Materiały uzupełniające do zaliczenia sem. I z przedmiotu Pedagogika opiekuńcza

Klasyfikacja potrzeb ponadpodmiotowych

Potrzeby normalne - wynikające z podstawowych właściwości gatunkowych człowieka, z nieuniknionych zależności interpersonalnych i społecznych oraz nie budzących dezaprobaty właściwości indywidualnych (np. dzieciństwa, młodości starości, różnorodnych zależności i stosunków międzyludzkich)

Potrzeby substandardowe - wytworzone przez różnego rodzaju niekorzystne zwłaszcza dziedziczne, ujemne czynniki życia i rozwoju (np.: odchylenia od normy, upośledzenia, choroby, zaburzenia i deprywacje rodzinne, stany frustracyjne, wypaczenia osobowościowe, nieszczęśliwe wypadki losowe, ujemne następstwa rozwoju cywilizacyjnego, uzależnianie się od „sił wyższych”)

Potrzeby powszechne - właściwe wszystkim ludziom, powszechne (biologiczne, bezpieczeństwa, przynależności, miłości, nowych doświadczeń, sukcesu, wiedzy i rozumienia u dzieci i młodzieży)

Potrzeby dzieciństwa - właściwości osobowe dzieci, dziedziczne i nabyte, których zaspokojenie warunkuje jakość życia, wielostronny rozwój.

Potrzeby indywidualne - wynikające ze specyficznych cech osobowościowych jednostki, jej indywidualnej biografii, utrwalonych przyzwyczajeń, nastawień i oczekiwań (kolekcjonowanie, uprawianie sportu, zainteresowania) mają niższą rangę i znaczenie niż potrzeby powszechne, niemniej jednak mają „ludzki” charakter, a ich zaspokajanie jest warunkiem istotnym normalnego funkcjonowania.

Potrzeby standardowe - czyli taki które są właściwe dla większości podopiecznych lub takie które występują najczęściej i stąd też zaspokajanie ich nabiera charakteru standardowego.

Potrzeby hiperstandardowe - czyli takie które występują znacznie rzadziej ale są bardzo cenne. Wynikające ze szczególnych uzdolnień, talentów, geniuszu oraz wysoce wartościowych zainteresowań i zamiłowań.

Potrzeby niezależne (obiektywne) - spowodowane przez czynniki niezależne od podmiotu czy związanych z nim ściśle osób lub instytucji (upośledzenia fizyczne i psychiczne, sieroctwo naturalne, choroby, wypadki losowe, szczególne trudności życiowe nie zawinione przez człowieka)

Potrzeby zależne (subiektywne) - spowodowane przez same podmioty (ich pewne cechy) lub związane z nimi inne osoby bądź instytucje (lenistwo, nastwienie na opiekę i zależność od innych, niezaradność, lęk przed trudnościami i odpowiedzialnością, nałogi)

Zasady procesu opiekuńczego wg Z.Dąbrowskiego

1.Zasada opieki sprawiedliwej

Inaczej sprawiedliwości w opiece. W tej zasadzie wyodrębniają się cztery składowe:

- w traktowaniu człowieka, postępowaniu z nim, a w tym oczywiście dziecka;

- dystrybutywna, dotycząca dystrybucji dóbr służących potrzebom ludzi;

- proceduralna, w tworzeniu i realizowaniu określonych procedur postępowania

- retrybutywna, w wymierzaniu kar za przewinienia, występki, przestępstwa i zbrodnie.

Każdemu podopiecznemu należy się optymalna opieka dostosowana do jego indywidualnych potrzeb

2.Zasada optymalizacji opieki

Opieka jest taką dziedziną której zarówno niedostatek jak i nadmiar włożonej pracy i wysiłku ze strony podmiotu działania opiekuńczego przynosi negatywne skutki tak z punktu widzenia interesu indywidualnego podopiecznych, jak i wymagań społecznych.

Specyficzne są dla niej ujemne skutki nadmiaru opieki, czego na przykład nie zaobserwujemy w dziedzinie wychowania, w której wysokie zagęszczenie i intensywność oddziaływań wychowawczych jest na ogół stanem pożądanym.

Potwierdza się przez doświadczenie, że w opiece niezbędne jest istnienie pewnej normy która wskazuje na konieczności takiego sprawowania opieki, aby nie była ona ani nadmierna, ani niedostateczna, a dostosowana do rzeczywistych potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznego. Ponieważ każde z tych odchyleń pociąga za sobą niezależnie od intencji opiekuna - oprócz szkód opiekuńczych ujemne skutki wychowawcze. Pierwsze przyczynia się do ukształtowania jednostki niesamodzielnej, bezradnej, oczekującej stale pomocy od innych, potrzebującej zależności obawiającej się odpowiedzialności, zarozumiałej wyniosłej egoistycznej i konsumpcyjnej. Drugie prowadzi do wykolejenia, agresji oschłości emocjonalnej, stanów frustracyjnych i zubożenia osobowości podopiecznego.

Dopiero opieka optymalna polega na zaspokajaniu wielorakich potrzeb podopiecznego w zakresie i stopniu uwzględniającym jego samodzielność, własne możliwości zaradność i wysiłek, ze stałą tendencją do samoredukcji i modyfikacji przy jednoczesnym zwiększaniu marginesu jego autonomii i samowystarczalności, pozwala na uniknięcie negatywnych następstw i osiągnięcie efektów wychowawczych.

Wynika z tego jeszcze jedna istotna cecha opieki optymalnej: pewien niedostatek, niedosyt w zaspokajaniu potrzeb podopiecznego, który jest naturalnym bodźcem i marginesem dla jego własnej aktywności w tym zakresie, a z tym wiąże się ciągłe ryzyko ze strony opiekuna. Istotny problem tkwi w rozmiarach tego niedoboru opieki i marginesu narzuconej podopiecznemu samodzielności. \opiekun nie powinien liczyć na nieistniejące możliwości podopiecznego do samodzielnego zaspokajania jego potrzeb i pozostawania nie wypełnionych luk w opiece. Ze strony podopiecznego istnieć muszą potencjalne i realne możliwości zaspokajania określonych potrzeb , tkwiących w poziomie jego rozwoju psychofizycznego i warunkach zewnętrznych. Inaczej mówiąc, granica powodowanego celowo niedostatku opieki nie może przekraczać potencjalnych możliwości podopiecznego.

3.Zasada aktywności podopiecznych w zaspokajaniu potrzeb

Celem opieki jest nie tylko stwarzanie warunków do zaspokojenia potrzeb ale doprowadzenie po określonym czasie do samodzielności a ściślej do tego aby sami zaspokajali swoje potrzeby w sposób zgodny z uznanymi normami społecznymi. Jednym z podstawowych warunków osiągnięcia tego celu jest czynny udział podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb.

Doniosłość konstruktywnej aktywności podopiecznych w procesie opieki podkreślała już H.Radlińska, między innymi analizując związki opieki z wychowaniem. Zasada ta opiera się więc na wielostronnie uzasadnionej tezie, że walory merytoryczne i wychowawcze opieki wzrastają proporcjonalnie do zakresu i stopnia czynnego udziału podopiecznych w zaspokajaniu ich potrzeb. Mając na uwadze z jednej strony stopień i zakres tej aktywności, a z drugiej spełniane przez opiekuna funkcje opiekuńcze, można wyróżnić następujące rodzaje współdziałania podopiecznego z opiekunem:

- bierne korzystanie przez podopiecznego z opieki bezpośrednio wykonywanej przez opiekuna (dzieci najmłodsze, podopieczni chorzy, upośledzeni), takie cechy ma również opieka krańcowo nadmierna;

- aktywne zachowanie procesu opieki, nie wykraczające poza elementarne współdziałanie i wykonywanie najprostszych czynności samoobsługowych (z wykorzystaniem zaczątkowych możliwości instrumentalnych dzieci ich umiejętności i sprawności praktycznych)

- samodzielne zaspokajanie wielu potrzeb podopiecznego lub współdziałanie wtym zakresie przy postępującej redukcji bezpośrednich, wykonawczych czynności opiekuńczych ze strony opiekuna na rzecz czynności pośrednich podzajaco-ukierunkowujących (opiekun pełni rolę osoby pouczającej, kontrolującej, egzekwującej, np.: starszy wiek przedszkolny do końca gimnazjum)

- korzystając wciąż jeszcze z zapewnianych mu materialnych podstaw egzystencji w dużym stopniu samodzielne organizuje sobie codzienne życie i realizuje stojące przed nim zadania, a rola opiekuna sprowadza się głownie do roli doradcy, kontroli i zaopatrzenia w niezbędne materiały oraz stawiania wymagań, np. szkoły średnie, przysposabiający do wykonywania zawodu, studiujący.

- przejmuje na siebie zapewnienie materialnych warunków swojego bytu, staje się względnie samodzielny, nie jest już poddawany kontroli opiekuna, którego rola polega głownie na udzielaniu mu niezbędnej pomocy, dobrej rady, moralnego oparcia, odnosi się do okresu bezpośrednio po akcie usamodzielnienia i trwa przez pewien okres, aż do opanowania nowych ról społecznych.

4.Zasada wychowawczego charakteru opieki

Zasada ta wynika ze związków jakie istnieją między opieką a wychowaniem aktualizowanych w sposób celowy i zamierzony. Wskazuje na niezbędność ciągłego wzbogacania opieki w wychowawcze formy realizacyjne, czyli formalno-wychowawczego modyfikowania sposobów zaspokajania potrzeb podopiecznych. Spełniając ten postulat nie zmieniamy zatem zasadniczej treści opieki, lecz niejako komplikujemy jej przebieg wychowawczymi formami i metodami, które powinny wpływać na przedmiot opieki. U podstaw tej zasady leży teza, że wychowawcza wartość opieki wzrasta wraz ze stopniem modyfikacji zaspokajania potrzeb podopiecznych różnymi formami ich aktywności pośredniczącej, aranżowanej według określonych celów wychowawczych. Przeciwnie, im bardziej cały ten przebieg opieki upraszczamy, skracamy drogę od podmiotu potrzeby do jej przedmiotu i aktu zaspokajania, tym mniejsza jest jej wartość wychowawcza.

Przykładem dobrze obrazującym tę zasadę jest sytuacja nabywania wyposażenia osobistego podopieczny dostaje wszystkie niezbędne elementy wyposażenia bezpośrednio z rąk opiekuna, bez żadnych operacji dodatkowych pośredniczących waloryzujących to dawstwo. Jej zaletą jest prosta, sprawność, niska czasochłonność, wadą natomiast jest maksymalne zubożenie je o możliwe potencjalne walory. Druga procedura tej samej sytuacji polega na tym, że opiekunowie dostarczając tych dóbr podopiecznym uruchamiają różne formy ich aktywności własnej i wspólnej, wymaga to oczywiście zachodu i czasu (np. wspólne planowanie, przegląd i ocena aktualnego stanu wyposażenia, wspólne nabywanie bądź wytworzenie, ustalanie właściwych sposobów użytkowania)

5.Zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby

Celowe wpływanie na same potrzeby ich treść i charakter. W trakcie opieki, codziennym życiu dzieci i młodzieży zachodzą istotne jakościowe i ilościowe zmiany w stanie ich potrzeb w tym również zmiany niekorzystne, dokonujące się poza celową interwencją wychowawczą. Wynika stąd konieczność oddziaływania regulacyjnego i wychowawczego na potrzeby podopiecznych.

Zasada ta polega na stwarzaniu podopiecznym warunków, organizowaniu rzeczywistości opiekuńczo - wychowawczej, która wpływałaby na rozbudzanie, rozwijanie i utrwalanie pozytywnych potrzeb oraz hamowanie i wygaszanie potrzeb negatywnych. Nie licząc jedynie na przypadkowy, naturalny bieg bieg zdarzeń uświadamiać podopiecznym ich rzeczywiste potrzeby ich osobisty zgodny z normami społecznymi interes życiowy.

Nie należy czekać aż określony wypadek uświadomi dzieciom niezbędność witamin i mikroelementów dla ich organizmu lecz wcześniej na różne sposoby uświadamiać im to i stymulować właściwy do tego stosunek. nie trzeba czekać na wypadek aby wytworzyła się w wychowanku potrzeba bezpiecznego zachowania się na ulicy. Nie potrzeba czekać na skrzywienie kręgosłupa u podopiecznego aby uświadomić mu potrzebę uprawiania sportu.

W praktyce opiekuńczo-wychowawczej zasada oddziaływania wychowawczego na potrzeby odnosi się do szerokiego wachlarza zadań, które wypada uznać za zasadnicze i typowe. Np.: w domach dziecka jest wiele dzieci pochodzących z rodzin o niskiej kulturze, zdemoralizowanych i przestępczych, skąd wyniosły one potrzeby negatywne, których zaspokojenie godzi w ich osobisty i społeczny interes. Konieczne jest hamowanie i wygaszanie tych, upośledzających osobowość potrzeb.

6.Zasada właściwego łączenia świadczeń opiekuńczych z wymaganiami

Jak wynika z treści przedstawionych wcześniej zasad, jednym z podstawowych czynników prawidłowej opieki i jej wychowawczego charakteru jest aktywizacja podopiecznych w zakresie zaspokajania ich potrzeb. Można ją zatem uznać za fundamentalne założenie procesu opieki. Zasadniczym i koniecznym warunkiem jego realizacji jest m.in. właściwe łączenie zaspokajania potrzeb podopiecznych ze stawianiem im w związku z tym określonych wymagań. Wraża on wiekowe doświadczenia w opiece i wychowaniu:

Dając należy wymagać, a aby wymagać trzeba najpierw dać.

Decydujące znaczenie ma tutaj stawianie podopiecznemu wychowawczych wymagań:

- oszczędności, gospodarności, poszanowania środków służących jego potrzebom;

- coraz większego wysiłku i wkładu pracy w zdobywaniu środków opieki,

- udzielania na miarę swych możliwości pomocy potrzebującym,

- wykorzystywania w dostatecznym stopniu możliwości stworzonych przez opiekę dla możliwie wszechstronnego przygotowania się do samodzielnego życia,

- systematycznego opanowania i rozwijania praktycznych umiejętności i sprawności samoobsługi i obsługi innych,

- obiektywnej oceny, zrozumienia i szacunku dla wysiłków opiekuńczych opiekunów,

- gotowości i nastawieni do podejmowania opieki nad potrzebującymi jej, zależnymi od niego osobami jako moralnej powinności „spłaty zaciągniętego wobec swych opiekunów długu.

SYTUACJE OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZE

Sytuacja opiekuńcza - to wyodrębniające się jako pewna całość strukturalno-funkcjonalna: stan deprywacji potrzeb podopiecznego i jego aktywność oraz czynności opiekuna zmierzające do pożądanej zmiany tego stanu w czasowym układzie warunków i zależności.

Można ją określić jako specyficzny układ:

1. potrzeb - pewien stan zaspokojenia potrzeb ponadpodmiotowych podopiecznych;

2. warunków - włącznie z właściwościami osobowymi opiekuna i podopiecznego

3. aktywności - czynności opiekuńcze opiekuna i współudział podopiecznego w zaspokajaniu jego potrzeb

4. konieczności - uwzględnianie stałych zależności i realnych granic możliwości oraz spełnianie podstawowych funkcji opieki

5. wartości - dostarczane przedmioty potrzeb i osiąganie określonego poziomu ich zaspokojenia w wymiarze obiektywnym i subiektywnym

Sytuacja opiekuńcza wzbogacona o cele wychowawcze jest funkcją sześciu składników:

S_op = f (W ↔ PZ_p ↔ DP_p ↔ AP ↔ W_t) Cz

Sop - sytuacja opiekuńcza

W - warunki zewnętrzne i wewnętrzne

PZp - określony poziom zaspokojenia potrzeb podopiecznych

DPp - dostarczanych przedmiotów potrzeb

AP - aktywności podopiecznego

Wt - urzeczywistniane wartości opieki

Cz - cele wychowawcze

↔ - wielostronne zależności między elementami

Podział sytuacji opiekuńczo-wychowawczych:

1.kreacyjne - polegające na bezpośrednim uczestnictwie w życiu (naturalnie) w celu zdobycia „doświadczenia życiowego”: środowisko rodzinne, szkoła, świetlice, MDK, kolonie, obozy, internaty…

2.kompensacyjne - zmieniony układ warunków i zadań odpowiednio dostosowany do potrzeb sytuacji dziecka. Obejmuje dzieci mieszczące się w tzw. normie rozwojowej: które utraciły naturalne środowisko wychowawcze, środowisko rodzinne nie w pełnym zakresie wywiązuje się ze swoich zadań. Dominują zadania reedukacyjno-resocjalizacyjne.

3.ratownictwo - organizowane gdy zachodzi potrzeba usuwania i zmniejszania ograniczeń rozwojowych wrodzonych bądź nabytych. Polega na łagodzeniu i zmniejszaniu skutków ograniczeń rozwoju i doprowadzeniu do takich zmian w zachowaniu, które pozwalają na względnie samodzielne funkcjonowanie w społeczności: choroby, upośledzenia (w przypadku ciężkich pozbawione są elementu wychowawczego)

Podstawowe związki zachodzące między opieką a wychowaniem

1. zaspokajanie fizjologicznych potrzeb podopiecznych warunkuje wychowanie - realizacja celów wychowawczych jest możliwa wyłącznie w przypadku jeśli wszystkie potrzeby fizjologiczne wychowanka są zaspokojone (głód, sen, ubranie itp….)

2. zaspokojenie psychospołecznych potrzeb podopiecznych warunkuje wychowanie - o ile poprzedni związek jest oczywisty to ten aspekt pozostaje jeszcze na etapie postulatów. Zgodnie z nimi wychowanie jest możliwe wyłącznie jeśli są zaspokojone potrzeby psychospołeczne wychowanków np. poczucie bezpieczeństwa, dodatnia perspektywa, akceptacja i uznanie ze strony osób znaczących, poczucie krzywdy, beznadziejności, niesprawiedliwości, że się jest kochanym, obojętnym bądź odtrąconym.

3. niezamierzone funkcje osobowotwórcze sprawowanej opieki - opieka może generować niezamierzone wartości osobowotwórcze, np. tzw. ślepa miłość rodzicielska i związana z nią nadmierna opieka pociągająca za sobą na ogół negatywne skutki wychowawcze. A zatem opieka poprzez niezamierzone skutki swoje działalności wchodzi niewątpliwie w zakres wychowania.

4. niezamierzone funkcje opiekuńcze wychowania - np. zbieżność celów określonej działalności wychowawczej z ponadpodmiotowymi potrzebami i interesem życiowym wychowanków.

5. związek przeciwieństw w treściach oraz funkcjach opieki i wychowania - polega na tym że normalny proces opiekuńczy obejmujący przede wszystkim dzieci i młodzież stopniowo redukuje się, modyfikuje i zanika pod istotnym wpływem wychowania, które usamodzielniając życiowo powoduje w pewnym zakresie zbędność a nawet szkodliwość opieki.

6. waloryzowanie procesu opieki wartościami wychowania - jest to najbardziej wartościowy związek opieki z wychowaniem, polega na tym, że w trakcie opieki opiekun celowo manipuluje czynnościami opiekuńczymi aby tą drogą przy zaspokojeniu potrzeb podopiecznych jednocześnie rozbudzaj, rozwijać i modyfikować u nich pożądane wychowawczo cechy i postawy bądź eliminować nieporządne.

7. waloryzowanie procesu wychowania wartościami opieki - gdy nauczyciel - wychowawca w trakcie procesu dydaktyczno-wychowawczego uwzględnia potrzeby ponadpodmiotowe wychowanków i stara się je zaspokoić.

8. stymulacja, animacja i modyfikacja potrzeb w procesie wychowania - każdy wychowanek ma potrzeby które już funkcjonują jak również te których sobie jeszcze nie uświadamia. W tym przypadku związek opieki z wychowaniem polega na interweniowaniu wychowania w aktualizację potrzeb a pośrednio w opiekuńczy proces ich zaspokojenia. Na tej interwencji zyskuje też wychowanie bowiem człowiek nie mający wyższych potrzeb, nie tylko nie wymaga pełnej opieki ale również nie poddaje się podstawowym mechanizmom wychowania - kary nagrody.

9. zbieżność potrzeb jednostki i wymagań społecznych - najpełniejsze integralne połączenie opieki z wychowaniem, np. nauczanie w szkole które realizując potrzeby życiowe uczniów, spełnia tym samym ogromnie ważną funkcję opiekuńczą w stosunku do nich. Jednocześnie realizuje wiele ważnych celów i zadań społecznych.

10. związek opieki z wychowaniem poprzez ich wspólny przedmiot i spełniane funkcje - wspólnym przedmiotem w tym związku jest podopieczny wychowanek

11. związek opieki z wychowaniem poprzez wspólny podmiot - czyli opiekuna-wychowawcy.

POSTAWY OPIEKUŃCZE

W procesie opieki mamy do czynienia z dość zróżnicowanymi rolami opiekunów, dlatego bardzo trudno jest stworzyć jedną klasyfikację. Można wyróżnić ze względu na spełniany zakres funkcji opiekuńczych:

1.opiekunów pełnych - zaspokajających bezpośrednio lub pośrednio wszystkie potrzeby podopiecznych, w nieograniczonym czasie i ponoszących odpowiedzialność za spełnianie tej funkcji

2.opiekunów niepełnych - spełniających tylko niektóre funkcje opiekuńcze, w ograniczonym czasie i ponoszących ograniczoną (zakresem tych funkcji) odpowiedzialność (np. przedszkole)

3.opiekunów specjalistów - spełniających jakąś jedną funkcję lub zaspokajających tylko jedną potrzebę ponadpodmiotową za to jedynie biorących odpowiedzialność (np. nauczyciel - korepetytor)

lub też przedstawić inny podział: ze względu kategorię opieki:

OPIEKUN

1.nieformalny

- naturalny (rodzic)

- zastępczy (rodzina zastępcza adopcyjna)

2.formalny

- zawodowy (wychowawca w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, opiekunka PCK)

- prawny (kurator, opiekun prawny)

Trudno jest znaleźć wyczerpujący podział opiekunów. Można dalej tworzyć kolejne podziały np. opiekunów świadomych i nieświadomych, potencjalnych i rzeczywistych, społecznych i z urzędu. Podobnie jak w przypadku kategorii opieki mamy do czynienia z bardzo szerokim zakresem tematycznym trudnym do sklasyfikowania.

Pozytywne postawy opiekuńcze:

- akceptacja każdego podopiecznego takim jakim jest - pozytywny stosunek do podopiecznego niezależnie od jego ewentualnych wad, braków, odchyleń od szeroko rozumianej normy, wykluczająca nielubienie, odrzucenie. Akcentowanie w sytuacjach konfliktowych że nie akceptujemy określonego zachowania podopiecznego a niego samego.

- życzliwość wobec niego i jego spraw - jednoznaczne pozytywne zachowania, zainteresowanie, troska, chęć pomocy, tolerancja, wyrozumiałość ale jednocześnie konsekwencja i stawianie granic

- respektowanie osobowości i indywidualności - dostosowanie wymagań do możliwości dziecka, uwzględnienie stanów psychicznych, racji, przekonań, nie naginanie do sztywnego modelu wychowawczego, stawianie rzeczywistych możliwości do rozwoju

- aktywne nastawienie do zaspokajania potrzeb - czynne i konstruktywne reagowanie na wszelkie sytuacje wymagające interwencji, umiejętność spostrzegania potrzeb, wczuwania się w nie

- zachowanie pryncypialności i rozsądku - kierowanie się rzeczywistym interesem podopiecznych, przestrzeganie ustanowionych granic, rozróżnianie potrzeb rzeczywistych od kaprysów lub zachcianek, konstruktywne łączenie świadczeń opiekuńczych z wymaganiami.

Negatywne postawy opiekuńcze

- unikanie sytuacji i czynności opiekuńczych - zachowania bierne, niezaangażowanie w sprawy wychowanków, niedostrzeganie lub pomijanie ich potrzeb, liczenie na ich nieistniejącą samodzielność lub samowystarczalność (jakoś sobie poradzą) oddalanie od siebie wymagań i powinności opiekuńczych

- nadopiekuńczość - nieuzasadnione redukowanie i ograniczanie samodzielności w zaspokajaniu potrzeb

- ograniczanie zakresu i stopnia opieki zaspokajania potrzeb - redukowanie warunków dla zaspokajania potrzeb, tworzenie norm i zakazów ograniczających lub udaremniających zaspokajanie szeregu potrzeb, przewaga zakazów i ograniczeń nad świadczeniami i uprawnieniami, przez co powoduje się mnożenie frustracji

- utrzymywanie dystansu psychicznego - pojmowanie swoich obowiązków jako zajmowanie etatu, wykonywania zarządzeń, realizacji planu, dokumentacji, utrzymywania zależności służbowej, przesadnego zabiegania o przestrzeganie norm konwencjonalnych, urzędowy styl, sformalizowany kształt placówki opiekuńczej

- jednostronność i skrajność wychowawcza - stawianie wymagań przed i ponad świadczeniami opiekuńczymi, a więc bez uprzedniego zaspokojenia potrzeb, oznacza to sprzeczne z naturą funkcjonowanie placówki opiekuńczej, odwrócenie jej priorytetów

- nadmierna surowość - bezwzględność, rygoryzm, podwyższone i sztywne wymagania, chłód emocjonalny, nietolerancja, świadomość i przekonanie że taka właśnie postawa jest najbardziej efektywna wychowawczo, powoduje lęk, krzywdę, poczucie niezrozumienia, brak oparcia, reakcje przystosowawcze i obronne najczęściej niekorzystne wychowawczo.

- przeniesienia winy za wszelkie niepowodzenia na wychowanków - opiekun o takiej postawie najczęściej określa swoich wychowanków jako: trudnych, niezdyscyplinowanych, złośliwych, wymagających twardej ręki, niezdolnymi, przyczyn wszelkich niepowodzeń kłopotów, konfliktów i złej atmosfery w grupie dopatruje przede wszystkim w swych podopiecznych - dokonuje na nich projekcji własnych wad i popełnionych błędów, pozostając jednocześnie w swym mniemaniu czynnikiem wszelkiej pomyślności.

KATEGORIE OPIEKI

Kategoria opieki to określona dwuaspektowa specyficzna postać opieki powstająca w wyniku integralnego powiązania, się jej w pewnym wymiarze z inną dziedziną życia i działalności.

Z.Dąbrowski proponuje następujące kategorie:

1. OPIEKA JAKO KATEGORIA RODZINNA

Opieka rodzinna jest niewątpliwie opieką najbardziej pierwotną. W normalnych warunkach (poza nielicznymi wyjątkami) każdy człowiek zaczyna doświadczać opieki w rodzinie, jako tej podstawowej. Jednocześnie w dzisiejszych czasach już od okresu prenatalnego człowiek otrzymuje również opiekę społeczną. Rodzina od zarania rozwoju człowieka spełnia jedną ze swych podstawowych funkcji - sprawowanie opieki nad potomstwem (zwłaszcza przez matkę). Od momentu narodzin opieka staje się czynną wieloletnią opieką traktowaną jako naturalna powinność, ale też nadającą sens życiu i będącą źródłem radości, zadowolenia. Oczywiście nie spełniają takich funkcji rodzice, którzy porzucają swoje dzieci. Opieka rodzinna wykracza poza zakres opieki rodziców nad dziećmi, jest to również opieka dziadków nad wnukami i odwrotnie, rodzeństwem nad sobą nawzajem.

Współczesny model rodziny dwupokoleniowej gdzie oboje rodzice pracują zawodowo poza domem, wymaga wsparcia opiekuńczego. Dlatego współczesna rodzina coraz częściej wspierana jest w swojej funkcji opiekuńczej przez opiekę społeczną i spontaniczną. Opieka rodzinna jest to opieka naturalna wynikająca z naturalnej powinności członków rodziny. Mimo podejmowanych różnych przedsięwzięć służących przygotowaniu do życia w rodzinie jest to w dalszym ciągu działalność amatorska. Opieka rodzinna jest allocentryczna i altruistyczna

2. OPIEKA JAKO KATEGORIA MORALNA

Co najmniej nienaganne sprawowanie opieki w stosunkach opiekuńczych oraz udzielanie pomocy w każdej potrzebie jest ogólnym postulatem moralnym o podstawowym znaczeniu dla życia ludzi. Genezy tego twierdzenia doszukuje się w specyficznych, niesymetrycznych stosunkach, zachodzących między potrzebującymi pomocy i opieki a tymi, którzy mogą jej udzielać lub udzielają, gdzie obie strony są zainteresowane w jej funkcjonowaniu i utrzymaniu.

Poczucie moralne obejmuje nie tylko sam fakt podejmowania opieki wobec potrzebujących, ale również pewne reguły i zasady jej sprawowania. Wynika to stąd że opieka międzyludzka, polegająca w istocie na dystrybucji różnorodnych dóbr, dokonuje się z reguły w pewnych układach społecznych. Stąd też niektóre zasady tej dystrybucji mogą w różnym stopniu nie odpowiadać podstawowym normom moralnym. O ile w stosunkach opiekuńczych które zawierają elementy uczuciowe, emocjonalne, nie łatwo jest opiekunowi godzić je z surowymi zasadami sprawiedliwości, jednak jest to w pewnych granicach realne i konieczne. Dlatego też - wszelkie przejawy faworyzacji,

- nierównomierne świadczenia opiekuńcze na tym samym poziomie zapotrzebowania,

- bezwzględna mechaniczna równość świadczeń,

- brak odpowiedniej proporcji i równowagi

są krzywdzące i niemoralne.

Można również wykazać sytuacje, kiedy opieka jest moralnie niewskazana. Nie zasługują na pomoc osoby, których intencje uważamy za nie moralnie lub społecznie ujemne, oraz jednostki niewystarczająco samodzielne, których lenistwo lub wygoda stawiają w oczekiwaniu na pomoc.

3. OPIEKA JAKO KATEGORIA SPOŁECZNA

Opieka społeczna to taka opieka, która sprawowana jest przez społeczeństwo, jego siłami i środkami, poprzez powoływane do tego celu instytucje opiekuńcze.

Podstawowym, obiektywnym wyznacznikiem opieki społecznej jest pojawienie się i narastanie ponadpodmiotowych potrzeb społecznych. Jeśli społeczeństwo poprzez swe instytucje bierze na siebie obowiązek ich zaspokojenia, daje co do tego pewność i gwarancje i podejmuje odpowiednią działalność realizacyjną - opieka staje się faktem i równocześnie jednym z fundamentalnych czynników poczucia bezpieczeństwa socjalnego. Stan przeciwny staje się ogromnym czynnikiem zagrożenia, krzywdy społecznej, beznadziejności, ze wszystkimi ujemnymi konsekwencjami tego stanu.

Zagrożenia - np. opieka nad bezrobotnym z pokolenia na pokolenie, czego skutkiem może być w połączeniu z kryzysem gospodarczym drastyczne ograniczenie zakresu i stopnia opieki osobom naprawdę jej potrzebującym.

4. OPIEKA JAKO KATEGORIA PRAWNA

Prawny charakter opieki określa głownie to, że stanowi ona w tym sensie system zabezpieczeń i świadczeń prawnie zagwarantowanych. Wynika ona z nadanych przez władzę ustawodawczą uprawnień do pomocy jednostkom niezdolnym do samodzielnej egzystencji. Świadczenia takie zapisane są w normach prawnych, stymulowane określoną polityką społeczną, zabezpieczone odpowiednimi środkami materialnymi ujęte w odpowiednie instytucje realizacyjne. W przypadkach ich zaniedbania egzekwowane przez wymiar sprawiedliwości. Są zatem przeciwieństwem świadczeń opiekuńczych woluntarystycznych.

Zasadniczy dokument to Konstytucja art. 5, 78, 79 80 mówią o gwarancji opieki nad dziećmi, młodzieżą i rodziną (stanowienie norm prawnych, nadzór ad wdrażaniem prawa w praktyce, działalność sądów, realizacja świadczeń, prowadzenie placówek kompensacyjnych)

Nie można jednak zapewnić właściwej opieki wg. litery prawa dla takich wartości jak: dobre serce opiekuna, życzliwość, niezawodne oparcie, sprawiedliwe traktowanie, zadowolenia z życia, empatii, itp..)

Zapewnianie podpieczemy takich wartości to wymiar humanitarny a nie tyle prawny.

5. OPIEKA JAKO KATEGORIA WYCHOWAWCZA

Wychowanie może mieć także sens opiekuńczy i stąd pewne jego zakresy mogą być wspólne dla obu dziedzin, jak również nadając opiece walory wychowawcze, można przez to samo wychowywać przez opiekę.

np.: jeśli szkoła, kółko zainteresowań, Młodzieżowy Dom Kultury, pomyślane jest i działa tak, że urzeczywistnia w rezultacie, możliwie ja najpełniej dobro życiowe swych wychowanków (zdobycie atrakcyjnego zawodu, bardzo dobre przygotowanie do jego wypełnienia, uzyskanie dodatkowych kwalifikacji, rozwinięcie potencjalnych możliwości itp.) to dzięki temu spełnia doniosłe funkcje opiekuńcze i staje się przez sam fakt swego istnienia i działania także przejawem opieki wobec tych którzy jej potrzebują. Zatem tego rodzaju placówki mają swój niezaprzeczalny charakter opiekuńczy nie tracąc nic ze swoich funkcji wychowawczych. Opieka natomiast nie byłaby dostateczna gdyby nie obejmowała i umożliwiania obligatoryjnego wprowadzania podopiecznych do takich układów wychowawczych.

Jest to inaczej przekształcenie sytuacji opiekuńczej w opiekuńczo-wychowawczą. Traktowanie podopiecznego równocześnie jako wychowanka i czynne występowanie opiekuna w dwóch zintegrowanych rolach opiekuna i wychowawcy.

ATMOSFERA OPIEKI

Atmosfera opieki są to dominujące odczucia, doznania podopiecznych i opiekunów, odzwierciedlające poziom zaspokojenia ich potrzeb i oczekiwań oraz stosunki interpersonalne.

Atmosferę opieki możemy precyzować poprzez:

1. zakres i zróżnicowanie przeżywanych stanów zaspokajania potrzeb

2. liczbę osób ogarniętych atmosferą,

3. dodatni lub ujemny rodzaj odczuć

4. jej przejściowy, krótkotrwały lub względnie trwały charakter,

5. przyczyny powstawania (postawy, stosunki, trudności obiektywne)

6. powodowane skutki (dodatnie, ujemne, jednostkowe, społeczne)

Atmosfera wychowania to dominujące w danym układzie wychowawczym odczucia i doznania wychowanków i wychowawców odzwierciedlające ich stosunek do urzeczywistniania lub naruszania określonych wartości, będących celem wychowania.

Jeśli doznania będą w swym bilansie pozytywne mówimy wówczas, że panuje atmosfera współpracy, życzliwości, szczerości, wzajemnego szacunku, pracowitości itp. wówczas mówimy o dodatnie atmosferze wychowania. Jeśli zaś doznania będą negatywne wówczas będzie miała ona ujemne znaczenie

Atmosfera partnerska - tworzona przez odczucia satysfakcji i zadowolenia z członkowstwa w grupie, solidarności wewnątrzgrupowej, wzajemnego zaufania, oparcia w szkole, gotowości do wzajemnych świadczeń pomocy do wzajemnych świadczeń pomocy, bezpieczeństwa a także twardej rywalizacji, nieufności, zagrożenia ze strony innych, zakłamania, niezrozumienia, osamotnienia, donosicielstwa, zdrady itp.

Atmosfera partnerska - to dominujące w stosunkach partnerskich intersubiektywne odczucia ich stron, wyrażające stan zaspokajanych na tej drodze potrzeb i określonego urzeczywistniania uznawanych wartości grupowych i społecznych.

Partnerstwo - polega na podejmowaniu wspólnej formy aktywności przez dwie lub kilka jej stron, ze względnie wyrównanych pozycji.

Atmosfera osobopochodna

Należy jeszcze zwrócić uwagę na takie odczucia podopiecznych i opiekunów które wynikają z ich indywidualnych cech i dyspozycji osobowościowych oraz poziomu efektywności pełnionych ról. Odczucia te odzwierciedlają wartości tkwiące w tych cechach i dyspozycjach lub przez nie powodowanych oraz wartości będące skutkami określonego poziomu efektywności pełnionych ról.

Np.:

Jednostki o pogodnym optymistycznym usposobieniu, poczuciu humoru, tryskające uśmiechem, lubiące żartować potrafią wnieść do otoczenia wiele pogodnej atmosfery. Jest przeciwnie, jeśli trafiają się osobowości o nastawieniu pesymistycznym, przynoszące do domu kłopoty, porażki i niepowodzenia, a co gorsze społeczne nieprzystosowanie.

Można wymienić wiele dodatnich i ujemnych cech osobowych wpływających na atmosferę i to zarówno wśród podopiecznych jak i wśród opiekunów.

Jest to tzw. atmosfera osobopochodna, i stanowi bardzo ważny i nieodzowny składnik atmosfery opiekuńczo-wychowawczej w ogóle.

Przy analizie atmosfery życia w układach opiekuńczo-wychowawczych nie można pominąć problemu stwarzania dodatniej rekreacyjno-odświętnej atmosfery, w odróżnieniu od atmosfery „życia codziennego”. Dominuje w niedzielę, święta i inne dni wolne, domowe uroczystości. Jest niezwykle ważne aby po dniach „szarych” następowały niejako w nagrodę dni ciekawe, atrakcyjne.

Atmosfera życia w danym okładzie opiekuńczo wychowawczym to łącznie atmosfera opieki, wychowania, partnerstwa i osobopochodna.

Przeświadczenie o ogromnym znaczeniu określonej atmosfery w pracy opiekuńczo-wychowawczej jest dość powszechne. Wielu badaczy twierdzi że najważniejszym elementem pracy opiekuńczo-wychowawczej jest atmosfera. Jest ona podstawą do prowadzenia pracy opiekuńczo-wychowawczej.

Treść pojęcia „czynności opiekuńcze” jest zróżnicowana, obejmuje nie tylko fizyczne, wymierne i obserwowalne formy aktywności opiekuna, skierowane na zaspokajanie potrzeb podopiecznego, ale także aktywność emocjonalną (przeżywanie różnych trosk, niepokojów, nadziei, oczekiwań, radości, zmartwień, empatii a w sumie wyczerpująca „praca sercem i nerwami”) i intelektualną (rozwiązywanie problemów opiekuńczych, planowanie różnorodnych zabiegów w tym zakresie, itp.).

Uwzględniając jako kryteria specyficzne formy aktywności opiekuna i odpowiadające im zakresy opieki, możemy wyodrębnić 16 typów czynności:

1. czuwanie - zachowywanie ciągłej gotowości do wszelkich form aktywności opiekuńczej,

2. aktywna, zaangażowana psychicznie obecność przy podopiecznym

3. udostępnianie - dostarczanie mu przedmiotów jego ponadpodmiotowych potrzeb,

4. pozyskiwanie - poprzez działalność produktywną, takich przedmiotów,

5. udzielanie mu niezbędnych porad i wskazówek - żeby mógł właściwie postępować i działać dla osiągania swych celów życiowych i samorealizacji,

6. niesienie mu pomocy zawsze wtedy, gdy okazuje się niezbędna wobec jego niedostatecznych dyspozycji do samodzielnego funkcjonowania,

7. chronienie i bronienie jego osoby i wszelkich dóbr życiowych przed realnymi zagrożeniami, krzywdą, degradacją, poniżaniem, stratami itp.

8. reprezentowanie jego dobrze pojętego interesu życiowego i czynienie różnych zabiegów dla realizacji tego interesu,

9. podejmowanie różnych zabiegów profilaktycznych zabezpieczających jego szeroko pojęte dobro i eliminujących zagrożenia tego dobra,

10. kompensowanie mu naruszonych lub utraconych niezbywalnych dóbr i wartości oraz nie zaspokojonych, powszechnie uznawanych potrzeb,

11. wykonywanie czynności rewalidacyjnych, przywracających mu pożądaną normę dotyczącą zdrowia, normalnego funkcjonowania, higieny osobistej, odpowiedniej budowy ciała itp.,

12. podejmowanie zabiegów pielęgnacyjnych w związku z utrzymaniem odpowiedniej higieny jego ciała, przywracaniem pełni zdrowia, leczeniem urazów cielesnych, usuwaniem przejściowych niedyspozycji itp.,

13. realizowanie w pewnym zakresie zadań o charakterze leczniczym (w ramach medycyny domowej lub na podstawie zaleceń lekarskich), polegających na zaspokajaniu jego potrzeb chorobowych, warunkujących powrót do zdrowia,

14. podejmowanie za niego i dla jego dobra określonych decyzji, wynikających z przyjętej przez opiekuna odpowiedzialności (kompensacyjnej) za podopiecznego,

15. stawianie mu i egzekwowanie wszelkich, leżących w jego interesie życiowym wymagań, dostosowanych do jego realnych możliwości,

16. podejmowanie różnych czynności związanych z podnoszeniem odpowiedzialności za skutki jego zachowania się i działania (w tym także czynności rewaloryzacyjnych).

---