LOGOPEDIA
LOGOPEDIA (gr. logos - słowo, mowa, paideia - wychowanie) - jako dyscyplina naukowa istnieje w Polsce
od kilkudziesięciu lat. Wyraźny rozwój nastąpił w latach 60-tych, kiedy powstało specjalne pismo "Logopedia" oraz rozpoczęło swoją działalność Polskie Towarzystwo Logopedyczne i pierwsze w Polsce Podyplomowe Studium Logopedyczne w Lublinie.
Logopedia jest nauką zajmującą się kształtowaniem prawidłowej mowy, zapobieganiem powstawaniu wad wymowy, likwidowaniem błędów i korekcją wad, a także nauczaniem mowy w przypadku jej braku albo utraty. Jest to nauka interdyscyplinarna wyrosła na bazie m.in. medycyny, pedagogiki, psychologii, lingwistyki i in.
Aktualnie istnieją trzy koncepcje określające zakres i przedmiot badań logopedii:
1. Koncepcja medyczna - organizująca zakres przedmiotu badań logopedii do zaburzeń, profilaktyki i korekcji mowy.
2. Koncepcja pedagogiczna - dotycząca problemu kształtowania mowy u dzieci z upośledzonym słuchem
i porozumiewania się głuchoniewidomych.
3. Koncepcja holistyczna - traktuje logopedię jako samodzielną naukę zajmującą się wszystkimi aspektami mowy: embriologicznym, patologicznym, społecznym i artystycznym
W logopedii wyróżnia się następujące specjalności:
I Logopedia teoretyczna
II Logopedia stosowana (praktyczna)
1.ogólna - wychowawcza i artystyczna
2.specjalna - korekcyjna i surdologopedia
Zadaniem logopedii teoretycznej jest integrowanie i wskazywanie możliwości wykorzystania w praktyce wyników badań, a także wprowadzanie metod i narzędzi służących diagnozowaniu wszelkich zaburzeń mowy oraz opracowywanie programów oddziaływań profilaktycznych i terapeutycznych.
Zadaniem logopedii stosowanej jest rozwijanie kompetencji językowej i komunikacyjnej oraz zapobieganie nieprawidłowościom przebiegu tego procesu.
Zadania logopedii ogólnej to kształtowanie prawidłowej mowy i doskonalenie wymowy już ukształtowanej.
Zadania logopedii specjalnej to usuwanie wad wymowy, nauczanie mowy (mówienia i rozumienia) w przypadku jej braku lub utraty, usuwanie zaburzeń głosu, usuwanie trudności w nauce czytania i pisania.
Przedmiotem zainteresowań logopedii jest komunikacja językowa, mowa w szerokim znaczeniu (przekazywanie i odbiór informacji) oraz wynik tego procesu - porozumienie.
1. Z nauk pedagogicznych logopedia czerpie wiedzę na temat sposobów postępowania i pracy z dzieckiem.
2. Z nauk medycznych najściślejszy związek z logopedią mają:
- foniatria dostarczająca wiedzy o fizjologii i patologii narządu mowy, głosu i słuchu;
- audiologia zajmująca się diagnozowaniem i leczeniem zaburzeń słuchu;
- ortodoncja umożliwiająca ocenę przyczyn wad wymowy spowodowanych nieprawidłowym zgryzem lub uzębieniem;
- neurologia i fizjologia ułatwiają zrozumienie mechanizmów kierujących procesem nadawania i odbioru mowy, wyjaśniają też patogenezę zaburzeń mowy.
3. Językoznawstwo dostarcza wiedzy na temat budowy języka, podstaw fonetyki, morfologii.
4. Psychologia wyjaśnia związek zaburzeń mowy z innymi zaburzeniami rozwoju, umożliwia ocenę tego, co jest patologią, a co nie:
- psychologia rozwojowa dostarcza wiedzy na temat rozwoju psychomotorycznego dziecka, etapów kształtowania i rozwoju mowy;
- psychologia kliniczna ułatwia zrozumienie psychologicznych skutków zaburzeń mowy;
- psycholingwistyka i socjolingwistyka rozwojowa wyjaśnia mechanizm opanowywania przez dziecko umiejętności językowych oraz przebieg kształtowania się i rozwoju mowy;
- neuropsychologia tłumaczy mózgową organizację języka oraz zaburzenia tego procesu.
5. Akustyka oraz fonetyka akustyczna badają strukturę fal głosowych oraz ich przebieg od nadawcy do odbiorcy.
6. Kultura żywego słowa zajmuje się ekspresją słowną: potoczną, publicystyczną i artystyczną.
Logopedia integruje wyniki badań wymienionych dyscyplin wyjaśniając zagadnienia związane z problematyką komunikacji językowej.
Wyniki licznych badań potwierdziły, że mowa nie jest umiejętnością wrodzoną. Rozwój mowy uwarunkowany jest genetycznie, gdyż zależy od właściwości wrodzonych, jednakże wykształcanie się kompetencji
i umysłowych sprawności realizacyjnych nie jest możliwe bez kontaktu ze środowiskiem społecznym
(innymi ludźmi).
Tak więc przebieg procesu kształtowania się mowy w równym stopniu zależy od czynników biologicznych,
jak i społecznych.
W procesie przyswajania czynności mowy największe znaczenie ma słuch:
1) Słuch fizjologiczny (fizyczny) - jest zdolnością odbioru, analizy i syntezy wszystkich zjawisk akustycznych. Jego zaburzenie powoduje głuchotę.
2) Słuch fonematyczny (mowny, fonologiczny, fonemowy) - dzięki niemu jest możliwe rozróżnianie słów, które są zbudowane z głosek danego języka. Słuch fonematyczny rozwija się najintensywniej między 1 a 2 rokiem życia w miarę utrwalania się wzorców słuchowych nowo poznanych wyrazów. Zaburzenia słuchu fonematycznego wynikają z braku stabilności wzorców słuchowych głosek i słów, co prowadzi do trudności
w rozróżnianiu słów podobnie brzmiących. Zaburzenia te utrudniają dokonywanie analizy i syntezy słuchowej, mogą opóźniać lub uniemożliwiać rozwój artykulacji, powodować zaburzenia mowy już ukształtowanej. Znaczne niedokształcenie słuchu fonematycznego utrudnia rozwój mowy dziecka i znacznie go opóźnia. Natomiast całkowity brak jego rozwoju powoduje alalię percepcyjną, czyli brak rozwoju mowy.
Uszkodzenia neurologiczne powodują zaburzenia słuchu fonematycznego , natomiast niekorzystne warunki środowiskowe oraz obciążenia dziedziczne są powodem opóźnienia dojrzewania tej funkcji.
3) Pamięć słuchowa wyrazów - jest to zdolność przechowywania w pamięci wzorców słuchowych wyrazów, czyli pamięć ich długości (liczby sylab), kolejności sylab, liczby głosek w sylabie.
4) Kinestezja artykulacyjna - czucie ułożenia narządów artykulacyjnych, czyli czucie napięcia mięśniowego tych narządów, właściwego artykulacjom poszczególnych głosek. Jest to informacja z obwodu, czyli z mięśni narządów artykulacyjnych o ich aktualnej pozycji. Czucie to wykształca się później niż słuch fonematyczny,
o czym świadczą trudności artykulacyjne dzieci, które mają prawidłowo wykształcony słuch fonematyczny. Dlatego zawsze najpierw bada się słuch fonematyczny, a dopiero później kinestezję mowy.
Mowa jest złożoną czynnością psychiczną. W jej powstawaniu bierze udział wiele struktur organizmu, zlokalizowanych zarówno centralnie, jak i na obwodzie. Mowa zależy od budowy i funkcjonowania:
- ośrodkowego układu nerwowego;
- narządów mowy;
- narządu słuchu.
W ośrodkowym układzie nerwowym najważniejsze są zjawiska powstające w strukturach korowych, strukturach podkorowych i móżdżku (umożliwia odpowiednią szybkość i precyzję ruchów artykulacyjnych, fonacyjnych, które odbywają się bez naszej świadomości).
W korze mózgowej można wyróżnić rodzaje pól (obszarów):
- pola projekcyjne (pierwotne), w których kończą się szlaki doprowadzające bodźce danego charakteru (wrażenia słuchowe, wzrokowe, dotykowe). Uszkodzenie powoduje- w zależności od tego czy uszkodzeniu ulega płat skroniowy, potyliczny czy ciemieniowy- albo głuchotę centralną, albo ślepotę, albo zaburzenia czucia (ucisku, bólu, temperatury itp.).
- pola gnostyczne (wtórne) , które są bezpośrednio związane z określonym analizatorem. Ich rola polega na przetwarzaniu informacji odbieranych przez pola projekcyjne, na dokonywaniu ich analizy i syntezy, na scalaniu wrażeń słuchowych, wzrokowych czy dotykowych w obraz całościowy danego przedmiotu. Uszkodzenie prowadzi do agnozji ( np. chory słyszy, ale nie rozumie),czyli do zaburzeń percepcyjnych.
- okolice asocjacyjne wyższego rzędu (tzw. kora trzeciorzędowa), które nie są związane z poszczególnymi analizatorami, lecz sterują bardziej złożonymi procesami psychicznymi. Ich funkcją jest integrowanie informacji przesyłanych z pól drugorzędowych. Odpowiadają za kontrolę nad czynnościami poznawczymi (spostrzeganie, mówienie), nad emocjami oraz za pamięć trwałą.
Narządy mowy stanowią trzecie, najniższe piętro mechanizmów mowy. Obejmują układ oddechowy, fonacyjny
i artykulacyjny kierowany przez struktury korowe i zależne także od działania nerwów obwodowych oraz od budowy anatomicznej wymienionych narządów. Uszkodzenie tych narządów lub obwodowej części układu nerwowego odpowiedzialnej za przewodzenie impulsów nerwowych z części centralnej do narządów wykonawczych prowadzi do zaburzeń mowy pochodzenia obwodowego.
Narząd słuchu i jego właściwości warunkują słyszenie i rozumienie mowy innych, a także kontrolę mowy własnej. rozróżniamy słuch fizjologiczny i fonematyczny.
WIEK DZIECKA |
ARTYKULACJA GŁOSEK |
pierwsze miesiące życia |
powstają przypadkowe dźwięki tzw. głużenie |
ok. 6 miesiąca życia |
powtarzanie usłyszanych dźwięków tzw. gaworzenie |
1-2 rok życia |
pojawiają się pierwsze wyrazy: mama, tata, baba,dziecko wymawia samogłoski ustne: a, o, e, i, u, y oraz spółgłoski: p, b, m, d, t, n , a także zmiękczone: pi, bi, mi |
2-3 rok życia |
pojawiają się proste zdania,dziecko wymawia samogłoski nosowe: ę, ą i spółgłoski: w, f, wi, fi, ś, ź, ć, dź, ń, l, li, k, g, ch, ki, gi, chi, j, ł, pojawiają się spółgłoski s, z, c, dz |
4-5 rok życia |
pojawia się głoska r oraz głoski: sz, ż, cz, dź |
5-6 rok życia |
utrwalane są głoski: sz, ż, cz, dż |
7 rok życia |
technika mówienia opanowana |
Kryterium objawowe (wg L. Kaczmarka)
1. Zaburzenia treści:
- zaburzenia procesu uogólniania i abstrakcji
- brak logiki w budowanych tekstach
- nieprawidłowości w ukierunkowaniu myślenia (schizofazja)
2. Zaburzenia języka (formy językowej):
- niemota
- afazja
- alalia
- agramatyzm
- przejęzyczenia i pomyłki
3. Zaburzenia substancji:
a) w płaszczyźnie suprasegmentalnej (akcent, tempo, rytm, melodia):
- jąkanie
- rynolalia (nosowanie)
- mowa bezkrtaniowców
- afonia
- bradylalia (zwolnione tempo mowy)
- tachylalia (b. szybkie tempo mówienia)
- giełkot (mowa bezładna - tachylalia + chaotyczny sposób językowego formułowania myśli)
b) w płaszczyźnie segmentalnej (głoski):
- dyslalia
c) w płaszczyźnie supra i segmentalnej:
- palatolalia (roszczepy)
- mutyzm (zamilknięcie)
Kryterium przyczynowe (wg Wł. Ołtuszewskiego)
1. Zaburzenia ośrodkowe czyli afazje (zaburzenie percepcji)
2. Zaburzenia obwodowe motoryczne czyli dysartrie (zaburzenie realizacji)
DZIAŁY LOGOPEDII
G. Andrews (1940) - jąkanie jest przerwą w normalnym rytmie mowy, podczas której jąkający wie dokładnie
co chce powiedzieć, ale w tym momencie nie jest zdolny do wypowiedzenia tego w łatwy sposób z powodu mimowolnych powtórzeń, przeciągania lub przerywania wymawianej głoski lub sylaby.
Ch. van Riper (1982) - jąkanie to niezgodność równoczesnego i stopniowanego programowania ruchów mięśniowych potrzebnych do wytworzenia dźwięków mowy lub ich połączeń z następnymi dźwiękami w wyrazie. Przewidywanie trudności tego programowania może z kolei powodować walkę i reakcję unikania,
które są wtórne, niestałe i wyuczone.
Bryngelson (1935) - jąkanie to niezależne od woli ludzkiej toniczne i kloniczne skurcze, które przerywają płynność wypowiedzi. Z czasem kojarzą się z nadmierną ilością energii nerwowej (wysuwanie języka, napięcie całego ciała, mrużenie oczu), które utrudnia swobodną ekspresję.
Istota jąkania wg Zbigniewa Tarkowskiego to:
J=f(N+R), gdzie:
J-jąkanie, N- niepłynność mówienia, R- reakcje towarzyszące niepłynności mówienia. A zatem jąkanie jest funkcją niepłynności mówienia i reakcji jej towarzyszących.
A. Mitrinowicz, M. Chęciek i in. - jąkanie to zaburzenie płynności, tempa i rytmu mówienia spowodowane nadmiernym napięciem mięśni oddechowych, fonacyjnych i artykulacyjnych.
Podział ze względu na rodzaj dominujących skurczy:
- jąkanie kloniczne,
- jąkanie toniczne,
- jąkanie kloniczno-toniczne.
Podział ze względu na lokalizację skurczy w aparacie mowy:
- jąkanie oddechowe,
- jąkanie fonacyjne,
- jąkanie artykulacyjne.
Skurcze najczęściej lokalizują się jednocześnie w dwóch, a nawet w trzech częściach aparatu mowy.
Podział na podstawie logofobii (lęku przed mówieniem):
- jąkanie preneurotyczne (brak logofobii),
- jąkanie neurotyczne (występuje logofobia).
Kluczowym momentem w rozwoju jąkania jest pojawienie się logofobii, co świadczy o patologizacji tego procesu.
Surdologopedia (łac. surdus - głuchy, gr. logos - słowo, gr. paideia - nauka) - to dział logopedii specjalnej zajmujący się:
- nauczaniem (kształtowaniem) mowy w wypadku jej braku lub utraty,
- usuwaniem zaburzeń głosu,
- usuwaniem trudności w czytaniu i pisaniu u osób z uszkodzonym narządem słuchu.
Przedmiotem badań surdologopedii jest mowa osób z wadą słuchu, a dokładniej teoria i praktyka komunikacji, jej zaburzeń w aspekcie rewalidacji tych osób.
Cel główny:
- kształtowanie, wychowanie i terapia osób z wadą słuchu zgodnie z podstawowymi zasadami logopedii.
Funkcje surdologopedii:
1. teoretyczna- określa podstawowe pojęcia związane z różnymi aspektami mowy, teorią informacji
i komunikacji.
Cel szczegółowy:
- formułowanie metod i zasad postępowania z osobami niesłyszącymi,
- zajmowanie się swoistościami komunikacji osób z wadą słuchu i jej uwarunkowaniami biopsychospołecznymi,
- opracowanie podstaw merytorycznych terapii mowy.
2. praktyczna
Cel szczegółowy:
- terapia mowy osób z różnymi rodzajami i stopniami zaburzeń słuchu,
- diagnoza, na podstawie której różnymi technikami pracy logoterapeutycznej usprawnianie, korygowanie, kompensowanie funkcji psychomotorycznych jednostki,
- profilaktyka pierwotnych i wtórnych zaburzeń wynikających z uszkodzenia słuchu,
- organizowanie pomocy i poradnictwa rodzinnego.
3. prognostyczna
Cel szczegółowy:
- przewidywanie tendencji rozwojowych jednostki,
- opracowywanie dróg postępowania logoterapeutecznego.
4. usługowa
Cel szczegółowy:
- przygotowanie specjalistów dla potrzeb terapii i diagnozy surdologopedii.
Zadania szczegółowe surdologopedii:
1. Wychowanie lub rozwijanie różnych sposobów komunikowania się, czyli umiejętności nadawania
i odbierania tekstów słownych, pisemnych lub sygnalizacyjnych dzieci z wadą słuchu, czyli przygotowanie
do swobodnego porozumiewania się z otoczeniem.
2. Kształtowanie mowy, czyli dbanie o jej najlepszy rozwój pod względem fonetycznym, leksykalnym, gramatycznym.
3. Doskonalenie wyrazistości wypowiedzi i terapia rozumienia tekstów słownych przez osoby ogłuchłe po 5 r. ż.
4. Eliminowanie zachowań zakłócających proces komunikowania się oraz kształtowanie wszechstronnego
i zintegrowanego rozwoju psychomotorycznego.
5. Ustalenie i weryfikowanie kompleksowej diagnozy.
6. Pomoc i poradnictwo rodzinie.
7. Organizowanie współpracy i współdziałania ze specjalistami wspierającymi rozwój dzieci z wadą słuchu.
Neurologopedia to dział logopedii zajmujący się diagnozowaniem i terapią osób z uszkodzeniami neurologicznymi.
Rozwój mowy dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym zależy od poziomu umysłowego dziecka oraz postaci klinicznej mózgowego porażenia dziecięcego. Liczbę dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym mających trudności mowy ocenia się na 50-80%. Trudności te występują u 50% dzieci z normą intelektualną
i aż u 94% opóźnionych umysłowo.
Podstawowe czynniki etiologiczne wywołujące zaburzenia mowy :
1. Opóźnienie umysłowe z okołoporodowym uszkodzeniem mózgu (75% przypadków).
2. Zaburzenia słuchu (występują u 25% dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym w normie intelektualnej, wskaźnik ten wzrasta wraz ze wzrostem stopnia opóźnienia umysłowego).
3. Zaburzenia ruchowe zależne od lokalizacji uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego:
- lokalizacje specyficzne odpowiedzialne za mechanizmy mowy (u dzieci spastycznych zaburzenia mowy mają związek z zaburzeniami napięcia mięśniowego w zakresie jamy ustnej, języka i krtani, co prowadzi zawsze
do zwolnienia wypowiadania i do dyzartrii;
- lokalizacje związane ze strukturami asocjacyjnymi, które są odpowiedzialne za praksję i gnozję. Zaburzenie
to polega na braku poczucia „schematu ciała” w obrębie twarzy i jamy ustnej, przejawia się nieadekwatnością schematów ruchów związanych z mową, powoduje trudności integracji żucia i organizacji ruchu.
4. Czynniki psychiczne i emocjonalne (np. brak stymulacji mowy, odrzucające zachowania rodziców, niecierpliwość, ograniczanie kontaktów werbalnych).
Mowa dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym jest monotonna, a jej tempo mniej lub bardziej zwolnione (bradylalia) - w znacznym stopniu taki stan zależny jest od sprawności ruchowej mięśni narządów mowy.
U dzieci tych obserwuje się, agnozję akustyczną, dyslalię centralną, opóźniony rozwój mowy, jąkanie organiczne, dysgramatyzm i zaburzenia prozodii mowy (monotonia, monodynamia i bradylalia), poza tym zaburzeniom mowy towarzyszą zaburzenia połykania (dysfagia), głosu (afonia) i żucia.
Zaburzenia czynności mówienia - nadawania u dzieci z mózgowym porażeniem dziecięcym to głównie zniekształcenia wyrazów spowodowane opuszczaniem lub dodawaniem głosek przez inne zaburzenia artykulacji oraz nieprawidłowe używanie form gramatycznych.
Zaburzeniom rozumienia mowy towarzyszy upośledzenie umysłowe.
Zaburzenia ekspresji słownej, zaburzenia rozumienia (wypowiadanie słów bez sensu), mały zasób słów przeważają u dzieci z niedowładem połowicznym lewostronnym. Z kolei u dzieci z niedowładem połowicznym prawostronnym przeważa nieprawidłowa motoryka narządów mowy, zaburzenia rozumienia sensu słów, ubogi słownik.
Niezależnie od strony porażenia mózgowego występują u dzieci zaburzenia ekspresji słownej i stosunkowa niski zasób słów, natomiast dominująca strona niedowładu determinuje rozumienie (przy lewostronnym niedowładzie rozumienie gorsze). Głębokie zaburzenia mowy a nawet jej brak występuje u dzieci z postacią niedowładu
trój- i czterokończynowego.
Zaburzenia artykulacji obserwuje się najczęściej u dzieci z pozapiramidową postacią mózgowego porażenia dziecięcego, a nieco rzadziej u dzieci z niedowładem obu kończyn dolnych.
Afazjaa
Terminem fazja (łac. phasia) określa się zespół czynności neurofizjologicznych, odbywających się
w ośrodkowym układzie nerwowym, odpowiedzialnych za mówienie i rozumienia.
Przedrostek a- świadczy o braku w danym układzie określonej czynności, z kolei przedrostek dys- oznacza,
że dana czynność została zniekształcona.
W związku z tym pojęcie afazja oznacza całkowity brak mowy (mówienia lub/i rozumienia), natomiast dysfazja oznacza częściową utratę mowy spowodowaną uszkodzeniem struktur korowych odpowiedzialnych za czynności nadawczo - odbiorcze.
Istotą afazji (dysfazji) jest dezintegracja mowy, wynikająca z zaburzeń mechanizmów programujących mowę, przy nie naruszonych mechanizmach wykonawczych, prowadząca do częściowej lub całkowitej utraty zdolności porozumiewania się jednostki, która wcześniej umiejętność tę już opanowała .
Definicje afazji
Afazja to:
- spowodowane organicznym uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych częściowe lub całkowite zaburzenie mechanizmów programujących czynności mowy (nadawanie i odbiór) u człowieka, który uprzednio już opanował te czynności;
- częściowa lub całkowita utrata umiejętności posługiwania się językiem (systemem znaków i reguł gramatycznych), spowodowana uszkodzeniem odpowiednich struktur mózgowych;
- zaburzenie dowolnego posługiwania się strukturami językowymi (nadawanie i odbiór mowy) na skutek rozchwiania ich korowych wzorców ruchowo-brzmieniowych, czyli artykulacyjno-słuchowych;
- w ujęciu lingwistycznym - częściowa lub całkowita utrata umiejętności budowania i percypowania tekstów słownych, czyli niemożność wyboru z magazynu językowego symboli (zazwyczaj leksykalnych
i fonologicznych), wiązania ich w całość, użycia we właściwej kolejności, produkowania zgodnej z normą społeczną substancji.
Na podstawie literatury przedmiotu afazję (dysfazję) można określić jako:
- zaburzenia zdolności używania symboli językowych,
- zaburzenia symbolicznej funkcji mowy (rozumienia i wyrażania znaczeń przy pomocy słów,
- niemożność rozumienia mowy lub wyrażania słowami myśli, mimo prawidłowego aparatu wykonawczego mowy
- zaburzenia mowy powstałe wskutek uszkodzenia ośrodków mowy w korze mózgu
- zaburzenia w językowym słownym porozumiewaniu się
Schizoafazja - jest wynikiem schizofrenii. Przy zachowanej na ogół strukturze zdania powstają niespójne wypowiedzi językowe. Wynika to ze swoistej interpretacji zjawisk otaczającej rzeczywistości. Zaburzenie
to wykazuje dużą oporność na metody terapii wypracowane przez logopedę.
Oligofrenologopedia to dział logopedii zajmujący się wychowaniem językowym osób upośledzonych umysłowo.
Analizując zagadnienie klasyfikacji upośledzenia umysłowego należy stwierdzić, że jest to problem bardzo złożony. Klasyfikacja jest istotna z punktu rozwoju badań naukowych, jak i organizacji procesu rewalidacji.
Na różnorodność klasyfikacji wpływają różne kryteria podziału (np. pedagogiczne, psychologiczne, ewolucyjne, społeczne, medyczne).
Kryterium pedagogiczne bierze pod uwagę możliwości wychowania i nauczania dzieci upośledzonych umysłowo.
Kryterium ewolucyjne polega na tym, iż badacz porównuje poziom rozwoju czynności orientacyjno- poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych, w tym poziom rozwoju mowy, rozwoju motorycznego itp. badanego dziecka z poziomem wymienionych czynności prawidłowo rozwijającego się dziecka.
Kryterium psychologiczne uwzględnia całą osobowość dziecka, dokonuje się pomiaru stopnia rozwoju intelektualnego.
Kryterium społeczne opiera się na założeniu, że istotnym celem człowieka jest takie przystosowanie się
do otoczenia, aby móc prowadzić niezależną egzystencję.
Kryterium lekarskie uwzględnia całokształt badań lekarskich, w tym badania ambulatoryjne. Aktualnie obowiązuje w Polsce (od 1968 roku) czterostopniowa klasyfikacja upośledzenia umysłowego oparta na ilorazie inteligencji (I.I). Jej podstawę stanowi skala o średniej 100 i odchyleniu standardowym 16.
Osoby upośledzone umysłowo, w zależności od upośledzenia dzieli się na:
· lekko upośledzone umysłowo lub upośledzone w stopniu lekkim (I.I.=52-67)
· umiarkowanie upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym (I.I.=36-51)
· znacznie upośledzone umysłowo lub upośledzone w stopniu znacznym (I.I.=20-35)
· głęboko upośledzone umysłowo lub upośledzone umysłowo w stopniu głębokim (I.I.=0-19)
Należy również wspomnieć o stosunkowo dużej grupie osób znajdujących się na pograniczu normy umysłowej i upośledzenia umysłowego (I.I.=68-83).
Prezentowane systemy klasyfikacji upośledzenia umysłowego są ciągle modyfikowane, udoskonalane i uzupełniane zgodnie z obowiązującymi kryteriami.
Diagnoza logopedyczna to „określony sposób postępowania badawczego, którego celem jest potwierdzenie bądź wykluczenie istnienia zjawisk logopedycznych oraz przewidywanie ich tendencji rozwojowych na podstawie objawów, patogenezy i patomechanizmów.”
Diagnoza logopedyczna nie stanowi aktu jednorazowego. Kształtuje się ona przez wielokrotny, dłuższy kontakt z dzieckiem, jak również z jego opiekunami oraz specjalistami innych dziedzin (ortodontą, laryngologiem, foniatrą, psychologiem, pedagogiem).
Prawidłowo postawiona diagnoza stanowi podstawę do opracowania odpowiedniego programu terapii logopedycznej.
Przez terapię logopedyczną rozumiemy „całość specyficznych, zamierzonych oddziaływań ukierunkowanych na usunięcie wszelkich zakłóceń procesu porozumiewania się (od prostych wad wymowy do niemożności mówienia włącznie). Oddziaływania te mają na celu:
- usuwanie zaburzeń mowy,
- przywracanie mowy, która się nie wykształciła,
- wyrównywanie opóźnień rozwoju mowy,
- wypracowanie odpowiedniego poziomu sprawności językowej,
- likwidację przyczyn i skutków pierwotnych oraz wtórnych, do których zalicza się zarówno psychologiczne jak i pedagogiczne konsekwencje zaburzeń mowy.
Terapia logopedyczna dzieci upośledzonych umysłowo jest specyficzna, gdyż obserwuje się u nich różnorodne zaburzenia mowy i rozmaite warianty tych zaburzeń. Dlatego też konieczne jest tworzenie indywidualnych programów dla konkretnych dzieci, uwzględniających poziom ich funkcjonowania.
Trudno obligatoryjnie ustalić kolejność etapów terapii logopedycznej dzieci upośledzonych umysłowo, ponieważ wyznacza ją istota problemu małego pacjenta.
Terapia logopedyczna dzieci upośledzonych umysłowo powinna być związana nie tylko z kształtowaniem mowy, ale całej osobowości. Korzystne jest, aby obejmowała ona wszystkie zaburzone funkcje, a szczególnie te, które z mową mają bezpośredni lub pośredni związek, takie jak: odbieranie wrażeń wzrokowych, słuchowych
i innych, autoorientacja i orientacja przestrzenna, koordynacja słuchowo - wzrokowo - ruchowa, koordynacja układu oddechowego, fonacyjnego i artykulacyjnego. Poprawa w tym zakresie wpływa na eliminację często występujących u dzieci upośledzonych umysłowo napięć, co może mieć korzystny wpływ na wyniki rehabilitacji mowy.
Coraz częściej pojawiają się głosy, by celem terapii logopedycznej dzieci lekko upośledzonych umysłowo było usprawnianie procesu komunikacyjnego w stopniu umożliwiającym samodzielne radzenie sobie w życiu, a nie wypracowanie bezbłędnej czy starannej wymowy.
Istotą terapii logopedycznej osób upośledzonych umysłowo jest bowiem szeroko rozumiane wychowanie językowe.
Realizacja zakładanych celów terapeutycznych wymaga poszukiwania skutecznych form i metod oraz dostosowania ich do indywidualnych potrzeb dziecka z uwzględnieniem jego możliwości rozwojowych.
Pośród wielu propozycji pomocy dzieciom upośledzonym umysłowo na uwagę zasługują zajęcia z muzyką, zabawy i ćwiczenia z jej elementami.
Diagnoza logopedyczna.
2. Ćwiczenia przygotowujące artykulatory do wywoływania zaburzonych głosek.
· Ćwiczenia oddechowe.
· Ćwiczenia narządów artykulacyjnych: języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy.
· Ćwiczenia emisyjno- głosowe.
3. Ćwiczenia właściwe z zakresu korekcji wad wymowy.
· Wywołanie głoski w izolacji.
· Utrwalenie głoski korygowanej na materiale językowym w logotomach, wyrazach (nagłos, śródgłos, wygłos), zdaniach.
· Ćw. utrwalające wywołaną głoskę w wierszykach, piosenkach wyliczankach, powiedzeniach.
· Automatyzacja popr. wymowy w mowie spontanicznej, opow. ilustracji, historyjek obrazkowych, rozmowy kierowane.
· Ćw. utrwalające z wykorzystaniem komputera.
4. Ćwiczenia wspomagające terapię logopedyczną.
· Ćw. ortofoniczne (udział w zajęciach grupowych).
· Ćw. stymulujące rozwój słuchu fonemowego.
· Ćw. i zabawy z muzyką- logorytmika.
· Ćw. stymulujące ogólny rozwój dziecka (rozwijanie słownictwa czynnego i biernego, koordynacji wzrokowo- słuchowo- ruchowej, pamięci, myślenia, orientacji przestrzennej).
· Kształtowanie twórczej aktywności słownej dziecka poprzez tworzenie swobodnych tekstów, rymowanek.
· Wyrabianie u dzieci umiejętności posługiwania się poprawną polszczyzną, wskazywanie różnic pomiędzy gwarą a językiem literackim.
CEL I GŁÓWNE ZADANIA TERAPII
1. Kształtowanie prawidłowej mowy poprzez korygowanie zaburzeń w zakresie strony fonetycznej, leksykalnej, gramatycznej.
2. Stymulowanie opóźnionego rozwoju mowy.
3. Doskonalenie wymowy już ukształtowanej.
4. Wdrażanie do praktycznego wykorzystania nawyków poprawnej wymowy przyswojonej w toku ćwiczeń.
5. Usprawnianie techniki czytania i pisania.
6. Wdrażanie dzieci do obcowania z literaturą i sztuką oraz twórczej aktywności słownej.
PLAN PRACY
1. Prace organizacyjne: przygotowanie gabinetu do podjęcia terapii logopedycznej, zebranie pomocy dydaktycznych.
2. Diagnoza logopedyczna- kwalifikowanie dzieci do zajęć logopedycznych, zapoznanie się z orzeczeniami psych- pedagogicznymi , konsultacje z wychowawcą i psychologiem, założenie dokumentacji.
3. Ćwiczenia logopedyczne.
· Oddechowe: wyrabianie oddechu dla mowy, ćw. oddechu przeponowego, wydłużanie fazy wydechowej, ćw. emisyjne, ćw. ekonomicznego zużywania powietrza i umiejętności synchronizowania pauz oddechowych z treścią wypowiedzi.
· Głosowe: wyrabianie właściwej tonacji, kierowanie głosu na maskę, ćw. umiejętności modulowania siły głosu i prawidłowego brzmienia głosek w sylabach, wyrazach, zdaniach, naśladowanie głosów.
· Słuchowe: usprawnianie odbioru bodźców akustycznych, rozpoznawanie wrażeń słuchowych,
ćw. poczucia rytmu, rozróżnianie głosek dobrze i źle wypowiedzianych.
· Artykulacyjne: usprawnianie właściwego funkcjonowania narządów mowy, wywoływanie głosek
w izolacji, utrwalanie ich poprawnej realizacji w logotomach, wyrazach, zdaniach, nauka wierszy, piosenek z nasileniem głoski ćwiczonej.
· Leksykalne: rozwijanie mowy poprzez opowiadanie historyjek obrazkowych, opowiadanie ilustracji, przeczytanego tekstu, udzielanie odpowiedzi na pytania, gry i zabawy ortofoniczne, ćw. w czytaniu
i pisaniu.
4. Współpraca z wychowawcą grupy, rodzicami, psychologiem, pedagogiem. Instruowanie o sposobie korekcji mowy, pokaz ćwiczeń, informowanie o postępach.
PRZYKŁADOWE ĆWICZENIA LOGOPEDYCZNE
Ćwiczenia i zabawy oddechowe wchodzą w zakres różnego typu zajęć, np. logopedycznych, korekcyjnych, muzycznych itp.
Głównym celem ćwiczeń oddechowych jest poprawa lub usprawnienie pracy aparatu oddechowego warunkującego prawidłowy rozwój dziecka oraz wspomaganie poprawnej i skutecznej realizacji innych zadań.
Regularne stosowanie ćwiczeń oddechowych zwiększa wydolność płuc, uczy ekonomicznego zużywania powietrza w czasie mówienia, różnicowania faz oddychania (wdech, wydech), wydłużania fazy wydechowej.
W trakcie prowadzenia ćwiczeń oddechowych dąży się do wytworzenia u dziecka umiejętności oddychania torem brzusznym, co jest bardzo korzystne w przypadku wad wymowy. Na jednych zajęciach nie możemy ćwiczeniom oddechowym poświęcać zbyt dużo czasu, lecz ważne jest by stosować je systematycznie. Ćwiczenia należy prowadzić w atrakcyjnej formie i z odpowiednim stopniowaniem trudności. Rozpoczynamy od ćwiczeń najłatwiejszych, w czasie wykonywania których wykorzystywany jest jedynie aparat oddechowy, przechodząc stopniowo do trudniejszych - czyli na połączeniach z elementami gimnastycznymi angażującymi ręce, nogi, tułów, czy wypowiadaniem głosek, mówieniem, śpiewem.
Należy pamiętać, by nie wprowadzać nowego ćwiczenia dopóki poprzednie nie zostało optymalnie wykonane.
Każde dziecko ma własny rytm oddechu, odrębną pojemność płuc i budowę klatki piersiowej, dlatego należy pamiętać o tym, aby ćwiczenia oddechowe miały charakter indywidualny, dostosowany do możliwości rozwojowych dziecka.
ETAP I
1. Nauka unoszenia języka za górne zęby (kilkanaście razy dziennie, przed lustrem).
- Dotykamy palcem lub zimną łyżeczką podniebienia tuż za górnymi zębami, nazywając je "zaczarowanym miejscem", "parkingiem" itp.. w którym język (krasnoludek, samochód) powinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię.
- Przytrzymywanie czubkiem języka przy podniebieniu rodzynek, pastylek pudrowych, cukierków halls (z wgłębieniem w środku) itp.
- Zlizywanie nutelli, mleka w proszku itp. z podniebienia przy szeroko otwartych ustach.
- Konik jedzie na przejażdżkę - naśladuj konika stukając czubkiem języka o podniebienie, wydając przy tym charakterystyczny odgłos kląskania.
- Winda - otwórz szeroko buzię, poruszaj językiem tak, jakby był windą - raz do góry, raz do dołu.
- Karuzela - dzieci bardzo lubią kręcić się w koło, twój język także. Włóż język między wargi a dziąsła i zakręć nim raz w prawą, raz w lewą stronę.
- Chomik - wypycha policzki jedzeniem, a ty pokaż jak można wypchnąć policzki językiem, raz z prawej raz z lewej strony.
- Malarz - maluje sufit dużym pędzlem. Pomaluj pędzlem (językiem) swoje podniebienie, zaczynając od zębów w stronę gardła.
- Młotek - wbijamy gwoździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młotek i uderzaj o dziąsła tuż za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwoździa.
- Żyrafa - ma długą szyję, wyciąga mocno szyję do góry. Otwórz szeroko usta i spróbuj wyciągnąć język do góry, najdalej jak potrafisz.
- Słoń - ma długą trąbę i potrafi nią wszędzie dosięgnąć. Ciekawe czy potrafisz dosięgnąć językiem do ostatniego zęba na górze i na dole, z prawej i lewej strony.
ETAP II ( jeżeli dziecko potrafi zawsze wskazać "zaczarowane miejsce")
2. Połykanie śliny.
Mówimy do dziecka: "Połóż język w zaczarowanym miejscu, zaparkuj w garażu (za górnymi zębami). Trzymaj go tam przez cały czas, zamknij zęby, uśmiechnij się szeroko i połknij ślinę".
Połykaniu nie może towarzyszyć napięcie warg, które nie powinny stawiać oporu przy ich rozchyleniu.
ETAP III
3. Połykanie płynów.
Ćwiczenia stosujemy kilkakrotnie w ciągu dnia (w sumie przez 20 - 30 minut). Picie płynów odbywa się porcjami. Dziecko bierze do ust niewielki łyk. Wcześniej prosimy, żeby poczekało na hasło "połykamy". Polecamy, aby uniosło język do góry, zamknęło zęby, rozchyliło wargi i dopiero teraz połknęło płyn.
Zwierzęce gadanie J. Beszczyński
Co mówi bocian, gdy żabkę zjeść chce? Kle, kle, kle.
Co mówi żaba, gdy bocianów tłum? Kum, kum, kum.
Co mówi kotek, gdy mleczka by chciał? Miau, miau, miau
Co mówi kura, gdy znosi jajko? Ko, ko, ko.
Co mówi kogut, gdy budzi się w kurniku? Ku-ku-ryku.
Co mówi koza, gdy jeść jej się chce? Me, me, me.
Co mówi krowa, gdy brak jej tchu? Mu, mu, mu.
Co mówi piesek, gdy kość zjeść by chciał? Hau, hau, hau.
Co mówi baran, gdy spać mu się chce? Be, be, be.
Co mówi ryba, gdy powiedzieć chce?
Nic! Przecież ryby nie mają głosu!
Odgłosy
Jedzie pociąg - fu, fu, fu
Trąbi trąbka - tru, tu, tu
A bębenek - bum, bum, bum
Na to żabki - kum, kum, kum
Konik człapie - człap, człap, człap
Woda z kranu - kap, kap, kap
Mucha bzyczy - bzy, bzy, bzy
A wąż syczy - ssssss
Baran beczy - be, be, be
A owieczki - me, me, me
Emisja głosu to poprawne operowanie głosem w mowie lub śpiewie. Do tego celu wykorzystuje się znane z akustyki zjawisko rezonansu. Polega to na tym, aby strumień drgającego powietrza umiejętnie skierować na rezonatory (jamę gardłową, nosową i ustną). Wtedy otrzymujemy największą amplitudę drgań, a w konsekwencji głos odpowiednio silny, czysty i dźwięczny.
Od poprawności emisji głosu uzależnione są efekty artykulacji, frazowania i akcentowania, a nawet wymogi kultury żywego słowa. W dobrej emisji głosu chodzi o to, aby przy minimalnym wysiłku, przy jak najmniejszym obciążeniu wiązadeł głosowych uzyskać jak najpełniejsze brzmienie i jak najlepszą nośność głosu.
Celem ćwiczeń głosowych jest:
- ustalenie średniego położenia głosu, tzn. wysokości głosu charakterystycznej dla danej osoby,
- wyrobienia miękkiego nastawienia głosu (drgania fałdów głosowych pojawiają się wcześniej niż ich zwarcie),
- umiejętność kierowania głosu na maskę, czyli na sklepienie podniebienia twardego,
- wyrabianie umiejętności modulowania siły i wysokości głosu.
ZESTAW ĆWICZEŃ GŁOSOWYCH
1. Przedłużone wymawianie samogłosek (a..., o..., itd.) czy spółgłosek półotwartych nosowych (m..., n...).
2. Kilkakrotne powtarzanie tej samej samogłoski (a - a - a).
3. Wielokrotne powtarzanie samogłoski płynnie i rytmicznie, powoli i szybko (a..., a - a - a..., a - a - a ) z wydłużaniem lub skracaniem przerw między wymówieniami.
4. Ciche i głośne wymawianie głosek.
5. Łączenie wymowy samogłosek z głoskami półotwartymi nosowymi m, n - w nagłosie lub wygłosie (ma - mo - me - mu albo am - em - om - um)
6. Zabawa w swobodne tzw. paplanie (pa -pa- pa, po - po - po..., ap -ap -ap, op - op - op...).
Literatura
A. Mitrinowicz - Modrzejewska: Jąkanie. Przyczyny i leczenie, PZWL, Warszawa 1952
Jastrzębowska G., Kozołub A., Zburzenia sprawności komunikacji u osób dorosłych, w: Logopedia,
red. T. Gałkowski, G .Jastrzębowska, Opole 2001.
G. Jastrzębowska, Podstawy teorii i diagnozy logopedycznej, Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 1998
E. Chmielewska, Zabawy logopedyczne i nie tylko, PW „MAC”, Kielce 1997
K. Kozłowska, Wady wymowy możemy usunąć, Wyd. Pedagogiczne ZNP, Kielce 1998