1. Podmioty i przedmiot rachunkowości bankowej

1.1 Podmioty rachunkowości bankowej
Bank - osoba prawna utworzona zgodnie z przepisami ustaw, działająca na podstawie zezwoleń uprawniających do wykonywania czynności bankowych obciążających ryzykiem środki pieniężne pod jakimkolwiek tytułem zwrotnym (ustawa).
Przedsiębiorstwo usługowe, którego działalność polega na udzielaniu kredytów i zdobywaniu środków pieniężnych do sfinansowania kredytów (pośrednictwo finansowe)
Rachunkowość - sformalizowany system ewidencji
zdarzeń gospodarczych (ukształtowany w procesie
rozwoju gospodarczego) z określonymi metodami,
zasadami i regułami. Do rachunkowości należy
również przetwarzanie danych w celu prezentacji w
takiej formie aby ich interpretacja służyła
podejmowaniu racjonalnych decyzji.
Rachunkowość ma na celu pomiar, rejestrację, grupowanie i interpretację procesów gospodarczych.
Obejmuje następujący zakres:
1) opis przyjętych zasad rachunkowości,
2) prowadzenie ksiąg rachunkowych (dziennik, księga główna, księgi pomocnicze, inwentarz, zestawienie obrotów i sald),
3) okresowe ustalanie lub sprawdzanie drogą inwentaryzacji rzeczywistego stanu aktywów i pasywów,
4) wycenę aktywów i pasywów oraz ustalanie wyniku finansowego,
5) sporządzanie sprawozdań finansowych i innych sprawozdań, których dane wynikają z ksiąg rachunkowych,
6) zasady gromadzenia i przechowywania wymaganej dokumentacji,
7) poddawanie badaniu i ogłaszanie sprawozdań finansowych,
Rachunkowość bankowa wypełnia wszystkie uniwersalne zadania rachunkowości (w szczególności umożliwia zarządzanie aktywami i pasywami oraz kontrolę przebiegu działalności).
Jako system informacyjny musi być wiarygodna, użyteczna, sprawna i niezawodna.
Zapisy księgowe:
- wyłącznie na podstawie dokumentów źródłowych,
- przy zastosowania miernika pieniężnego,
- zasady podwójnego zapisu (bilansowanie, kontrola,
kompletność zapisu),
- weryfikacja zapisów w drodze okresowej
inwentaryzacji oraz wyceny aktywów i pasywów
(doprowadzenie stanu ewidencyjnego do stanu
rzeczywistego).

Podmiotami rachunkowości bankowej są banki.
NBP (bank banków). Emisja znaków pieniężnych, udzielanie kredytu refinansowego bankom, organizacja rozliczeń pieniężnych całego systemu bankowego, kształtowanie polityki pieniężnej Państwa.
Banki komercyjne (uniwersalne i specjalistyczne np.
inwestycyjne, hipoteczne, spółdzielcze).
Podmiotami rachunkowości mogą być również:
oddziały, filie, punkty kasowe wchodzące w skład określonego banku (zależy to od wewnętrznej organizacji).
W świecie, jak również w Polsce, istnieje tendencja do
centralizacji księgowości (baz danych).

1.2 Funkcje i normy księgowości bankowej
Funkcje:
- ogólnogospodarcza (informacyjna, kontrolna i
analityczna wynikająca z bieżącej obsługi podmiotów gospodarczych),
- mikroekonomiczna ( informacyjna, kontrolna i
analityczna związana z zadaniami wewnętrznymi
banku - efektywne zarządzanie powierzonym
kapitałem, rozliczenie kierownictwa.
Funkcje ogólnogospodarcze:
- przepływ środków za pośrednictwem systemu
bankowego związany z obrotem gospodarczym,
- wykorzystywanie czasowo wolnych środków
pieniężnych przyjmowanych w depozyt,
- udzielanie kredytów.
- obrót gotówkowy w walucie krajowej i zagranicznej,
- stymulowanie zmian strukturalnych w gospodarce.
- obrót płatniczy z zagranicą,
- wykonywanie i kontrola budżetu państwa i jednostek terenowych.

Normy rachunkowości bankowej
Normy prawne regulujące w Polsce system rachunkowości uwzględniają w dużym stopniu ponadpaństwowe normy prawne (normy i standardy obowiązujące w EWG zwane dyrektywami).
- ustawa o rachunkowości z dnia 29 września 1994 r. (Dz. U. Nr 121 poz.591) obowiązująca od 1 stycznia 1995 r. (obecnie skierowano do Sejmu projekt ustawy zmieniającej tą ustawę),
- Uchwała nr 1/98 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczególnych zasad rachunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej (Dz.Urz. NBP Nr 14, poz. 27),
- Uchwała nr 2/99 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczególnych zasad sporządzania przez banki skonsolidowanych sprawozdań finansowych (Dz.Urz. NBP Nr 14, poz.28),
- Uchwała nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r. w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością bankową
(Dz.Urz. NBP Nr 26, poz. 43),
- Zarządzenie Nr 4/95 Prezesa Narodowego Banku
Polskiego z dnia 22 lutego 1995 r. w sprawie
ustalenia wzorcowego planu kont banków (Dz.Urz.
NBP Nr 6, poz. 11),
- Zarządzenie Nr 15/99 Zarządu NBP z dnia 23
kwietnia 1999 r. w sprawie trybu i szczegółowych
zasad przekazywania przez banki do NBP danych
niezbędnych do ustalania polityki pieniężnej
państwa i okresowych ocen systemu pieniężnego
państwa oraz oceny sytuacji finansowej banków i
ryzyka sektora bankowego (Dz.Urz. NBP Nr 10,
poz.15),
- Uchwała nr 11/98 Komisji Nadzoru Bankowego z
dnia 14 października 1998 r. w sprawie norm
dopuszczalnego ryzyka walutowego w działalności
banku (Dz.Urz. NBP Nr 24, poz.54)

- Zarządzenie Nr 5/98 Komisji Nadzoru bankowego z
dnia 2 grudnia 1998 r. w sprawie sposobu wyliczania współczynnika wypłacalności banku oraz procentowych wag ryzyka przypisanych poszczególnym kategoriom aktywów i zobowiązań
pozabilansowych (Dz.Urz. NBP Nr 26, poz. 61),
normy wewnętrzne wydawane przez same banki

1.3 Rodzaje zdarzeń gospodarczych w banku (operacji)
- operacje udzielenia kredytu ( kredyt, przyrzeczenie udzielenia kredytu, operacje papierami wartościowymi).
- operacje depozytowe (wkłady, emisja własnych papierów wartościowych, pośrednictwo w operacjach papierami wartościowymi),
- operacje zlecone (rachunek bieżący-bankowe inkaso faktur, akredytywa, polecenie przelewu, polecenie zapłaty, czeki, rozliczenia kompensacyjne, rozliczenia międzybankowe, handel dewizami

1.4 Dokumentacja zdarzeń gospodarczych
Każdy zapis księgowy powinien być udokumentowany prawidłowym dowodem księgowym. Prawidłowy dowód to dowód sprawdzony pod względem merytorycznym oraz formalno-rachunkowym. Powinien zawierać niezbędny opis operacji lub odesłanie do innego dokumentu, własnoręczne podpisy osób odpowiedzialnych za przebieg operacji, strony operacji, datę wystawienia, datę operacji. Korygowanie błędów w dowodach zewnętrznych powinno się odbywać przez wystawienie dowodów korygujących wysyłanych kontrahentom. Błędy w dowodach wewnętrznych przed księgowaniem mogą być korygowane przez skreślenie błędnej treści, liczby, wpisanie poprawnej i złożenie podpisu z datą.




2. B a n k o w y p l a n k o n t
2.1 Procedury rachunkowości bankowej
Przedmiotem rachunkowości bankowej są procesy reprodukcji rozszerzonej kapitału. Ruchem okrężnym środków jest pieniądz (nie towar-pieniądz). Pieniądz nie jest elementem takiej sprzedaży, przy której następuje przeniesienie własności towaru jak w przypadku działalności handlowej lub produkcyjnej. Większość rejestrowanych operacji w księgowości dotyczy ruchu pieniądza, a nie ponoszonych nakładów.
Procedury bankowe to kompleks regulacji prawnych dotyczących form i techniki prowadzenia ksiąg rachunkowych w bankach. Ogólne regulacje prawne posiadają charakter obligatoryjny (przepisy prawne obowiązujące wszystkie banki zacytowane na 1 wykładzie p-kt 1.2).
W ramach tych ogólnych obligatoryjnych regulacji prawnych (procedur) banki dokonują własnych uregulowań (ustalają wewnętrzne procedury) w celu ujednolicenia zasad postępowania i dokumentowania przeprowadzanych operacji bankowych we wszystkich jednostkach organizacyjnych banku (centrali, oddziałach, filiach itp.).

2.2 Zasady księgowości bankowej
Rachunkowość bankowa stosuje wszystkie podstawowe zasady wynikające z obowiązującej ustawy o rachunkowości . Posiada jednak pewną specyfikę podmiotową i przedmiotową związaną z odzwierciedlaniem zdarzeń gospodarczych w specyficznym przedsiębiorstwie jakim jest bank operujący wyłącznie pieniądzem. Specyfika rachunkowości bankowej znalazła odzwierciedlenie w szeregu aktów normatywnych wydanych przez Komisję Nadzoru Bankowego (podanych na poprzednim wykładzie). Rachunkowość w banku musi dostarczać informacji niezbędnych dla:
- zarządzania bankiem.
- analizy polityki monetarnej państwa,
- dla władz nadzoru bankowego,
- dla akcjonariuszy i deponentów o kondycji ekonomiczno-finansowej banku,
- dla klientów o przebiegu i stanie operacji pieniężnych na ich rachunkach bankowych.
Zasadami nadrzędnymi rachunkowości są podstawowe zwyczaje, koncepcje, założenia i reguły, które stanowią punkt wyjścia do regulacji prawnych w skali międzynarodowej.
Źródłem regulacji rachunkowości o wymiarze ponad narodowym są międzynarodowe standarty rachunkowości wydane przez Komitet Międzynarodowych Standartów Rachunkowości. Rachunkowość bankowa oparta jest na Dyrektywie Czwartej bis z dnia 8.12 1986 r. o rocznych zamknięciach rachunkowych i konsolidowanych sprawozdaniach rachunkowości banków i innych instytucji finansowych.
Źródłem ogólnie stosowanych zasad rachunkowości bankowej w kraju jest ustawa z dnia 29 września 1994 r. o rachunkowości, która uwzględnia standarty międzynarodowe.
W ślad za zmianami jakie nastąpiły w międzynarodowych standartach
rachunkowości w latach 1994 - 1998, głównie z powodu globalizacji gospodarki światowej, ustawa o rachunkowości z 1994 r. będzie nowelizowana (projekt jej zmian został złożony w Sejmie).
Z analizy treści europejskich i krajowych norm rachunkowości wynikają pewne zasady nadrzędne. Do najważniejszych z nich należą:
- zasada podmiotowości (majątkowe i kapitałowe wyodrębnienie
podmiotów gospodarczych zobowiązanych do prowadzenia
rachunkowości - art.2 ustawy),
- zasada kontynuacji (podmiot prowadzi działalność w sposób ciągły i będzie ją kontynuował - art. 5 ust. 2 ustawy). Jeżeli natomiast istnieje zamiar likwidacji podmiotu lub istotnego pomniejszenia skali działalności (majątku) to sprawozdanie finansowe sporządza się wg innych zasad,
- zasada periodyzacji polegająca na okresowym zamykaniu ksiąg rachunkowych i sporządzaniu na ich podstawie sprawozdawczości finansowej ( art. 12 ustawy),
- zasada współmierności kosztów i przychodów polegająca na zaliczaniu do przychodów i kosztów wszystkich przychodów i związanych z tymi przychodami kosztów, które dotyczą danego roku obrotowego(art.6 ust. 1 ustawy). Do wyniku finansowego nie zalicza się wątpliwych przychodów i zysków nadzwyczajnych (np. odsetek od kredytów zapadłych a nie zapłaconych) jak również kosztów przyszłych okresów.
- zasada podstawy memoriałowej polega na ujmowaniu w kosztach i przychodach okresów obrachunkowych wszystkich operacji, które w nich wystąpiły niezależnie od tego czy rozrachunki z tym związane zostały uregulowane(art.6 ust.2).W przypadku braku źródłowych dowodów księgowych wystawia się dowody zastępcze (memoriały),
- zasada ostrożnej wyceny aktywów i pasywów dotyczy bieżącej wyceny majątku, kapitałów, kosztów i przychodów w celu zapewnienia prawidłowego ustalenia wyniku finansowego (art. 7 ustawy). W wyniku finansowym, bez względu na jego wysokość, należy uwzględnić zmniejszenie wartości użytkowej lub handlowej składników aktywów (rezerwy na znane ryzyko), w tym również w postaci odpisów amortyzacyjnych, niewątpliwe przychody i koszty,
- zasada ciągłości polegająca na tym aby zasady rachunkowości były stosowane z roku na rok w taki sam sposób ( grupowanie operacji na kontach, wycena aktywów i pasywów, ustalanie wyniku finansowego i sporządzanie sprawozdań finansowych). Bilans zamknięcia roku poprzedniego jest bilansem otwarcia roku następnego. Zmiany mogą być dokonane tylko z ważnych dla banku przyczyn i to tylko od początku roku ( art. 5 ust. 1 i art. 8 ust. 2 ustawy),
- zasada ujawniania zobowiązuje do kompletnego rejestrowania wszystkich zdarzeń gospodarczych w banku. Odbiorcy sprawozdań finansowych musza być przekonani, że sprawozdania finansowe zawierają wszystkie informacje ekonomiczno-finansowe, które są istotne dla oceny kondycji ekonomicznej i pozycji finansowej banku (art. 64 ust.4, art. 69 ust. 1 i art. 70 ust. 1, 2 i 3 ustawy).

Każdy podmiot gospodarczy, w tym również i bank, powinien posiadać opis przyjętych zasad rachunkowości (art.10 ustawy) obejmujący w szczególności:
- stosowanego roku obrotowego i wchodzących w jego skład
okresów sprawozdawczych,
- metod i zasad wyceny aktywów i pasywów oraz ustalania wyniku
finansowego, w szczególności w zakresie, w jakim ustawa pozostawia jednostce prawo wyboru,
- sposobu prowadzenia ksiąg rachunkowych, a w szczególności:
a) zakładowego planu kont, ustalającego wykaz kont księgi
głównej, przyjęte zasady klasyfikacji zdarzeń, zasady
prowadzenia kont ksiąg pomocniczych oraz ich powiązania
z kontami księgi głównej,
b) wykazu ksiąg rachunkowych, a przy prowadzeniu ksiąg
rachunkowych przy użyciu komputera-wykazu zbiorów danych
tworzących księgi rachunkowe na komputerowych nośnikach
danych z określeniem ich struktury, wzajemnych powiązań oraz
ich funkcji w organizacji całości ksiąg rachunkowych i w
procesach przetwarzania danych,
c) opisu systemu przetwarzania danych, a przy prowadzeniu ksiąg
rachunkowych przy użyciu komputera-opisu systemu
informatycznego, zawierającego wykaz programów, procedur
lub funkcji, w zależności od struktury oprogramowania, wraz
z opisem algorytmów i parametrów oraz programowych zasad
ochrony danych, w tym w szczególności metod zabezpieczenia
dostępu do danych i systemu ich przetwarzania, a ponadto
określenie wersji oprogramowania i daty rozpoczęcia jego
eksploatacji,
- organizacyjnych rozwiązań służących ochronie danych i ich
zbiorów, w tym dowodów księgowych, ksiąg rachunkowych i
innych stanowiących podstawę dokonanych w nich zapisów.

2.3 Ogólne założenia bankowego planu kont
Korzystając z delegacji (upoważnienia) zwartej w art.83 ust.2 ustawy o rachunkowości Prezes NBP wydał zarządzenie Nr 4/95 z dnia 22 lutego1995 r. w sprawie ustalenia wzorcowego planu kont
(Dz. Urz. NBP nr 6, poz. 11 z późniejszymi zmianami).
Bankowy plan kont określa generalne reguły przedstawiania sytuacji
majątkowej i finansowej banków w formie znormalizowanej,
adresowanej przede wszystkim do odbiorców zewnętrznych.
Zbudowany został na podstawie europejskich norm rachunkowości
bankowej, dzięki czemu dostarcza informacji niezbędnych dla:
kierowania bankiem, akcjonariuszy, innych banków, społeczeństwa,
organów kontrolnych i nadzorczych (GINB, biegli), polityki
monetarnej państwa.
Określa listę kont, które należy prowadzić aby móc sporządzić
obowiązującą sprawozdawczość.
Na podstawie wzorcowego planu kont banki mają obowiązek
opracowania własnych planów kont, które zaspokoją ich potrzeby
w zakresie zarządzania aktywami i pasywami, jak również rejestracji operacji klientów.
Bankowy plan kont obowiązuje wszystkie jednostki podlegające
polskiemu prawu bankowemu oprócz NBP.
Budowa bankowego planu kont oparta jest na dwóch podstawowych
pojęciach: „konto ogólne” i „wyznacznik”.
Konto ogólne to konto ujęte we wzorcowym planie kont oznaczone
liczbami do czterech cyfr. Pierwsza cyfra oznacza zespół do którego
konto należy, dalsze trzy to określenie przedmiotowe operacji (np.
należność, zobowiązanie i dalsze ich identyfikacje). Dla podmiotów
występujących w zespołach: 1(podmioty finansowe), 2 (podmioty nie
finansowe) i 4 ( papiery wartościowe) bankowy plan kont
przewiduje pięciocyfrowe konta. Piąta cyfra oznacza najbardziej
szczegółowe oznaczenie podmiotu. Przykładowo piąta cyfra „2”
oznacza: w przypadku podmiotów finansowych - banki, nie
finansowych - rolnicy indywidualni, papierów wartościowych -
papiery emitowane przez bank centralny.
Wyznaczniki są elementami opisowymi, parametrami
umożliwiającymi analizę o charakterze monetarnym i finansowym.
Są to dane uzupełniające, na podstawie których można pogrupować
informacje odmiennie niż w systemie kont ogólnych (przy pomocy
odpowiednich programów informatycznych).
Bankowy plan kont przewiduje następujące wyznaczniki:
- 1 waluta, w której prowadzona jest operacja bankowa (złote
lub dewizy),
- 2 partner operacji (rezydent, nie rezydent),
- 3 rodzaj operacji przeciwstawnej,
- 4 pierwotny okres umowy operacji,
- 5 okres zapadalności,
- 6 warunki oprocentowania (stałe, zmienne),
- 7 refinansowanie przez NBP,
- 8 klasyfikacja podmiotów ekonomicznych,
- 9 kredyty gwarantowane lub nie gwarantowane przez państwo.
Ten podstawowy wykaz wyznaczników może być rozszerzony przez
NBP odpowiednio do potrzeb sprawozdawczych, a każdy wyznacznik
dalej uszczegółowiony (np. wg okresów zapadalności i
wymagalności, przedziałów czasowych)

3. Aktywa banku i ich ewidencja

3.1 Klasyfikacja aktywów bankowych
Ze względu na wagę zagadnienia oraz specyfikę prowadzonej
działalności, klasyfikacja aktywów banków znalazła swoje
odzwierciedlenie w ustawie z dnia 29 września 1994 r o rachunkowości
(Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi zmianami). Zagadnieniu
temu poświęcony został załącznik Nr 2 do powołanej ustawy, w którym
przedstawiono układ obowiązującego banki bilansu (pozycje bilansowe
aktywów i pasywów). Z powyższego wynika, że aktywa banków
ewidencjonowane wg planów kont opracowanych przez banki, opartych
na zasadach wynikających z ustawy o rachunkowości oraz wzorcowego
planu kont dla banków (zarządzenie Nr 4/95 Prezesa NBP z dnia 22
lutego 1955 r.), należy grupować i ujmować w bilansie w układzie ściśle
określonym załącznikiem do ustawy o rachunkowości.

W opracowywanych bilansach banki mają obowiązek ujmowania
aktywów w następującym układzie:

I. Kasa, środki w Banku Centralnym
1. A vista
2. Rezerwa obowiązkowa
3. Inne środki
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zaliczone
zostały operacje ewidencjonowane na kontach Zespołu 1 wzorcowego
planu kont, dotyczące operacji kasowych oraz na rachunkach w Banku
Centralnym (bieżącym i terminowych).

II. Dłużne papiery wartościowe uprawnione do redyskonta w Banku
Centralnym
Do aktywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się w
szczególności (niemal wyłącznie) weksle handlowe przyjęte od klientów
banku, które bank ma prawo zgłosić do redyskonta w NBP (np. z tytułu
kredytów preferencyjnych na skup płodów rolnych).

III. Należności od innych instytucji finansowych
1. A vista
2. Terminowe
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
pozostałe aktywa ewidencjonowane w Zespole Nr 1 wzorcowego planu
kont nie ujęte w poz. I i II bilansu.

IV. Należności od klientów i sektora budżetowego
Do aktywów wykazywanych w powyższej pozycji bilansu zalicza
się wszystkie należności ewidencjonowane w Zespole 3 wzorcowego
planu kont.

V. Dłużne papiery wartościowe
1. Emitentów państwowych
2. Innych emitentów
(w tym odkupione weksle)
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu
zalicza się papiery wartościowe ewidencjonowane na
kontach Zespołu Nr 4 wzorcowego planu kont, z podziałem na emitentów
państwowych i nie państwowych oraz odkupione weksle - o stałej kwocie
dochodu.

VI. Akcje, udziały i inne papiery wartościowe o zmiennej kwocie
dochodu
W pozycji tej wykazywane są papiery wartościowe ewidencjonowane
w Zespole Nr 4 wzorcowego planu kont, które charakteryzują się zmienną
stopą dochodu. Odnośnie do aktywów wykazywanych w pozycjach VI i
IX bilansu godnym podkreślenia jest fakt, że wykaz kont w Zespole Nr 4
wzorcowego planu kont nie przewiduje podziału kont na ewidencjonujące
oddzielnie papiery wartościowe o stałej i zmiennej stopie dochodu. Z tego
też względu aby móc spełnić obligatoryjny obowiązek oddzielnego ich
wykazania w bilansie, należy ewidencję księgową rozszerzyć o
dodatkowe konta.

VII. Akcje i udziały w jednostkach zależnych
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane w jednostkach zależnych (ponad 50 % głosów
na walnym zgromadzeniu i ponad 50 % kapitału) ewidencjonowanych na
kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty
finansowe i nie finansowe (konta 020 i 021).

VIII. Akcje i udziały w jednostkach stowarzyszonych
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane w jednostkach stowarzyszonych (nie mniej jak
20 % i nie więcej jak 50 % udziału w kapitale) ewidencjonowanych na
kontach w Zespole 0 wzorcowego planu kont, z podziałem na podmioty
finansowe i nie finansowe (konta 022 i 023).

IX. Akcje i udziały w innych jednostkach o stałej kwocie dochodu
1. W instytucjach finansowych
2. W pozostałych jednostkach
Do aktywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
akcje i udziały posiadane przez bank w jednostkach, w których wielkość
tych udziałów nie przekracza 20 %, z dodatkowym podziałem na
podmioty finansowe i nie finansowe (konta 024 i 025).

X. Wartości niematerialne i prawne
1. Koszty organizacji poniesione przy założeniu lub późniejszym
rozszerzeniu spółki akcyjnej
2. Wartość firmy
3. Inne wartości niematerialne i prawne
4. Zaliczki na poczet wartości niematerialnych i prawnych
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się poniesione i
rozliczone nakłady inwestycyjne, w wyniku których nie powstał rzeczowy
majątek trwały lecz wartości niematerialne i prawne - pomniejszone o
dotychczasowe umorzenia (konto 049). Wykazywanie wartości
niematerialnych i prawnych (w bilansie) aż w czterech pozycjach zmusza
do rozszerzenia zakresu ewidencji księgowej wartości niematerialnych i
prawnych, ujętych w Zespole 0 wzorcowego planu kont tylko na dwóch
kontach (konta 040 i 041), do niezbędnej ilości kont (co najmniej
czterech).

XI. Rzeczowy majątek trwały
1. Nieruchomości
2. Pozostałe środki trwałe
3. Inwestycje rozpoczęte
4. Zaliczki na poczet inwestycji
W powyższych pozycjach aktywów bilansu wykazuje się wartość netto
majątku trwałego (wartość początkowa wykazywana na kontach 030 i 031
pomniejszona o dotychczasowe umorzenia ewidencjonowane na koncie
039).

XII. Akcje własne i udziały do zbycia
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się akcje własne ewidencjonowane w Zespole 4 wzorcowego planu kont na koncie 461-Akcje własne do zbycia.

XIII. Inne aktywa
1. Przyjęte aktywa - do zbycia
2. Pozostałe
W pozycji 1 wykazuje się przyjęte przez banki aktywa do zbycia (środki
trwałe i obrotowe), głównie za długi, ewidencjonowane wg cen
rynkowych na kontach 090, 091, 092 i 093 w Zespole 0 wzorcowego
planu kont, skorygowane o ich umorzenia (konto 099) i utworzoną
rezerwę na deprecjację (konto o98). W pozycji 2 wykazuję się pozostałe
aktywa nie kwalifikujące się do żadnej innej pozycji bilansu.

XIV. Rozliczenia międzyokresowe
W tej pozycji aktywów bilansu wykazuje się poniesione przez banki koszty (zapłacone z góry) dotyczące przyszłych okresów, ewidencjonowane na kontach 530 i 534 w Zespole Nr 5 wzorcowego planu kont.

3.2. Ewidencja aktywów bankowych
Klasyfikacja aktywów bankowych opisana w poprzedniej części wykładu
służy przede wszystkim sporządzeniu sprawozdawczości finansowej dla
odbiorców zewnętrznych, na podstawie której można dokonać oceny
bezpieczeństwa depozytów ulokowanych w banku. Służy również celom
wewnętrznym, a przede wszystkim racjonalnemu zarządzaniu aktywami
banków. Niezależnie od tego klasyfikacja aktywów służy celom
makroekonomicznym. Np. podział należności na od podmiotów
finansowych, nie finansowych i budżetowych, krajowych i zagranicznych,
(w ślad za tym również kosztów i przychodów), po dodatkowym
uwzględnieniu terytorialności rozmieszczenia banków, pozwala
na uzyskiwanie informacji niezbędnych do prowadzenie polityki
monetarnej Państwa.


3.3 Wycena aktywów bankowych
Ogólne zasady wyceny aktywów w bankach wynikają z ustawy z dnia 29
września 1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591 z późniejszymi
zmianami), zaś szczegółowe z uchwały Nr 1/98 Komisji nadzoru
Bankowego z dnia 3 czerwca 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad
rachunkowości banków i sporządzania informacji dodatkowej (Dz. Urz.
NBP Nr 14, poz. 27).
Podstawowymi zasadami wyceny aktywów wszystkich
podmiotów gospodarczych, a banków w szczególności, są: zasada
ostrożnej wyceny oraz wiernego przedstawienia sytuacji majątkowej i
finansowe.
Podstawowe zasady wyceny aktywów wynikające z art. 28 ustawy o
rachunkowości są następujące:
1. inwestycje rozpoczęte - według cen nabycia lub kosztów
wytworzenia,
2. udziały w innych jednostkach i długoterminowe papiery
wartościowe (lokaty) - według cen nabycia pomniejszonych
o odpisy spowodowane trwałą utratą ich wartości,
3. środki trwałe oraz wartości niematerialne i prawne -
według cen nabycia lub kosztów wytworzenia, lub wartości
po aktualizacji wyceny pomniejszonej o odpisy
amortyzacyjne ((umorzeniowe),
4. zapasy rzeczowych składników majątku obrotowego oraz
krótkoterminowe papiery wartościowe (przeznaczone do
obrotu) - według cen nabycia lub kosztów wytworzenia nie
wyższych od ich ceny sprzedaży netto na dzień bilansowy,
5. dłużne papiery wartościowe - według cen sprzedaży, z
tym że różnice pomiędzy ceną nabycia, a aktualną cena
sprzedaży zalicza się do kosztów lub przychodów z
operacji finansowych,
6. należności, w tym również z tytułu pożyczek - w kwocie
wymagającej zapłaty,
7. środki pieniężne oraz pozostałe aktywa - według
wartości nominalnej.
Szczegółowe zasady wyceny aktywów w bankach wynikają
z Rozdziału 4 powołanej wyżej uchwały Nr 1/98 Komisji Nadzoru Bankowego. Dotyczą przede wszystkim konieczności uwzględnienia przy ich wycenie przepisów w sprawie tworzenia rezerw na ryzyko w działalności bankowej (uchwała nr 8/1999 Komisji Nadzoru Bankowego z dnia 22 grudnia 1999 r.).
Ponadto w przepisach szczegółowych dotyczących wyceny
aktywów w bankach uwzględniono:
- zasady wyceny metali szlachetnych nie zaliczanych do
rzeczowych składników majątku obrotowego - w cenie
nabycia nie wyższej od notowań giełdowych,
- należności, w tym pożyczki, kredyty i środki na
rachunkach bankowych wykazuje się w kwocie wymagającej
zapłaty, która obejmuje również odsetki od należności, których
obowiązek kapitalizacji wynikł z ustawy lub umowy,
- papiery wartościowe przeznaczone do obrotu, lokacyjne i
z prawem do kapitału wycenia się według ceny nabycia
powiększonej o naliczone odsetki, dyskonto, premię itp.,
pomniejszonej o odpisy z tytułu trwałej utraty ich
wartości.
- papiery wartościowe stanowiące obligacje restrukturyzacyjne wykazuje się według ceny nabycia powiększonej o odsetki nie wypłacone przez budżet państwa, które zgodnie z przepisami zwiększają ich wartość,
- aktywa przejęte za długi - wykazuje się według ceny
stanowiącej cenę długu nie wyższej jednak od ceny możliwej
do uzyskania z ich sprzedaży,
- aktywa stanowiące pozycje walutowe bilansu wykazuje się w
złotych po przeliczeniu według średniego kursu ustalanego
przez prezesa NBP, obowiązującego na dzień bilansowy.
Stany aktywów wykazywanych w księgach rachunkowych
banków podlegają rocznej i okresowej inwentaryzacji, której podstawowym
celem jest: porównanie danych wynikających z ksiąg rachunkowych ze
stanem faktycznym, rozliczenie finansowe stwierdzonych różnic
inwentaryzacyjnych (w tym osób majątkowo odpowiedzialnych za
powierzone mienie) oraz dokonanie oceny gospodarczej wykorzystania i
przydatności składników majątkowych. Szczególne znaczenie w bankach
posiada inwentaryzacja środków pieniężnych, papierów wartościowych oraz
stanu środków na rachunkach bankowych kredytów i pożyczek.

4. Pasywa banku i ich struktura
4.1 Struktura pasywów banku
Stosownie do ustaleń zawartych w załączniku Nr 2 do ustawy o
rachunkowości, banki maja obowiązek prezentowania w bilansie pasywów w następującym układzie:

1. Zobowiązania wobec Banku centralnego
Do pasywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się wyłącznie zobowiązania wobec Banku Centralnego ewidencjonowane w Zespole Nr 1 wzorcowego plan kont. W szczególności: środki na rachunku Banku Centralnego prowadzonym w banku komercyjnym (konto 1101), depozyty Banku Centralnego (konto 1111), pożyczki udzielone przez Bank Centralny (konto 1121), kredyty zaciągnięte w Banku Centralnym ewidencjonowane na kontach 1130, 1131, 1132, 1133, 1134, 1135, 1136, 1139 oraz niezapłacone odsetki od kredytów i pożyczek (konto 1191).

II. Zobowiązania wobec instytucji finansowych
1. A vista
2. Terminowe
Do pasywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się pozostałe
zobowiązania banku wobec instytucji finansowych (oprócz Banku Centralnego) ewidencjonowane w Zespole Nr 1 wzorcowego planu kont z podziałem na figurujące na rachunkach bieżących (a vista) i terminowe (konta zaliczone do grupy 17 i 18). Do instytucji finansowych, które we wzorcowym planie kont na piątym miejscu numeru konta otrzymały swoją numeracje, zaliczamy następujące podmioty:
0 - Międzynarodowe Organizacje Finansowe
1 - Filie, Oddziały i Agendy banku za granicą
2 - Banki
3 - Banki centralne za granicą
4 - Placówki pocztowe
5 - Giełda papierów wartościowych
6 - Biura maklerskie
7 - Instytucje ubezpieczeniowe
8 - Fundusze inwestycyjne ( w tym Narodowy Fundusz Inwestycyjny)
9 - Inne instytucje finansowe ( w tym: kantory, fundusz powierniczy)

III. Zobowiązania wobec klientów i sektora budżetowego
1. Lokaty oszczędnościowe:
a) a vista
b) terminowe
2. Pozostałe:
a) a vista
b) terminowe
Do pasywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
wszystkie zobowiązania ewidencjonowane w Zespołach Nr 2 i 3 wzorcowego planu kont. Dalszy podział na zobowiązania z tytułu lokat oszczędnościowych i pozostałych zobowiązań, a w ramach tych pozycji na rachunki bieżące (a vista) i terminowe, zobowiązuje do grupowania zobowiązań odrębnie z tytułu lokat oszczędnościowych (tylko lokaty w bonach oszczędnościowych - konto 273 i na książeczkach oszczędnościowych bieżących i terminowych- konto 275). Pozostałe rachunki bieżące i depozyty terminowe podmiotów nie finansowych i sektora budżetowego ewidencjonowane w Zespołach 2 i 3 wzorcowego planu kont ujmowane są w pozycji szczegółowej „Pozostałe”.

IV. Zobowiązania z tytułu papierów wartościowych
1. Własnych obligacji
2. Pozostałe
Do pasywów wykazywanych w powyższych pozycjach bilansu zalicza się
sprzedane przez bank papiery wartościowe ewidencjonowane na koncie 401- Sprzedaż papierów wartościowych z udzielonym przyrzeczeniem odkupu (forma depozytu przyjętego od nabywcy- „Własnych obligacji”) oraz na koncie 480 - Papiery wartościowe własnej emisji („Pozostałe”). W pozycjach tych ujmowane są również należne nabywcom odsetki (nie zapłacone) ewidencjonowane na kontach 4091 i 469.

V. Fundusze specjalne i inne pasywa
1. Fundusze specjalne
2. Inne pasywa
Do pasywów wykazywanych w tych pozycjach bilansu zalicza się:
- do pozycji „Fundusze specjalne” - część salda konta 551 dotyczącą Zakładowego Fundusz Świadczeń Socjalnych,
- do pozycji „Inne pasywa” zalicza się zobowiązania banku ewidencjonowane w Zespole Nr 5 wzorcowego planu kont, jak np. zobowiązania z tytułu rozrachunków międzybankowych (konto 501), rozrachunków wewnątrz bankowych (konta: 510, 511), z tytułu obrotu papierami wartościowymi (kont 520, 521, 522, 523, 524) oraz zobowiązania wobec wierzycieli różnych (np. pracowników, ZUS, podatku od płac itp.

VI. Rozliczenia międzyokresowe i przychody przyszłych okresów
1. Rozliczenia międzyokresowe
2. Przychody przyszłych okresów
Do pasywów wykazywanych w tych pozycjach bilansu zalicza się w szczególności: - do pozycji „Rozliczenia międzyokresowe” - koszty do zapłacenia
ewidencjonowane na koncie 532 (na koncie tym nie ewidencjonuje
się odsetek),
- do pozycji „Przychody przyszłych okresów” - przychody przyszłych
okresów ewidencjonowane na koncie 531 (na koncie tym
ewidencjonuje się również odsetki).

VII. Rezerwy
1. Rezerwy na podatek dochodowy od osób prawnych
2. Pozostałe rezerwy
Do pasywów wykazywanych w tych pozycjach bilansu zalicza się:
- do pozycji „Rezerwy na podatek dochodowy od osób prawnych”-
rezerwę na odłożony podatek dochodowy ustaloną na koniec roku
obrotowego (część salda konta 535 dotyczącą odłożonego podatku
dochodowego),
- do pozycji „Pozostałe rezerwy” - rezerwy utworzone na udzielone
zobowiązania ewidencjonowane na kontach pozabilansowych (konto
630)


VIII. Zobowiązania podporządkowane
Do pasywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się przyjęte
przez bank na okres co najmniej 5 lat środki pieniężne, które zgodnie z
umową nie mogą być wcześniej wycofane, a w przypadku upadłości lub
likwidacji banku będą podlegać zwrotowi w ostatniej kolejności -
ewidencjonowane na koncie 620. Ewidencjonowanie zobowiązań na tym
koncie wymaga zgody Komisji Nadzoru Bankowego, a ich wysokość nie
może być wyższa jak 50 % funduszy podstawowych ( art.127 ust. 3
ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe -Dz.U. Nr 140 poz.939
z późniejszymi zmianami).

IX. Kapitał (fundusz ) podstawowy
Do pasywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się kapitał podstawowy ewidencjonowany na koncie 600.

X. Zadeklarowane, lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitału
podstawowego (wielkość ujemna)
W tej pozycji bilansu wykazuje się ze znakiem ujemnym kapitał podstawowy zadeklarowany (ewidencjonowany na koncie 600) w części jeszcze nie opłaconej - ewidencjonowany na koncie 601.

XI. Kapitał (fundusz) zapasowy
1. Ze sprzedaży akcji powyżej ich wartości nominalnej
2. Tworzony ustawowo
3. Tworzony zgodnie ze statutem
4. Inny
W tej pozycji bilansu wykazuje się fundusz zapasowy ewidencjonowany
na koncie 602. Do konta 602 musi być prowadzona odpowiednia
dodatkowa ewidencja (analityka), umożliwiająca dokonanie podziału
funduszu zapasowego na źródła jego tworzenia, bowiem w bilansie jest
on wykazywany w oddzielnych pozycjach.

XII. Kapitał (fundusz) rezerwowy
1. Z aktualizacji wyceny
2. Na ogólne ryzyko bankowe
3. Pozostałe
Do pasywów wykazywanych w tej pozycji bilansu zalicza się:
- do pozycji szczegółowej „Z aktualizacji wyceny” - dodatnie
różnice z tytułu przeceny rzeczowego majątku trwałego (konto 613),
- do pozycji „Na ogólne ryzyko bankowe” - rezerwę tworzoną na
podstawie art. 130 ustawy Prawo bankowe - na ryzyko ogólne
związane z prowadzeniem działalności bankowej, ewidencjonowaną
na koncie 610 (1,5 % średniego kwartalnego stanu należności
kredytowych),
- do pozycji „Pozostałe”- kapitał rezerwowy utworzony z zysku do
podziału i wpłat akcjonariuszy (konto 603).

XIII. Nie podzielony wynik finansowy z lat ubiegłych
1. Zysk (wielkość dodatnia)
2. Strata (wielkość ujemna)
W pozycji szczegółowej „Zysk (wielkość dodatnia)”- wykazuje się
sumę nie podzielonego zysku z lat ubiegłych stanowiącego saldo Ma
konta 604 - Wynik z lat ubiegłych. W pozycji „Strata (wielkość
ujemna)” - wykazuje się kwotę niepokrytej starty z lat ubiegłych
stanowiącej saldo Wn konta 604.

XIV. Wynik finansowy netto roku obrotowego
1. Zysk netto (wielkość dodatnia)
2. Strata netto (wielkość ujemna)
W pozycji szczegółowej „Zysk netto (wielkość dodatnia)”- wykazuje
się saldo Ma konta 650 - Wynik w trakcie zatwierdzenia, zaś w
pozycji „Strata netto (wielkość ujemna) saldo Wn konta 650.


W bilansie ponadto wykazuje się zobowiązania pozabilansowe
udzielone i otrzymane w następującym układzie:

I. Zobowiązania warunkowe z tytułu:
1. Weksli akceptowanych i indosowanych, czeków, akredytyw itp.
2. Udzielonych gwarancji i poręczeń
3. Pozostałych
Do zobowiązań pozabilansowych wykazywanych w powyższych
pozycjach szczegółowych zalicza się:
- do pozycji 1- potencjalne zobowiązania przyszłościowe banku z
tytułu akceptowanych (zobowiązanie do wykupu) i indosowanych
(przeniesienie prawa własności) weksli, akredytyw itp., które mogą
stać się wymagalne w przypadku zaistnienia określonych
okoliczności (np. nie wykupienia przez klienta banku weksli, nie
zapłacenia przez klienta należności na którą otwarto akredytywę),
- do pozycji 2 - potencjalne zobowiązania przyszłościowe banku z
racji udzielonych klientom banku gwarancji i poręczeń z różnych
tytułów,
- do pozycji 3 - potencjalne zobowiązania banku inne niż wymienione
w pozycjach 1 i 2

II. Zobowiązania wynikające z tytułu operacji kupna / sprzedaży z
klauzulą odkupu
Do zobowiązań wykazywanych w tej pozycji pozabilansowej zalicza
się potencjalne zobowiązania, które mogą w przyszłości wystąpić z
tytułu zobowiązania się banku do zakupu papierów wartościowych,
sprzedaży papierów emitentów.

III. Ryzyko kredytowe wywołane nieodwołalnym zobowiązaniem
Do zobowiązań pozabilansowych wykazywanych w tej pozycji zalicza
się poręczenia i gwarancje udzielone klientom na kredyty otrzymane z
innych banków

4.2 Ewidencja stanów i zmian w pasywach bankowych
Ewidencja księgowa pasywów banku powinna być prowadzona w taki
sposób aby pozwoliła na sporządzenie obowiązującej sprawozdawczości finansowej to jest: bilansu, rachunku zysków i strat, informacji dodatkowej, sprawozdania z przepływu środków pieniężnych oraz sprawozdania z działalności jednostki. Ewidencja księgowa pasywów banku powinna zapewnić:
- wyodrębnienie zobowiązań wobec budżetu państwa lub jednostek samorządu terytorialnego z tytułu uzyskania prawa budynków i budowli,
- dane o strukturze własnościowej kapitału podstawowego oraz liczbie i wartości nominalnej subskrybowanych akcji, w tym uprzywilejowanych,
- stan na początek roku obrotowego, zwiększenia i wykorzystanie oraz stan końcowy kapitałów (funduszów) zapasowych i rezerwowych,
- dane o stanie rezerw według celu ich utworzenia na początek roku obrotowego, zwiększeniach, wykorzystaniu, rozwiązaniu i stanie na koniec roku obrotowego, ze wskazaniem tych z nich, które korygują należności,
- podział zobowiązań pozostałych do spłacenia na dzień bilansowy, według terminów spłaty przewidzianych umowami:
a) do 1 roku
b) od 1 do 5 lat
c) ponad 5 lat
- wykaz grup zobowiązań zabezpieczonych na majątku banku (ze
wskazaniem ich rodzaju),
- zobowiązania warunkowe, w tym również udzielone przez bank
gwarancje i poręczenia, także wekslowe.


4.3 Wycena pasywów banku
Podstawowe zasady wyceny pasywów są takie same, jak i aktywów,
które omówiono na poprzednim wykładzie. Zasady: ostrożnej wyceny i
istotności, należące do zasad uniwersalnych, mają zastosowanie również
do wyceny pasywów. Należy także pamiętać o zasadzie indywidualnej
wyceny każdego składnika pasywów oraz nie kompensowania różnych
co do rodzaju pasywów z aktywami, jak również przychodów z kosztami.
Przy wycenie poszczególnych rodzajów pasywów stosuje się następujące
zasady:
- stan kapitałów lub funduszy własnych wycenia się w wartości
nominalnej,
- zobowiązania wyrażone w walucie obcej wycenia się po kursie
średnim NBP obowiązującym na dzień bilansowy,
- zobowiązania - w kwotach wymagających zapłaty, łącznie z odsetkami.
Pisemne potwierdzenia (inwentaryzacja) przez kontrahentów dotyczy większości pasywów (nie dotyczy osób fizycznych). Uzgodnienie stanu rachunków z osobami fizycznymi następuje w drodze wysyłania do nich wyciągów bankowych ( w tym na koniec roku). W przypadku nie zgłoszenia niezgodności w ciągu 14 dni od daty wysłania, stan rachunków uznaje się za uzgodniony.

---