to prawa, które zawarto w Karcie Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z roku 1989.

1. Prawo do podjęcia pracy w każdym państwie Wspólnot na takich samych warunkach, na jakich zatrudniani są obywatele państwa przyjmującego.

2. Prawo do sprawiedliwego wynagradzania i korzystania z usług publicznych w państwie przyjmującym.

3. Prawo do poprawy warunków pracy i życia.

4. Prawo do ochrony socjalnej.

5. Prawo do tworzenia stowarzyszeń oraz do zbiorowych negocjacji z pracodawcami .

6. Prawo do kształcenia zawodowego.

7. Prawo kobiet i mężczyzn do równego traktowania.

8. Prawo do informacji, konsultacji i uczestnictwa pracowników w zarządzaniu przedsiębiorstwami, przede wszystkim wielonarodowymi.

9. Prawo do ochrony zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy.

10. Prawa dzieci i młodzieży do ochrony podczas zatrudnienia (np. minimalny wiek zatrudnienia, zakaz pracy nocnej itp.)

11. Prawo emerytów do przyzwoitego standardu życia, pomocy socjalnej i medycznej.

12. Prawo osób niepełnosprawnych do specjalnej opieki w zakresie integracji zawodowej i społecznej.

Środki ochrony praw mieszkańców Unii Europejskiej dzielą się na środki sądowe oraz pozasądowe.

Do środków sądowych zalicza się skargę do Trybunału Sprawiedliwości i skargę do Sądu Pierwszej Instancji.

Za środki pozasądowe przeważnie uznaje się prawo do petycji do Parlamentu Europejskiego, prawo skargi do Ombudsmana Unii Europejskiej, działania Komisji Europejskiej a także funkcjonowanie czasowych komisji śledczych Parlamentu Europejskiego.

Ponieważ kraje członkowskie Unii Europejskiej są jednocześnie uczestnikami Rady Europy to ich mieszkańcy podlegają także ochronie, która wynika z systemu praw człowieka Rady Europy. Spośród blisko 150 dokumentów Rady Europy warte omówienia są głównie trzy z nich.

Pierwszy dokument to Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z roku 1955, która zajmuje się regulacją praw człowieka pierwszej generacji. Zostało do niej Dołączonych jedenaście protokołów dodatkowych z których jedne posiadają charakter merytoryczny oraz dodają nowe prawa do treści konwencji a reszta ma charakter techniczno-proceduralny i określa sposób realizowania konwencji. Dołączono również protokół dwunasty, który wprowadzał ogólny zakaz dyskryminacji. W tym samym czasie prowadzono rozmowę związaną z protokołem szóstym, który, znosił karę śmierci, ale tylko w okresie pokoju.

Efektem tej konwencji było utworzenie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, który zajmuje się rozpatrywaniem spraw skarg kraju - strony a nie poszanowaniem konwencji przez inny kraj - stronę, jak również skargi osób, grup osób albo organizacji na swoje kraje.

Drugi istotny dokument Rady Europy, który reguluje prawa człowieka 2 generacji, to europejska karta socjalna. Elementarny tekst Karty pochodzi z roku 1961, ale później dołączono do niego dodatkowy protokół z roku 1988, protokół zmieniający z roku 1991 a także tzw. 3 protokół z 1994roku. Rezultatem tej mocy zmian była, zaakceptowana w roku 1996, zrewidowana wersja Europejskiej Karty Socjalnej.

W wykonaniu tej konwencji utworzono Komitet Ekspertów, który zajmuje się rozpatrywaniem sprawozdania z wykonania konwencji, które co dwa lata kraje-strony przedkładają na ręce Sekretarza Generalnego Rady Europy. Po uznaniu przez kraje strony protokółu zmieniającego, Komitet Ekspertów powinien funkcjonować jak sąd natomiast po uznaniu trzeciego protokółu zostanie utworzony system skarg zbiorowych, co wpłynie na zwiększenie swojej roli organizacji pracowników oraz pracodawców, jak również pozostałych organizacji pozarządowych.

Przykład konwencji Rady Europy mającej charakter wyspecjalizowany to Europejska Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu z roku 1987 na mocy której powołano Europejski Komitet do Zapobiegania Torturom, Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu lub Karaniu, który składał się z niezależnych specjalistów. Przysługuje mu prawo do przeprowadzania wizytacji miejsc zatrzymań, więzień, posterunków albo komend policji, koszar szpitali psychiatrycznych itp. w celu sprawdzenia w jaki sposób są traktowani tam ludzie zatrzymani oraz ich ochrony przed niewłaściwym traktowaniem. Ma prawo do składania wizyt periodycznych lub organizować je jednorazowo, zawsze jednak musi uprzedzić o zaplanowanym terminie, a później przygotować sprawozdanie.

Podsumowując dążenia do określenia docelowego wyglądu, równowagi pomiędzy Unią a krajami członkowskimi, rolę mieszkańców w Unii, porządku prawnego oraz ładu politycznego w zakresie zjednoczenia europejskiego także i legitymizację demokratyczną decyzji europejskich - można uznawać za zróżnicowane podejście, krytyczne w stosunku do formalnego nadania Unii konstytucji oraz równocześnie pozytywne, jeśli mowa o co prawda daleko idących zmian doskonalących do systemu prawno-instytucjonalnego tej instytucji.

Konstytucja Unii Europejskiej musi określić wyraźny katalog najważniejszych wartości pozytywnych, które składają się na spoiwo Krajów Członkowskich oraz mieszkańców Unii. W przeciwnym wypadku budowa pozytywnej tożsamości zbiorowej krajów oraz obywateli Unii Europejskiej a także jej wzmacnianie będzie zagrożone. Trzeba ufać, że prace, które podjęto nad tym zagadnieniem przyczynią się do pozytywnych wyników końcowych.

Literatura

1. Alht M.: Prawo europejskie. Warszawa 1995

2. Banaszak B.: Prawa jednostki i systemy ich ochrony. Wrocław 1995

3. Brodecki Z., Derezińska M.: Prawo integracji europejskiej. Sopot 1999

4. Ciamaga L. i inni: Unia Europejska. Warszawa 1998

5. Coudehove-Kalergi R.: Naród europejski. Toruń 1997

6. Emmert F., Morawiecki M.: Prawo europejskie. Warszawa-Wrocław 1999

7. Fontaine P.: Dziesięć lekcji o Europie. Warszawa 1995

8. Kuźniar R.: Prawa człowieka. Warszawa 2000

9. Lenards K.: van Nuffel P.: Podstawy prawa europejskiego. Warszawa 1998

10. Malinowska I.: Prawa człowieka ich ochrona. Warszawa 1996

11. Mik C.: Koncepcja normatywna prawa europejskiego praw człowieka. Toruń 1994

12. Popiuk-Rysińska I.: Unia Europejska. Warszawa 1998

13. Przyborowska-Klimczak A., Skrzydło-Tefelska E. Dokumenty Wspólnot Europejskich. Lublin 1994

14. Tyranowski J. Prawo Europejskie. Poznań 1999

---