W szerokim znaczeniu dojrzałość określa się jako optymalny poziom możliwy do osiągnięcia na określonym etapie rozwoju, w warunkach, w jakich jednostka żyje, jako końcowy rezultat całego procesu rozwoju dziecka, obejmujący zespół właściwości fizycznych i psychicznych odpowiadających właściwościom większości dzieci tej samej płci, żyjących w analogicznym środowisku społeczno-kulturowym. W wąskim znaczeniu mówi się o dojrzałości w odniesieniu do jednej sfery rozwoju, jak np. fizycznej, uczuciowej czy moralnej, czy o dojrzałości dziecka do nauki szkolnej.

Dojrzałość fizyczną i fizjologiczną osiąga człowiek wcześniej niż dojrzałość psychiczną. Co więcej, w ostatnim półwieczu datuje się znaczne przyśpieszenie rozwoju sfery fizycznej, jak i psychicznej. Jednak rozwój fizyczny wyprzedza zwykle rozwój psychiczny. Kryterium dojrzałości fizycznej stanowi pełnia sił fizycznych oraz zdolność do prokreacji.

Osiągnięcie dojrzałości psychicznej, obejmującej sferę intelektualną, uczuciową, społeczną i moralną, wymaga przejścia przez jednostkę dłuższego i bardziej złożonego procesu rozwoju. Jak skomplikowany jest to proces, pokazuje np. osiąganie przez jednostkę dojrzałości moralnej. Obejmuje ona zrozumienie przez dziecko treści zasad moralnych, mających swoje źródło w podstawowych, ogólnoludzkich wartościach prawdy i dobra. Obejmuje także rozumienie argumentów, przemawiających za realizacją tych zasad w codziennych sytuacjach. Dojrzałość moralna zakłada ponadto akceptację przez dziecko zasad niesprzecznych z dobrem innych osób oraz uznanie ich jako własne. Natomiast w ocenie własnych i cudzych zachowań dojrzałość moralna przejawia się w braniu pod uwagę intencji osoby, która dokonała czynu, a nie skutków czynu. W przypadku zachowań własnych czy zachowań innych osób, niezgodnych z zaakceptowaną zasadą postępowania, dojrzałość przejawia się w przeżywaniu poczucia winy, niezależnie od tego, czy zachowanie zostanie ujawnione, czy nie.

A. E. Gała, Uwarunkowania wychowawcze dojrzałej moralności, Lublin 1992; A. L. McGinnis, Sztuka przyjaźni, Warszawa 1992.

I. Dojrzała osobowość

Istnieje wiele prób ujęcia dojrzałej osobowości człowieka. Wynikają one z różnych założeń teoretycznych. Bez wnikania w szczegóły określonych nurtów psychologicznych, można podkreślić cechy wspólne, łączące różne koncepcje. Dojrzałość można rozumieć jako pewien idealny wzorzec lub też jako proces przemian, będący realizowaniem tego wzorca. W tym drugim rozumieniu dojrzałość będzie umiejętnym i mądrym kierowaniem sobą.

1. Realne poznanie świata. Podstawą dojrzałości osobowej człowieka jest realne poznanie świata, odróżnianie prawdy od pozorów oraz od ocen innych. Nasz obraz świata zawsze jest przybliżony. W poznawaniu świata człowiek powinien stawiać sobie pytania, dotyczące dokładności poznania i stopnia jego prawdziwości. Ważne jest, aby poziom przybliżenia poznania nie zniekształcał rzeczywistości. Poznawanie świata umysłem otwartym prowadzić powinno nie tylko do zdobywania wiedzy i doświadczeń czy do poszerzania kręgu zainteresowań, ale także do coraz głębszego angażowania się w sprawy otoczenia.

2. Akceptacja siebie. Obraz samego siebie może być obrazem pozytywnym lub negatywnym. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z samooceną pozytywną, a więc akceptacją samego siebie, w drugim zaś - z samooceną negatywną, czyli brakiem akceptacji samego siebie. Samoakceptacja leży u podstaw wszystkich relacji międzyludzkich. Nie może być ona egoizmem, czy egotyzmem, ale musi być prawdziwą życzliwością, zaakceptowaniem samego siebie, zdolnością wybaczania samemu sobie. Tego typu postawa leży u podstaw pasji rozwoju. Aby podjąć trud własnego rozwoju, trzeba przede wszystkim siebie poznać.

Człowiek o wysokiej samoocenie ma zdrowe pragnienie stawiania czoła wyzwaniom, właściwe podejście do popełnianych błędów, z których potrafi wyciągać konstruktywne wnioski dla dalszego życia, potrafi zachować dystans w stosunku do nieuczciwej krytyki oraz korzystać twórczo z krytyki uzasadnionej.

3. Postawa miłości. Jak każda inna postawa, zakłada ona poznanie, umiłowanie i działanie w kierunku przedmiotu miłości. Rodzaj postawy miłości wynika z głębi osobowej człowieka. Postawa miłości jest oparta o życzliwość, dobroć, wybaczanie, tolerancję, przezwyciężanie słabości, nadzieję. Jest ona nastawiona na tworzenie dobra, na darowanie przewinień innym i sobie, na wyciąganie korzyści z każdej, także trudnej czy przykrej sytuacji. Jej wyrazem jest radość, świeżość przeżyć, umiejętność cieszenia się z małych, drobnych spraw. Postawa miłości pozwala na nawiązywanie serdecznych relacji z innymi. Dojrzałość osobowa człowieka tworzy się w oparciu o głębokie, serdeczne i trwałe powiązania z małym gronem osób (rodziną, przyjaciółmi), a także jest związana z postawą życzliwości wobec wszystkich ludzi świata. Postawa ta, oparta o poszanowanie godności człowieka, pozwala zawsze oddzielić zachowanie ludzkie od samej osoby, a więc umożliwia akceptację człowieka niezależnie od jego zachowań. Poprzez miłość człowiek wychodzi poza siebie, identyfikuje się z coraz większą liczbą osób i zespołów ludzkich, a więc coraz więcej i głębiej przeżywa. Rozrasta się jego świat i on sam rozwija się duchowo.

4. Wewnętrzna integracja. Każdy człowiek jest kimś jedynym i niepowtarzalnym, jest istotą złożoną, jakby wielowarstwową. To „złożenie” obejmuje warstwę instynktowo-popędową - związaną z potrzebami biologicznymi, samozachowawczymi i seksualnymi; warstwę psychiczną - łączącą się z potrzebami bezpieczeństwa, uznania, miłości, poznawania, myślenia oraz warstwę duchową - kierującą uwagę ku potrzebom sensu życia, potrzebom religijnym czy transcendentnym. Proces integracji wewnętrznej człowieka prowadzi do harmonii pomiędzy wszystkimi elementami osobowości człowieka, pomiędzy pragnieniami a działaniami, postawami, ideami, wartościami, ambicjami, potrzebami i uczuciami. Dojrzałość człowieka musi przejawiać się na wszystkich poziomach, szczególnie na poziomie uczuciowości, która stanowi fundamentalny składnik osobowości w istotny sposób wpływający na integrację wewnętrzną człowieka. Wewnętrzna integracja powstaje jako dzieło scalania wszystkich aspektów ludzkiego „ja”. Jej wyrazem staje się nabywanie odporności psychicznej, poczucia zdrowia fizycznego i psychicznego, wewnętrznej harmonii oraz głębi duchowej. Człowiek dojrzały posiada zdolność łatwego znoszenia samotności, podejmowania działań na rzecz innych, odnalezienia celu życia.

5. Sens życia. Wielu psychologów uważa, że warunkiem prawidłowego rozwoju człowieka jest wiara w sens życia. Człowiek, aby żyć pełnią życia, musi mieć ugruntowane poczucie pewności celu w życiu. Cel życia prowadzi do odnalezienia samego siebie, daje siłę, staje się motywacją, pozwalającą przetrwać przeciwności. Jest on ściśle powiązany z wartościami człowieka. Najczęściej celem życia stają się wartości najważniejsze, w oparciu o nie człowiek kreuje swoją życiową „misję”. Wartości niższe stanowią cele pośrednie.

6. Hierarchia wartości. Dojrzałość osobowa człowieka zakłada świadomość hierarchii wartości. Hierarchia ta winna wynikać z jednoczącej filozofii życia, pozwalającej harmonizować dążenia człowieka i jego cel życiowy. Swoją hierarchię wartości człowiek wypracowuje w przeciągu życia w oparciu o przekaz rodziców, katechetów, nauczycieli, zdobycze kultury, a także dzięki własnym przemyśleniom i rozwiązaniom, szczególnie tym najtrudniejszym, podejmowanym w obliczu cierpienia, czyjejś śmierci, czy życiowych dramatów. Człowiek dokonuje procesu wartościowania na płaszczyźnie emocjonalnej (pozytywnie lub negatywnie reagując), praktycznej (podejmując określone czynności) i słownej (formułując opinie czy oceny). Określenie hierarchii wartości ukierunkowuje aktywność człowieka na realizację nie tylko cząstkowych czy etapowych celów, ale na realizację celów dalekosiężnych i ostatecznych. U człowieka o dojrzałej osobowości wartości najwyższe są stałe. Im niższe wartości w hierarchii przekonań, tym większa może być ich zmienność, plastyczność.

7. Szerokość zainteresowań. Dojrzewanie osobowe człowieka wymaga szerokich zainteresowań, giętkiego umysłu, uwzględniania kontekstów toczących się wydarzeń, gotowości poznawania rzeczy niezwykłych, a także powstrzymywania się od pochopnych sądów, ocen. Szerokość zainteresowań daje niezależność od stronniczych opinii środowiska. Człowiek o szerokich zainteresowaniach potrafi właściwie skoncentrować się na problemach, zadaniach i obowiązkach.

8. Postawa wobec życia. Prawidłowa postawa wobec życia wynika z wewnętrznej integracji człowieka, z jego dojrzałości emocjonalnej, z realistycznej oceny świata. Jedną z istotnych cech konstruktywnej postawy życiowej jest optymizm, radość życia, pasja działania. Właściwa postawa wobec życia zakłada sprawność organizacyjną, mądre zarządzanie czasem, odpowiednie wykorzystywanie czasu wolnego, przedsiębiorczość i odwagę. Pozytywna postawa wobec życia jest oparta o asertywność człowieka.

9. Twórczość w jakiejś dziedzinie. Człowiek dojrzały to człowiek twórczy, przejawiający pasję życia, będącą wyrazem harmonii pomiędzy najważniejszym celem życia, celami pośrednimi, planami na przyszłość, wewnętrzną dyscypliną, zadaniami człowieka i jego własnym wnętrzem. Twórczość w jakiejś dziedzinie nie oznacza ograniczania życia do wąskich ram.

10. Gotowość do poświęceń. Człowiek o dojrzałej osobowości szuka rozwiązań problemów korzystnych dla wszystkich. W razie potrzeby potrafi zrezygnować z własnych interesów, preferencji na rzecz innych osób, potrafi wczuwać się w stany wewnętrzne drugiego, wyrwać go z poczucia samotności, izolacji. Gotowość do poświęceń winna zawsze wynikać z tej wewnętrznej mądrości, która uwzględnia największe dobro drugiego człowieka, a więc ostatecznie służy jego rozwojowi.

Z. Płużek, Psychologia pastoralna, Kraków 1991; Jak sobie z tym poradzić?, (red. W. Szewczyk), Tarnów 1994.

II. Dojrzałość uczuciowa

Uczucia odgrywają ważną rolę w życiu człowieka. Mogą one mobilizować poznanie i działanie, mogą też przeciwnie - utrudniać je i komplikować. Znajomość świata własnych uczuć pozwala je, jak też swoje reakcje, rozumieć oraz nimi w pewnym stopniu kierować, tzn. uczyć się przechodzić od reakcji uczuciowych pierwotnych - odruchowych do bardziej dojrzałych.

Punktem wyjścia do dojrzałości uczuciowej jest obiektywna ocena siebie samego i swojej aktualnej sytuacji psychicznej i emocjonalnej, która też daje możliwość poznania drugiego człowieka. Jednak pełne niepokoju, nerwicowe traktowanie problemu własnej dojrzałości uczuciowej może oznaczać bardziej koncentrację na sobie, niż rzeczywiste dążenie do dojrzałości i równowagi. Jednym ze znaków dojrzałości uczuciowej jest coraz większa zdolność otwierania się na drugiego człowieka, wykraczania poza swoje odczucia emocjonalne, zapominania niejako o sobie. Niedojrzałość uczuciowa czyni człowieka niewolnikiem własnych emocji i uczuć. Istotną sprawą jest prawdziwa wolność w dziedzinie uczuciowej, dzięki której człowiek staje się zdolny do odkrywania uporządkowanych i dojrzałych ludzkich potrzeb i pragnień.

Uczuciowa dojrzałość polega na modyfikacji pierwotnych emocjonalno-popędowych mechanizmów regulacyjnych. Jest to socjalizacja pierwotnych impulsów emocjonalnych. Ludzkie emocje mogą i powinny być kontrolowane. Także formy wyrażania emocji podlegają wychowaniu.

Zdolność panowania nad emocjami i uczuciami świadczy o dojrzałości osoby. Kora mózgowa potrafi hamować i wygaszać procesy pobudzenia emocjonalnego.

W okresie życia dorosłego, uczucia podlegają trwałym zasadom postępowania wobec ludzi, zdarzeń, przedmiotów. Stają się one coraz bardziej świadome i adekwatne do obiektywnego stanu rzeczy. Obserwuje się mniejszą, niż w poprzednich okresach rozwojowych, zmienność uczuć. Wzrasta też ich trwałość.

Uczuciową dojrzałość osiąga człowiek w różnym stopniu i różnym zakresie. Na jej osiągnięcie potrzeba wielu lat. Wyraża się ona m. in. w: uniezależnieniu się od uczuciowej aprobaty otoczenia; zdolności modyfikowania ekspresji swoich stanów uczuciowych zgodnie z przyjętymi wzorcami społecznymi; zdolności do modyfikowania swoich uczuć według własnych standardów; zdolności do empatii opartej o intelektualną ocenę sytuacji; umiejętności zachowania właściwej równowagi pomiędzy wyrażaniem emocji i uczuć a ich kontrolą.

M. Grzywak-Kaczyńska, Psychologia dla każdego, Warszawa 1975; J. Dobson, Emocje - czy można im ufać?, Warszawa 1992; D. Seamans, Uzdrawianie zranionych uczuć, Kraków 1992.

III. Dojrzałość do zawarcia sakramentu małżeństwa

Do zawarcia małżeństwa potrzebna jest u narzeczonych dojrzałość fizyczna i psychiczna. Sakrament małżeństwa wymaga nadto od stron dojrzałość chrześcijańskiej. Przejawia się ona w świadomym wyznawaniu wiary i wolnym wypełnianiu praktyk religijnych.

Chrześcijanin jest człowiekiem, świadczącym życiem o swojej wierze. Wyraża się ona w wyznawaniu Chrystusa jako Zbawiciela, w rozpoznawaniu Jego obecności w historii i teraźniejszości oraz w dążeniu do pełnego zjednoczenia się z Nim. Wiara chrześcijańska ujawnia się przez wyznawanie prawd i wypełnianie praktyk polecanych przez Chrystusa. W małżeństwie chrześcijańskim tworzy się komunia wiary osób, które ją stanowią. Wiara małżonków posiada swój obszar, w którym się realizuje i sprawdza.

Chrześcijanie wtedy są dojrzali do zawarcia sakramentu małżeństwa, gdy widzą miejsce, rolę i znaczenie małżeństwa w sakramentalnej ekonomii zbawienia oraz chcą podjąć życie małżeńskie jako szkołę rozwoju ich chrześcijańskiego życia. Dojrzałość chrześcijańska zakłada u narzeczonych odpowiedzialność za to, do czego zobowiązują się w akcie sakramentalnym. W małżeństwie może ona wzrastać lub umniejszać się. Zależy to od wielu czynników: przyrodzonych (zdrowie, charakter, warunki życia itp.) i nadprzyrodzonych (współpraca z łaską Bożą). Im bardziej narzeczeni są dojrzali jako chrześcijanie, tym większą mają możliwość wzrastania w tej dojrzałości jako małżonkowie i rodzice.

J. Laskowski, Odpowiedzialny wybór małżonka, Warszawa 1993; Ewangelizacja wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej, (red. E. Szczotok, A. Liskowacka), Katowice 1993.

IV. Dojrzałość psychiczna do zawarcia małżeństwa

Obejmuje dojrzałość w rozwoju umysłowym, uczuciowym i społecznym.

Dojrzałość umysłową człowieka cechuje realistyczny sposób myślenia, zgodny z rzeczywistością, umożliwiający dobre przystosowanie się. Taki typ myślenia pozwala na dostrzeganie złożoności zjawisk, przewidywanie trudności i rozstrzyganie ich w sposób prawidłowy. Pozwala on również na trafną ocenę współmałżonka, będącą podstawą właściwego wobec niego postępowania. Brak umysłowej dojrzałości może przejawiać się w myśleniu życzeniowym, w którym człowiek przenosi swoje pragnienia na innych lub też w myśleniu pryncypialnym, przebiegającym zgodnie z góry przyjętymi zasadami bez uznawania odstępstw.

Dojrzałość uczuciowa wyraża się w zdolności nawiązywania trwałych i pozytywnych relacji z innymi osobami, w osiągnięciu odpowiedniego stopnia zrównoważenia pozwalającego reagować proporcjonalnie do ważności spraw, umiejętności znoszenia przykrości i napięć, wczuwania się w stany emocjonalne drugiego człowieka, w panowaniu nad swoimi uczuciami. Dojrzałość uczuciowa wymaga poznania siebie, swoich cech temperamentalnych, a także zalet i wad. Dojrzałość ta oparta jest o zdolność podporządkowywania uczuć niższych uczuciom wyższym, o rozwój miłości dojrzałej uwzględniającej dobro własne i innych. Brak dojrzałości uczuciowej może wyrażać się w egoizmie, labilności uczuć (popadaniu w skrajne stany emocjonalne bez wyraźnej przyczyny), zmienności nastrojów, uleganiu chwilowym impulsom.

Dojrzałość społeczna wyraża się w dostrzeganiu potrzeb i wartości innych ludzi, w umiejętności współpracy, w podejmowaniu bezinteresownych działań na rzecz innych. Osoba niedojrzała pod względem społecznym jest skoncentrowana tylko na sobie, a innych traktuje jako narzędzie w zaspokajaniu swoich potrzeb.

M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975; M. Ryś, Psychologia małżeństwa. Zarys problematyki, Warszawa 1993.

Dojrzałość szkolna - osiągniecie przez dziecko takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, które czyni je wrażliwym i podatnym na systematyczne nauczanie i wychowywanie w klasie pierwszej szkoły podstawowej. Inaczej jest to jakby moment równowagi między wymaganiami szkoły a możliwościami rozwojowymi dziecka.

Na dojrzałość szkolną dziecka składają się nie tylko konkretne umiejętności, jak np. pierwsze próby czytania, pisania, mycie zębów czy owoców przed jedzeniem. Świadczą o niej także: umiejętność koncentracji, skupiania uwagi, rozmawiania, odpowiadania na pytania, reagowania na nakazy i zakazy. Dziecko dojrzałe do szkoły powinno rozumieć obowiązujące je normy oraz za co jest nagradzane i karane.

Dojrzałość przedszkolna

Rozpoczęcie edukacji przedszkolnej to niezwykle ważny moment w życiu dziecka, czas nowości. Wokół niego pojawią się nowe osoby, będzie spędzać czas w nowym miejscu, pozna zasady obowiązujące w przedszkolu.

Rodzice i nauczyciele mają wobec 3-latka konkretne oczekiwania — najogólniej mówiąc: wymagamy od dziecka pewnej dojrzałości, dzięki której będzie ono w stanie z powodzeniem rozpocząć przygodę z przedszkolem.

Mówiąc o dojrzałości przedszkolnej bierzemy pod uwagę sferę rozwoju poznawczego, ruchowego, emocjonalnego i społecznego. Istotne jest, aby rozwój wymienionych sfer przebiegał harmonijnie i adekwatnie do wieku kalendarzowego dziecka. Przyjrzyjmy się: czy nasz 3-latek jest gotowy do rozpoczęcia edukacji przedszkolnej?

Przede wszystkim musi być na tyle zrównoważony emocjonalnie, aby zaakceptować zmianę w swoim życiu. Spróbujmy odpowiedzieć na kilka pytań:

Czy dziecko jest gotowe zaakceptować kilkugodzinny pobyt w nowym miejscu, będąc poza zasięgiem bezpośredniej opieki rodziców?

w jaki sposób adaptuje się do nowych warunków?

Czy potrafi współdziałać z dorosłymi i rówieśnikami?

Czy stosuje się do ustalonych reguł?

Czy potrafi skoncentrować się przez pewien czas na jednym zadaniu i wykonać je do końca?

Jak odnajduje się w grupie rówieśników?

Ważne jest, by malec był na tyle samodzielny, aby radzić sobie z codziennymi czynnościami, jak jedzenie, mycie rąk i buzi, korzystanie z toalety, ubieranie i rozbieranie się. Nie są to „umiejętności obowiązkowe” dla najmłodszego przedszkolaka, panie przedszkolanki oczywiście pomagają w ich wykonywaniu. Jednak pamiętajmy, że im dziecko jest bardziej samodzielne, wzrasta jego pewność siebie i poczucie bezpieczeństwa — nie musi ze wszystkimi sprawami zwracać się o pomoc do pań.

Samodzielność wiąże się nierozerwalnie z rozwojem ruchowym. Przykładowo: dziecko sprawne ruchowo łatwiej poradzi sobie np. ze zdjęciem lub założeniem kapci, butów. Aby odnieść sukces w wykonaniu tego zadania dziecko musi:

najpierw ustalić, który kapeć jest lewy, a który prawy Proponuję sprawdzoną metodę, jak się tego nauczyć: przyjrzyjmy się wspólnie z dzieckiem obu kapciom: wyglądają nieco inaczej. Przede wszystkim mają inny kształt, dodatkowo po przeciwnych stronach mają rzepki, aplikacje, itp. Gdy dziecko już zauważy podstawowe różnice, ułóżmy kapcie tak, aby oba „szły w jednym kierunku”. Ponieważ tylko wtedy i nóżki będą mogły iść w tę samą stronę :-) w ciągu dnia jest wiele okazji, aby poćwiczyć nową umiejętność, np. gdy wychodzimy na spacer poprośmy dziecko, aby pomogło mamie i tacie w prawidłowym ustawieniu butów. Korzyści z tego ćwiczenia jest wiele: dziecko uczy się rozróżniania strony lewej i prawej; wzmacnia swoje poczucie wartości; jest dumne z odnoszonego sukcesu; uczy się samodzielności.

sprawnie włożyć stopę do buta, pomagając sobie rączkami Na początek nauki sprawmy dziecku takie kapcie i buciki, aby ta czynność była jak najłatwiejsza — wiemy wszyscy, jak szybko maluchy zniechęcają się do trudnych zadań.

na koniec trzeba jeszcze bucik zapiąć Oczywiście najłatwiej jest zapiąć rzep, umiejętność sznurowania wymaga większej sprawności manualnej oraz ćwiczeń. Natomiast buciki „wsuwane” są często dosyć wąskie, przez co założenie ich też nie jest proste. Pamiętajmy, że czynności, które dorośli wykonują automatycznie, są przez dziecko często postrzegane jako trudne i skomplikowane, gdyż dopiero się ich uczą.

Podstawą kontaktów międzyludzkich jest mowa. Odpowiedni poziom rozwoju mowy oraz śmiałość wchodzenia w relacje z innymi ludźmi daje rodzicom pewność, że dziecko na pewno zasygnalizuje nauczycielowi swoje potrzeby i wejdzie w prawidłowe relacje z rówieśnikami.

Czas poprzedzający rozpoczęcie zajęć w przedszkolu powinniśmy wykorzystać, aby pomóc dziecku w nabywaniu nowych ważnych umiejętności. Aktywnie uczestnicząc w przygotowaniach do przedszkola dajemy dziecku szansę na to, by stało się bardziej samodzielne, poczuło się pewniej i bezpieczniej.

Dobrym pomysłem jest uczestnictwo w zorganizowanych zajęciach dla dzieci, które pozwolą kilkulatkowi zapoznać się z nową formułą spędzania czasu: bawić się i uczyć w gronie rówieśników, pod kierunkiem pani nauczycielki. Zajęcia takie mają zazwyczaj charakter pracy zindywidualizowanej: grupy są małoliczne, udział w nich biorą dzieci wraz z rodzicami, stopniowo integrując się z grupą i przechodząc pod opiekę nauczycielki. Dzieci również wzajemnie motywują się do nauki: uczą się poprzez naśladowanie, a także współzawodniczą między sobą. a wszystko oczywiście w atmosferze zabawy i bezpieczeństwa.

Jeśli chcecie Państwo:

ocenić, czy Wasze dziecko rozwija się harmonijnie w obszarze rozwoju motorycznego, poznawczego, emocjonalnego i społecznego,

dowiedzieć się, czy wiek kalendarzowy jest adekwatny do wieku rozwojowego dziecka

zbadać lateralizację (dominację półkuli mózgowej) Waszego dziecka,

dobrać odpowiednie zabawy i ćwiczenia rozwijające poszczególne sfery rozwoju,

macie pytania, wątpliwości odnośnie rozwoju Waszego dziecka

Dojrzałość szkolna

Problem dojrzałości szkolnej należy do zagadnień z pogranicza psychologii rozwojowej i wychowawczej.

Według Kwiatowskiej dojrzałość szkolna to gotowość dziecka do rozpoczęcia nauki w szkole, która polega na gotowości dziecka do podjęcia nowych zadań, jak i na zdolności przystosowania się do nieznanego środowiska oraz ogólnie zmienionej sytuacji życiowej.

S. Szuman dojrzałością szkolną nazywa „osiągnięcie przez dzieci takiego poziomu rozwoju fizycznego, społecznego i psychicznego, który czyni je wrażliwymi i podatnymi na systematyczne nauczanie i wychowanie szkoły podstawowej”.

M. Pilkiewicz o dojrzałości szkolnej pisze, że „wstąpienie dziecka do szkoły, to ważna zmiana w jego roli społecznej”.

Dojrzałość szkolna nie jest uwarunkowanym biologicznie etapem samorzutnego rozwoju, lecz składają się na nią różnorodne doświadczenia dziecka w sferze motorycznej, umysłowej, emocjonalnej i społecznej. Ocena stopnia dojrzałości szkolnej jest zarazem oceną poziomu rozwoju dziecka w danym momencie. Ocena ta dokonuje się jednak z określonego punktu widzenia-gotowości do rozpoczęcia nauki w szkole, uzależnionej m.in. od dotychczasowego biegu życia dziecka, od tego, czy uczęszczało ono, czy też nie do przedszkola, czy miało okazję współdziałać z rodzeństwem lub z innymi dziećmi najbliższym otoczeniu, czy dorośli zaspokajali jego potrzeby poznawcze i uczuciowe, czy stawiano mu wymagania dostosowane do jego możliwości, a jednocześnie rozwijające pożądane społeczne formy zachowania.

Proces systematycznego kształcenia rozpoczyna się w szkole, ale jego pomyślny przebieg, jego powodzenie zależy od stanu, w jakim dziecko 6-7 letnie do niego przystępuje, zależy od gotowości dziecka do podjęcia nauki, od jego dojrzałości szkolnej. Dobry start jest niezwykle ważny. Ma on poważny wpływ na stosunek dziecka do szkoły, do nauki, na jego nastawienie, na motywację uczenia się-pozytywną lub negatywną. Pierwsze kroki w szkole stawiane z trudem, nieudane mogą zniechęcić dziecko, mogą wytworzyć u niego przekonanie, że to, czego wymagają od niego nauczyciele, a pośrednio także rodzice, przerasta jego możliwości, że jest ponad jego siły, że wiąże się dla niego z pasmem nieustających przykrości i porażek. Przekonanie takie może towarzyszyć dziecku przez cały przebieg nauki szkolnej, wpływając ujemnie na jego stosunek do otoczenia

i do samego siebie

Start dzieci do nauki szkolnej jest nierówny. Dzieci przychodzą do szkoły niejednakowo przygotowane do rozpoczęcia nauki, do podjęcia zadania, które będzie osiągiem centralnym ich życia, Jego nicią przewodnią przez szereg kolejnych lat. Dzieci, które dzięki dobremu startowi ,dzięki pomyślnemu początkowi-od pierwszej klasy dobrze czują się w szkole, lubią ją i są nieszczęśliwe, gdy muszą opuścić lekcje. O ich pozytywnym stosunku do nauki decyduje wiele czynników. Jeśli matka, ojciec i najbliższe otoczenie dziecka pragną uchronić je od niepowodzeń szkolnych, pragną, by proces jego uczenia się przebiegał pomyślnie, by był źródłem radości i dla samego dziecka i dla tych, którzy je kochają, o przygotowaniu do podjęcia obowiązków szkolnych muszą pomyśleć nie w wieku 7 ani 6 lat, lecz praktycznie już w chwili jego urodzenia. Rzeczywiste przygotowanie do szkoły zaczyna się już wtedy. Składa się ono z dwóch etapów:

a)długofalowego, obejmującego cały wiek przedszkolny

b) bezpośredniego, dokonującego się w ostatnim roku przed rozpoczęciem nauki, a szczególnie nasilonego w miesiącach poprzedzających przekroczenie progu szkolnego.

Etap pierwszy polega zasadniczo na trosce o prawidłowy, harmonijny, wszechstronny rozwój psychofizyczny dziecka, na zapewnieniu mu jak najlepszych warunków życia sprzyjających temu rozwojowi, na właściwym oddziaływaniu wychowawczym.

Niektóre dziedziny rozwoju dziecka są szczególnie ważne z punktu widzenia jego startu szkolnego i powodzenia w ciągu całego okresu nauki. Bardzo duże znaczenie ma troska o zdrowie i prawidłowy rozwój fizyczny dziecka w wieku przedszkolnym. Jeśli pozostaje ono pod systematyczną opieką i kontrolą lekarza, wszelkie wady i mankamenty w stanie zdrowia i rozwoju fizycznym zostaną z pewnością ujawnione, można będzie je leczyć i korygować. Nie wszystkie wady i schorzenia wywierają jednakowo poważny wpływ na start szkolny i na wyniki osiągane przez dziecko w nauce. Ważne jest jednak skorygowanie wszelkich wad, wyleczenie wszelkich schorzeń z kilku względów :

1. im wcześniej podejmuje się działania zapobiegawcze, lecznicze, korygujące, tym bardziej jest ono skuteczne, wymaga mniejszego wysiłku, wkładu pracy, mniejszej ilości czasu ;

2. dzieci powinny wkroczyć w wiek szkolny w optymalnym stanie, by nie opuszczać lekcji dla przeprowadzania badań czy leczenia ;

3. dzieci młodsze łatwiej poddać badaniom i leczeniu, nie tak bardzo przeżywa swoje mankamenty, a ogólne samopoczucie dziecka ma poważny wpływ na jego osiągnięcia szkolne.

Fakt pójścia do szkoły stanowi zwykle dla dziecka wielkie przeżycie. W wieku 7 lat zachodzą bardzo istotne zmiany ilościowe i jakościowe w całym rozwoju fizycznym i psychicznym dziecka. W naszym systemie szkolnym i przy naszej strukturze programowej zmiany te łączą się z faktem rozpoczęcia nauki. Dziecko osiąga wtedy dojrzałość szkolną.

• Co to znaczy, że dziecko jest dojrzałe do rozpoczęcia nauki ?

Zastanawiając się, czy dziecko jest dojrzałe do nauki szkolnej, należy wziąć pod uwagę trzy aspekty wchodzące w skład rozwoju psychofizycznego dziecka. Są to:

- rozwój umysłowy ;

- rozwój fizyczny ;

- rozwój społeczny.

Jeśli cały rozwój psychiczny i fizyczny dziecka jest prawidłowy, to w wieku 6-7 lat jest ono zdolne do podjęcia obowiązków szkolnych. Na dojrzałość szkolną składają się więc wpływy czynników biologicznych, środowiskowych, wychowawczych.

Przez prawidłowy rozwój psychiczny rozumiemy odpowiedni do wieku dziecka:

- zasób pojęć

- wiadomości

• stan mowy z uwzględnieniem zasobu słów oraz prawidłowej artykulacji

• swobodą wypowiadania się

• zdolność zapamiętywania

• zdolność myślenia przyczynowo-skutkowego i wnioskowanie

W przypadku dziecka wstępującego do szkoły konieczne jest, aby:

- miało już wyrobioną zdolność koncentracji uwagi,

- umiejętność uczenia się „na żądanie”, a nie według potrzeby

- umiejętność odtwarzania prostych kształtów, co wymaga odpowiednio sprawnej ręki.

Bardzo istotną rzeczą jest odpowiednia motywacja i zainteresowanie nauką, szkołą. Bierze się pod uwagę takie cechy jak: wytrwałość, obowiązkowość, systematyczność. Przy ocenie rozwoju społecznego zwraca się uwagę, czy dziecko będzie zdolne do współżycia w grupie, czy będzie umiało dostosować się do wymagań życia społecznego. Ważna też jest dojrzałość emocjonalna, dzięki której dziecko staje się bardziej opanowane i potrafi sobie radzić w sytuacjach poważniejszych.

Do 7 roku życia podstawową formą działalności dziecka była zabawa. Z chwilą rozpoczęcia nauki zmienia się środowisko dziecka oraz stawiane mu wymagania. Wchodząc w nową społeczność dziecko musi się jej podporządkować, mieć określone właściwości, przyzwyczajenia i nawyki konieczne do rozpoczęcia nauki szkolnej.

Dla wszystkich dzieci początek nauki stanowi bardzo ważny okres w ich życiu. Dotyczy to nie tylko zmiany warunków zewnętrznych środowiska dziecka. Zmianie ulega cała psychika dziecka. Siódmy rok życia, ustalony jako wiek, na który przypada obowiązek szkolny, ma swoje uzasadnienie w prawach rozwoju psychicznego dziecka. Do tego wieku dostosowane też są metody i programy kl.1.

W wieku tym ulegają istotnym przeobrażeniom te procesy poznawcze, psychiczne, które przyczyniają się do orientacji dziecka w otaczającym je świecie. Orientację tę zdobywa dziecko przede wszystkim poprzez poznanie zmysłowe. Fakt prawidłowego działania narządów zmysłowych ma bardzo istotne znaczenie dla należytego przystosowania się dziecka do wymogów szkoły i pracy w szkole.

Dla prawidłowego rozwoju sfery uczuciowej dziecka istotny jest okres przedszkolny. Dzieci chodzące do przedszkola mają znacznie łatwiejszą sytuację w przystosowaniu się do nowych warunków.
Będąc przez kilka lat czy nawet rok w grupie dziecięcej zdobywają tam nawyki przydatne w pracy szkolnej, w zespole. W czasie wspólnych zabaw uczą się podporządkowywania ogólnym celom, nawiązywania prawidłowych kontaktów, umiejętności współżycia w grupie. Zajęcia plastyczne, rytmiczne-ćwiczą ogólną sprawność ruchową i sprawność ręki potrzebną do podjęcia nauki pisania. Dzieci przyzwyczajają się też do coraz dłuższych okresów koncentracji uwagi, skupienia zainteresowania na jednym przedmiocie przez dłuższy czas. Pobyt w przedszkolu wyrabia też samodzielność, zaradność życiową. Nie znaczy to jednak, że wszystkie dzieci mające za sobą staż przedszkolny od razu czują się dobrze w szkole w szkole i nie mają kłopotów z zaadaptowaniem się do nowych warunków. Zdarzają się wśród nich takie, które pomimo wstępnego treningu w przedszkolu mają kłopoty z wdrożeniem się do nowych obowiązków w szkole, i odwrotnie-wśród dzieci wychowywanych w domu są też takie, które bez większych kłopotów rozpoczynają życie szkolne w zespole.

Jeżeli dziecko było wdrażane do wykonywania pewnej liczby zajęć obowiązkowych, podporządkowania się określonym regułom -łatwo przystosuje się do obowiązków szkolnych.

Natomiast dziecko, w stosunku do którego nie stawiano żadnych wymagań, wyręczano je we wszystkich czynnościach domu z trudem będzie podporządkowywało się wymaganiom szkolnym. Bardzo istotne jest ,aby w toku wychowania przedszkolnego zmniejszyć nadwrażliwość uczuciową dziecka i dążyć do zrównoważenia go.

Stefan Szuman mówi o osiąganiu przez dzieci stopnia i poziomu dojrzałości szkolnej w następujących dziedzinach:

a) w kształtowaniu się ich organizmu

b) w rozwoju sprawności motorycznych

c) w rozwoju mowy, czyli opanowaniu języka ojczystego

d) w zakresie zdobytej przez nie wiedzy, stanowiącej podstawę ich orientacji w świecie przyrody i życiu społecznym

e) w zakresie przez nie umiejętności celowego posługiwania się rozmaitymi przedmiotami codziennego użytku i niektórymi narzędziami

f) w zakresie rozwoju i usprawnienia pracy ich umysłu m.in. pod względem ukształtowania się umiejętności dostrzegania zagadnień i prób rozwiązywania ich, zdolności krytycznego ustosunkowania się do własnych i cudzych twierdzeń oraz w zakresie ukształtowania się ich pojęć

g) w zakresie ukształtowania się ich emocjonalności, czyli w dziedzinie uczuciowo dodatniego lub ujemnego ustosunkowania się do różnych zjawisk, zdarzeń i faktów oraz poleceń i zadań, które mają wykonać

h) w zakresie rozwiniętych już u nich zainteresowań i zamiłowań, charakterystycznych dla ich wieku

i) w zakresie ukształtowania się ich woli, stopnia uległości woli wychowawców zdolności do świadomego wysiłku i celowej, wytrwałej pracy

j) w zakresie osiąganej w tym wieku równowagi psychicznej i zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z dorosłymi i innymi dziećmi

W tym określeniu dojrzałości szkolnej można wydzielić aspekt społeczny. Będzie to wiedza i orientacja w życiu społecznym, emocjonalne ustosunkowanie się do różnych zjawisk i zadań, które dzieci mają wykonać wiele wytrwałej pracy i stopień uległości wobec wychowawcy oraz równowaga psychiczna i zdolności harmonijnego współżycia i współdziałania z dorosłymi i innymi dziećmi

Uczniowie rozpoczynający naukę najczęściej odznaczają się następującymi umiejętnościami społecznymi:

- samodzielnością wykonywania prostych czynności dotyczących zachowania czystości i higieny osobistej

- umiejętnością zastosowania się do poleceń nauczyciela

- rozumieniem treści łatwych przepisów porządkowych i stosowaniem się do nich

- umiejętnością przebywania jakiś czas w gronie rówieśników poza zasięgiem bezpośredniej opieki rodziców

- umiejętnością rozwiązywania kontaktów z rówieśnikami w celu wykonania prostych poleceń nauczyciela.

Podsumowując rozważanie nad dojrzałością i przygotowaniem dzieci do nauki szkolnej, można stwierdzić, że rola rodziców polega na:

a) dbałości o zdrowie fizyczne dziecka-poprzez kontrole lekarskie, stosowanie się do wskazań i stworzenie odpowiednich warunków bytowych

b) kształtowanie prawidłowej wymowy, rozwoju słownictwa poprzez częsty kontakt z dzieckiem, rozmowy, zapewnienie mu towarzystwa rówieśników

c) rozwijanie logicznego myślenia, zapamiętywania poprzez pobudzanie dziecka do obserwacji, rozmowy na określone tematy, wyjaśnienia, wyciąganie wniosków interpretowanie widzianych zjawisk i rzeczy

d) wyrobieniu umiejętności słuchania, koncentracji uwagi-poprzez polecenie wykonywania drobnych zajęć wymagających uwagi i żądanie, aby dzieci zaczętą pracę zawsze kończyły

e) wyrobieniu umiejętności spostrzegania istotnych szczegółów, analizowania i syntetyzowania-poprzez np. gry i zabawy z dzieckiem ćwiczące w/w czynności. Doskonale do tego celu służą gry kostkowe, domino, historyjki obrazkowe, układanki z klocków

f) dbałości o prawidłowy rozwój ruchowy dziecka - ćwiczenie sprawności rąk poprzez rysowanie, kalkowanie, zamalowywanie, wycinanie według wzoru, lepienie z plasteliny itp.

g) nauczanie szanowania pomocy szkolnych poprzez przyzwyczajenie dziecka do utrzymywania porządku w zabawkach

h) rozbudzaniu zainteresowania szkołą, poprzez odpowiednio prowadzone rozmowy

i) przygotowanie do samodzielności w obsługiwaniu siebie poprzez wcześniejsze wymagania w tym zakresie

j) wyrobieniu umiejętności współżycia w grupie poprzez zapewnienie kontaktów z rówieśnikami i kierowanie nimi

k) stwarzaniu odpowiednich warunków do odrobienia lekcji poprzez zapewnienie dziecku spokoju, miejsca do odrobienia lekcji, uregulowania trybu życia.

O powodzeniu szkolnym dziecka decyduje wiele czynników między innymi także dojrzałość szkolna, ale nie tylko. Losy szkolne dziecka zależą również od form i metod pracy dydaktycznej. Ponadto w karierze szkolnej dziecka znaczną rolę odgrywają warunki życia i sposób wychowania domowego, zdrowie oraz to, jak się układają stosunki z nauczycielem i z rówieśnikami. Biorąc pod uwagę fakt, że losy dziecka w szkole pod wpływem wielu czynników mogą się zmieniać w sposób mniej lub bardziej korzystny dla niego, należy przyjąć, że dojrzałość szkolna stanowi problem nie tylko przy wstępowaniu do szkoły, ale przez cały okres nauki, szczególnie zaś przy przejściu dziecka do nowych etapów nauczania

1)H.Filipczuk „Zapobiegamy trudnościom i niepowodzeniom szkolnym”

2)A.Kargulowa „Dojrzałość szkolna a jakość startu edukacyjnego”

3)M.Pelcowa „Uspołecznienie dzieci rozpoczynających naukę szkolną”

4)B.Sawa „Jeżeli dziecko źle czyta i pisze”

5)B.Wilgocka-Okoń „Dojrzałość szkolna dzieci a środowisko”

6)Podstawy pedagogiki przedszkolnej pod red.M.Kwiatowskiej

7)Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży pod red.M.Żebrowskiej

---