PRAWO ZATRZYMANIA

(PRAWO RETENCJI- IUS RETENTIONIS)

Ius retentionis oznacza uprawnienie dłużnika do odmowy wykonania swego świadczenia na rzecz wierzyciela do czasu, gdy wierzyciel nie zaspokoi lub nie zabezpieczy wykonania roszczenia, które ma przeciwko niemu dłużnik z innego tytułu.

• Podobieństwo do zarzutu wynikającego z równoczesności świadczeń w umowach wzajemnych- swego rodzaju nacisk na wierzyciela w stosunkach, w których świadczenie wierzyciela i dłużnika łączy więź tego rodzaju, że nierównoczesność świadczeń mogłaby narazić dłużnika na nieusprawiedliwioną w konkretnych okolicznościach niedogodność.

• Dozwolona samopomoc

• Char. względny- jest skuteczne jedynie między dłużnikiem i jego wierzycielem, nie wywołuje skutków wobec osób trzecich.

• Gaśnie- w momencie wykonania przez wierzyciela czynności zabezpieczenia lub zaspokojenia roszczeń dłużnika

• Przysługuje dłużnikowi w ściśle określonych przypadkach:

1.	art. 461 § 1 k.c.	prawo osoby zobowiązanej do wydania rzeczy- zatrzymanie jej do czasu, gdy nastąpi zaofiarowanie lub zabezpieczenie roszczeń o zwrot nakładów wyłożonych na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej WYŁĄCZENIA (461 § 2 k.c.)*: obowiązek zwrotu wynik. z czynu niedozwolonego** zwrot rzeczy najętych, wydzierżawionych, użyczonych
2.	art. 496 i 497 k.c.	obowiązek zwrotu świadczeń uprzednio uzyskanych przez strony w razie odstąpienia od umowy do czasu, gdy nastąpi zwrot lub zabezpieczenie świadczenia kontrahenta dot. rozwiązania umowy ex tunc lub nieważności umowy
3.	art. 671 § 2 k.c.***	wynajmujący może się sprzeciwić usunięciu rzeczy obciążonych zastawem i zatrzymać je na własne niebezpieczeństwo, dopóki zaległy czynsz nie będzie zapłacony lub zabezpieczony

* to nie iuris cogentis- można wyrazić zgodę na zastosowanie wobec nich prawa zatrzymania, można też umownie rozszerzyć katalog wyłączeń

** czynem takim nie jest sama odmowa zwrotu rzeczy przez posiadacza, jeżeli tylko objęcie jej w posiadanie miało swój tytuł prawny lub też nastąpiło w dobrej wierze. posiadania w złej wierze nie można utożsamiać z czynem niedozwolonym, choćby sytuacje te się pokrywały

***pogląd Witolda Czachórskiego, zdaniem Tadeusza Wiśniewskiego nie jest to prawo zatrzymania

Art. 461.  Art. 461. 

§ 1. 

§ 1.  Zobowiązany do wydania cudzej rzeczy może ją zatrzymać aż do chwili zaspokojenia lub zabezpieczenia przysługujących mu roszczeń o zwrot nakładów na rzecz oraz roszczeń o naprawienie szkody przez rzecz wyrządzonej (prawo zatrzymania).

• wskazuje jedynie na możliwość zatrzymania cudzej rzeczy tak więc art. 461 § 1 k.c. należy stosować w odpowiednim powiązaniu z przepisami dotyczącymi stosunku prawnego, z którego wynika zabezpieczane roszczenie;

• przepisu tego nie można traktować jako źródła roszczenia z tytułu nakładów;

• przesłanki prawa zatrzymania:

1. wymagalność wierzytelności - wynika to z istoty instytucji. (wyrok SN z 10 września 1993 r., I CRN 115/93 (OSNCP 1994/7-8/161),

2. rzecz podlegająca wydaniu nie jest własnością retencjonisty- ma to być rzecz cudza, obojętnie czy chodzi o ruchomości, czy nieruchomości;

• Płynność wierzytelności nie stanowi przesłanki prawa zatrzymania, bo wysokość zabezpieczanej wierzytelności może być sporna. UWAGA: powołujący się na prawo zatrzymania powinien dokładnie oznaczyć swoją wierzytelność co do wysokości (orz. SN z 9 lutego 1946 r., C I 3/46, OSN 1945-46/1/29);

• obowiązek wydania cudzej rzeczy należy rozumieć szeroko- podstawa prawna domagania się wydania rzeczy nie ma znaczenia, może nią być roszczenie windykacyjne, a w ramach stosunków obligacyjnych roszczenie o zwrot (w razie uprzedniego oddania rzeczy w wykonaniu obowiązku umownego);

• char. akcesoryjny

1. ściśle związane z określoną wierzytelnością (nie może ani powstać, ani trwać bez wierzytelności),

2. wygaśnięcie wierzytelności = automatyczne wygaśnięcie prawa zatrzymania,

3. przechodzi na inny podmiot tylko przy jednoczesnym przejściu wierzytelności.

• Powstanie- nigdy z mocy samego prawa (!!!):

1. oświadczenie woli dłużnika- char.1-stronny, prawokształtujący, forma dowolna, w tym konkludentna -(uzas. orz. SN z 10 września 1993 r., I CRN 115/93), stosuje się do niego art. 61 k.c.

2. czynność prawna- tzw. umowne prawo zatrzymania

3. orzeczenie sądu- np. wydane na podst. art. 212 § 3 k.c.

• Wygaśnięcie:

1) utrata faktycznego władztwa nad rzeczą przez retencjonistę:

1. zaspokojenie zabezpieczonej nim wierzytelności (akcesoryjność),

2. wygaśnięcie zabezpieczonej wierzytelności z innych powodów (np. potrącenie),

3. zrzeczenie się go.

2) uchylenie przez danie zabezpieczenia:

1. nie powinno ono przewyższać wartości zatrzymanej rzeczy,

2. może zostać dane nawet po zastrzeżeniu prawa zatrzymania prawomocnym orzeczeniem sądu.

• Jeżeli uprawniony do zatrzymania rzeczy dysponuje odpowiednim (należytym) zabezpieczeniem, to nie może skorzystać z prawa zatrzymania - Prawo zatrzymania ma char. zabezpieczenia subsydiarnego

• Skuteczność wobec osób trzecich:

SN 22 maja 1970 r., (III CRN 122/70, Inf. Pr. 1970/9-10/4) cechy tzw. obligacji realnej- Pr. zatrzymania jest skuteczne w stosunku do osoby, która nie była kontrahentem umowy, jeżeli jest ono w danym wypadku związane z faktem posiadania nieruchomości, a więc wynika z pewnej sytuacji prawnorzeczowej. Dopóki więc sytuacja ta istnieje, dopóty jest ono skuteczne względem każdego nabywcy prawa własności. - koliduje z akcesoryjnością (!!!)

SN 13 września 1977 r., III CRN 187/77 (OSPiKA 1978/9/166), - późniejszy nabywca nieruchomości nie jest związany obowiązkiem zaspokojenia roszczeń przysługujących posiadaczowi wobec zbywcy.

SN 4 listopada 1999 r., II CKN 561/98 (OSNC 2000/5/91)- przewidziane w art. 461 § 1 prawo zatrzymania cudzej rzeczy ze względu na poczynienie nakładów na tę rzecz nie przysługuje, jeżeli zobowiązanym do zwrotu nakładów nie jest osoba domagająca się wydania rzeczy.

• Nawet przy wykorzystaniu konstrukcji obligacji realnej prawo zatrzymania nie doprowadza do odpowiedzialności rzeczowej z przedmiotu obciążonego tym prawem, tak jak to ma miejsce przy zastawie. W grę wchodzi jedynie odpowiedzialność osobista. Prawo zatrzymania zachowuje skuteczność względem następców prawnych pod tytułem ogólnym.

• Cel ius retentionis- zabezpieczenie wierzytelności, retencjonista nie może go wykorzystywać w innym celu:

1. nie może nieodpłatnie korzystać z zatrzymanej rzeczy, np. z lokalu mieszkalnego (uchwała SN z 11 listopada 1977 r., III CZP 75/77, OSNCP 1978/5-6/86)

2. nie może pobierać pożytków z rzeczy. (art. 319 k.c. per analogiam: jeżeli rzecz np. nieruchomość gruntowa, daje pożytki retencjonista powinien je pobierać i zaliczać na poczet wierzytelności.

Retencjonista powinien czuwać nad bezpieczeństwem rzeczy zatrzymanej - ius retentionis stanowi ipso iure samodzielne źródło obowiązku zwrotu rzeczy w stanie niepogorszonym - zatrzymujący jest uprawniony i jednocześnie zobowiązany do dokonania zmian w granicach zwykłego zarządu, jeżeliby okazało się to konieczne, np. w celu zachowania substancji rzeczy.

Ryzyko przypadkowej utraty lub pogorszenia zatrzymanej rzeczy obciąża właściciela.

• Czy uprawniony do żądania wydania rzeczy może domagać się od zatrzymującego zmiany sposobu jej zatrzymywania, gdy pojawia się niebezpieczeństwo uszkodzenia lub nawet zniszczenia rzeczy?

TAK a w razie nienależytego czuwania przez zatrzymującego nad zatrzymana rzeczą grozi sankcja wcześniejszego odebrania mu rzeczy.

Prawo zatrzymania przysługuje niezależnie od tego, jak kształtuje się relacja między wartością zatrzymanej rzeczy a wysokością zabezpieczanej wierzytelności.

Art. 496 Jeżeli wskutek odstąpienia od umowy strony mają dokonać zwrotu świadczeń wzajemnych, każdej z nich przysługuje prawo zatrzymania, dopóki druga strona nie zaofiaruje zwrotu otrzymanego świadczenia albo nie zabezpieczy roszczenia o zwrot.

• prawo zatrzymania odnosi się tu tylko do świadczenia.

• Jeżeli świadczenie wzajemne dotyczy rzeczy, to w określonych ustawą sytuacjach może dojść do zbiegu prawa zatrzymania określonego w art. 461 § 1 z prawem przewidzianym w art. 496.

• ius retentionis dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy roszczenia zwrotne przysługują każdej ze stron- Nie ma go, jeżeli jedno z zobowiązań wygaśnie, może ono jednak znaleźć zastosowanie, jeżeliby retencjoniście przysługiwało uprawnienie do uzyskania surogatu

• przysługuje co do całego świadczenia bez względu na to, czy przedmioty świadczeń wzajemnych są tej samej wartości (w szczególnych wypadkach - art. 5 k.c. )

• jest uzależnione od zaofiarowania zwrotu otrzymanego świadczenia wzajemnego (lub zabezpieczenia roszczenia o zwrot) a nie od zaspokojenia roszczenia

• Zaofiarowanie świadczenia musi być rzeczywiste oraz należyte (nie wystarcza sama gotowość dłużnika spełnienia świadczenia).

• Zaofiarowanie świadczenia jest należyte, jeżeli w razie jego przyjęcia przez wierzyciela doprowadziłoby ono do wykonania przez dłużnika zobowiązania według kryteriów wynikających z art. 354 § 1. - miejsce, termin i forma spełnienia (art. 454-458), jakośc przedmiotu itp.

• Jeżeli chodzi tylko o niespełnienie świadczenia w całości- art. 450.

• Rzeczywiste zaofiarowanie świadczenia nie jest wymagane, gdy dana strona - mimo żądania strony przeciwnej:

1. uchyla się od dokonania czynności faktycznej lub prawnej, bez której świadczenie nie może zostać spełnione

lub 

2) z góry uprzedza, że świadczenia nie przyjmie.

W takim wypadku na równi z zaofiarowaniem rzeczywistym trzeba traktować zaofiarowanie werbalne oraz samą gotowość do spełnienia świadczenia.

Art. 497 Przepis artykułu poprzedzającego stosuje się odpowiednio w razie rozwiązania lub nieważności umowy wzajemnej.

• ius retentionis z 497 k.c. może się pojawić tylko, gdy rozwiązanie umowy działa ex tunc.

IUS RETENTIONIS - ASPEKTY PROCESOWE

W procesie o wydanie (zwrot) rzeczy prawo zatrzymania realizuje się przez zgłoszenie zarzutu- nie ma potrzeby wytaczania powództwa wzajemnego.

Uzależnienie wydania rzeczy od jednoczesnego uiszczenia przez powoda równowartości poczynionych na tę rzecz nakładów (lub wyrównania szkody przez rzecz wyrządzoną) nie jest równoznaczne z zasądzeniem odpowiedniej kwoty, na podstawie takiego wyroku strona pozwana nie może prowadzić egzekucji w celu ściągnięcia jej należności.

Zastrzegając w wyroku prawo zatrzymania, sąd stwierdza jedynie, że prawa strony powodowej mają mniejszy zakres niż to wynika z jej żądań (uzas. SN z 19 maja 1958 r., 1 CR 971/57, OSN 1960/2/36).

Jeżeli powództwo o zwrot rzeczy okaże się uzasadnione, to w razie uwzględnienia zarzutu prawa zatrzymania należy zasądzić od pozwanego świadczenie za jednoczesnym spełnieniem przez powoda świadczenia należnego pozwanemu (orz. SN z 9 lutego 1946 r., C I 3/46, OSN 1945-46/1/29)

Podstawą egzekucji jest uzyskany przez wierzyciela tytuł wykonawczy dotyczący zwrotu rzeczy (art. 786, 806, 1041 i 1046 k.p.c.).

Dłużnik może wytoczyć powództwo opozycyjne z art. 840 k.p.c. (o pozbawienie tytułu wykonawczego wykonalności), powołując się na prawo zatrzymania, gdyż złożenie oświadczenia o skorzystaniu z ius retentionis jest zdarzeniem, o którym mowa w § 1 pkt 2 art. 840

W doktrynie z zakresu prawa procesowego wyrażono pogląd, że w rachubę wchodzi jedynie prawo zatrzymania odnoszące się do wierzytelności, które powstały po wydaniu tytułu egzekucyjnego lub po zamknięciu rozprawy. Nie wydaje się, aby było to stanowisko trafne- skoro oświadczenie o skorzystaniu z ius retentionis jest zdarzeniem materialnoprawnym, to nie obejmuje go „prekluzja procesowa”.

Niezależnie od tego, czy potraktuje się zarzut prawa zatrzymania jako tylko środek obrony, czy jako szczególny środek realizacji roszczenia, to zawsze trzeba uznać, że rozstrzygnięcie o wierzytelności objętej tym prawem nie ma res iudicata, i nie ma tu znaczenia, czy zarzut został uwzględniony, czy też nie. Jeżeli go uwzględniono, to niezadowolony z rozstrzygnięcia w tym zakresie, bądź pragnący uzyskać tytuł wykonawczy co do tego świadczenia, może zawsze wytoczyć powództwo o zapłatę (różnicy albo też całej sumy, jaka jego zdaniem mu się należy).

ORZECZNICTWO

SA w Katowicach 29 lipca 2005 r. I ACa 445/2005 Wokanda 2006/7-8 str. 81

W procesie o wydanie rzeczy prawo zatrzymania realizuje się poprzez zgłoszenie odpowiedniego zarzutu, a skuteczność tego zarzutu przejawia się tylko tym, iż obowiązek wydania rzeczy uzależnia sąd od jednoczesnego uiszczenia przez powoda równowartości poczynionych na rzecz nakładów.

SN 31 stycznia 2002 r. IV CKN 651/2000 OSNC 2002/12/155

Skuteczne skorzystanie przez stronę z prawa zatrzymania wzajemnego świadczenia pieniężnego wyłącza opóźnienie w spełnieniu tego świadczenia (art. 496 w związku z art. 481 § 1 kc).

SN z 7 października 1999 r., I CKN 262/98, OSNC 2000/4/71

rozwiązanie przez strony umowy wzajemnej ex tunc powoduje, że wzajemne świadczenia stron podlegają zwrotowi stosownie do art. 494, chyba że strony w umowie inaczej postanowią

SN 23 listopada 1998 r. II CKN 53/98 LexPolonicaMaxima

Wynagrodzenie za wykonanie dzieła nie jest nakładem na rzecz w rozumieniu art. 461 § 1 kc, zatem w sprawie o wydanie dzieła prawo zatrzymania wynikające z tego przepisu nie przysługuje.

SA w Poznaniu 29 lutego 1996 r. I ACr 769/95 Wokanda 1997/1 str. 43

Powołanie się przez pozwanego na prawo zatrzymania ma charakter zarzutu odraczającego, którego skuteczność zależy od skonkretyzowania roszczenia mającego stanowić podstawę prawa zatrzymania i od oznaczenia zakresu tego roszczenia.

Uwzględnienie zarzutu prawa zatrzymania nie może prowadzić do oddalenia powództwa, a jedynie do ograniczenia prawa powoda przez zobowiązanie go do wykonania określonego świadczenia.

SN 24 stycznia 1996 r. III CZP 193/95 OSNC 1996/7-8/94

1. W razie zgłoszenia przez samoistnego posiadacza nieruchomości w złej wierze, w stosunku do osoby, która w wyniku działu spadku i zniesienia współwłasności otrzymała prawo wieczystego użytkowania tej nieruchomości i prawo własności znajdującego się na niej budynku, a która nie była stroną nieformalnej umowy przeniesienia własności tej nieruchomości - prawa zatrzymania z tytułu poczynionych nakładów koniecznych (art. 461 § 1 kc), sąd ustala ich wartość przy zastosowaniu art. 226 § 2 kc, bez uwzględnienia art. 1034 § 2 kc.

2. W powyższej sytuacji prawo zatrzymania nie przysługuje z tytułu roszczenia o zwrot ceny nabycia (art. 496 i 497 kc).

3. Wymieniony posiadacz jest obowiązany do wynagrodzenia za korzystanie z nieruchomości budynkowej za czas faktycznego korzystania z mej.

SN z 20 grudnia 1995 r., II CRN 191/95, OSNC 1996/4/61

zwrot św. wzajemnych przy nieważnej umowie sprzedaży nieruchomości- górną granicą waloryzacji uiszczonej ceny jest wartość tej nieruchomości w dacie rozstrzygania sprawy

SN z 10 września 1993 r., I CRN 115/93, OSNCP 1994/7-8/161

Gdy zachodzą przesłanki do zastosowania art. 358¹ § 3, prawem zatrzymania objęta jest zrewaloryzowana wartość świadczenia pieniężnego a nie tylko jego wartość nominalna

SN 29 listopada 1991 r. III CZP 124/91 OSP 1992/9 poz. 207

Dopuszczalne jest zastrzeżenie w umowie najmu lokalu obowiązku wynajmującego dokonania - w chwili rozwiązania umowy - zwrotu wszelkich nakładów poczynionych przez najemcę na lokal i uzależnienie obowiązku najemcy zwrotu lokalu od wykonania tego zobowiązania.

SN 12 czerwca 1986 r. III CZP 26/86 OSNCP 1987/5-6/73

W sprawie z powództwa spadkobiercy przeciwko małżonkowi spadkodawcy o eksmisję z zabudowań znajdujących się na gruncie powoda nie jest dopuszczalne orzeczenie o prawie zatrzymywania (art. 461 kc) z tytułu nakładów poczynionych z majątku wspólnego na majątek odrębny spadkodawcy, jeżeli dotychczas nie nastąpił podział majątku wspólnego.

SN 13 września 1977 r. III CRN 187/77 OSPiKA 1978/9/166

Prawo zatrzymania przewidziane w art. 496 w zw. z art. 497 kc nie stanowi obligacji realnej związanej z faktem posiadania nieruchomości. Należności bowiem powstałe w związku z wpłatami dokonanymi przy zawieraniu umowy, która była od początku bezskuteczna lub która przestała strony obowiązywać, nie mają związku z posiadaniem nieruchomości. Powstają one niezależnie od tego posiadania i jako takie mają charakter czysto względny. Obowiązkiem ich zwrotu nie jest przeto związany późniejszy nabywca nieruchomości.

SN 24 marca 1970 r. III CRN 65/70 LexPolonicaMaxima

Okoliczność, że strony nie łączył żaden stosunek obligacyjny, a zwłaszcza umowny, w zakresie obowiązku wydania nieruchomości i że obowiązek wydania nieruchomości wypływał z przepisów prawa rzeczowego (art. 140 i 220 kc) nie stanowiła przeszkody do zastosowania prawa zatrzymania  (art. 461 kc).

- 5 -

---