Czynnik endogeniczny - czynnik geologiczny, którego siła tkwi we wnętrzu Ziemi (inaczej przyczyna procesu geologicznego). Objawia się na powierzchni Ziemi jako trzęsienia ziemi, wulkanizm, ruchy epejrogeniczne, talasogeniczne, izostatyczne oraz ruchy orogeniczne.
Proces geologiczny - zjawisko lub zespół zjawisk wywołujących na powierzchni ziemskiej lub w jej wnętrzu przeobrażenia fizyczne lub chemiczne.
Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze, powolne) - długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego, a właściwie ruchy wypiętrzające gotowy już blok kontynentalny. Powodują podnoszenie lub obniżanie lądów, a poprzez to transgresję (zalewanie) i regresję (cofanie się) mórz. Innym dowodem ich istnienia jest różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich. Przyczyną tych ruchów są siły endogeniczne
Ruchy górotwórcze - wywołane są działaniami sił ukośnych i pionowych na nagromadzony materiał skalny. Działanie tych sił powoduje sfałdowanie i wypiętrzenie materiału tworząc łańcuchy górskie
Hipocentrum to położone w głębi Ziemi źródło rozchodzenia się fal sejsmicznych, czyli ognisko trzęsienia ziemi. Prostopadle nad hipocentrum, na powierzchni Ziemi, znajduje się epicentrum. Hipocentrum oznacza też punkt na powierzchni Ziemi położony dokładnie pod miejscem wybuchu w atmosferze np. bomby atomowej.
Epicentrum - miejsce na powierzchni skorupy ziemskiej położone w najbliższej odległości (prostopadle) nad ogniskiem trzęsienia ziemi (hipocentrum). Obszar położony wokół epicentrum, zwany obszarem epicentralnym jest miejscem największych zniszczeń.
Cios - (deformacja nieciągła) jest to sieć regularnych spękań w obrębie warstwy, najczęściej wzdłuż płaszczyzny pionowej lub prawie pionowej bez przesunięcia. Rodzaje:
tektoniczny - powstaje w czasie fałdowania
termiczny - powstaje z powodu stygnięcia lawy - bazalty
odprężeniowy - w wyniku zdjęcia nadległych skał
diagenetyczny - utworzony w skałach osadowych wskutek zmniejszania się objętości osadu w czasie procesu diagenezy
Wodochłonnosc- Zdolność do pochłaniania i gromadzenia wody w skale, pojęcie to obejmuje wody związane i wodę wolną. Wodochłonność jest zależna od współczynnika porowatości i właściwie jemu równa. Wyrażana jako:w=(mn - ms)/ms x 100
mn - masa próbki skały nasyconej wodą
ms - masa próbki skały bezwzględnie suchej
Skały mające wodochłonność > 30% są bardzo silnie wodochłonne, 20-30% bardzo wodochłonne.
Odsaczalnosc- Zdolność skały całkowicie nasyconej wodą, do oddania wody wolnej. Zależy od wielkości ziaren, lepkości wody i temperatury. Wyrażana jako:µ= (V0 / V) x 100 [-]
Vo - objętość wody odsączonej ze skały,V - objętość skały.
Piaski pylaste0,12;Piaski drobne0,17;Piaski średnie0,19;Piaski grube0,22;Żwiry0,26;Rumosze0.26;Skały szczelinowe i krasowe0,01
Prawo Darcy - liniowe prawo filtracji Ilość wody przepływającej przez środowisko porowate w jednostce czasu jest proporcjonalne do spadku hydraulicznego (J), poprzecznego przekroju środowiska filtrującego i współczynnika filtracji (k):Q=kJF
Spadek hydrauliczy jest wyrażony róźnicą wysokości słupów wody (∆h) na drodze l (-)J= ∆h/lJeżeli l podzielimy przez F to otrzymamy:Q/F=kJ => V=kJ
Typy genetyczne wód podziemnych
Wody infiltracyjne stanowią główną masę wód podziemnych. Powstają z wód opadowych infiltrujących, czyli wsiąkających w głąb ziemi.
Wody kondensacyjne powstają ze skroplenia pary wodnej w skałach. Zjawisko to występuje głównie w klimacie suchym i gorącym. Ilość tych wód jest niewielka.
Wody juwenilne, zwane również dziewiczymi, pochodzą z magmy i po raz pierwszy biorą udział w cyklu hydrologicznym. Z reguły są to wody o wysokiej mineralizacji i podwyższonej temperaturze.
Wody reliktowe, czyli szczątkowe, są wyłączone okresowo z cyklu hydrologicznego. Mogą one stanowić resztki dawnych mórz i są wówczas nazywane wodami reliktowymi sedymentacyjnymi, bądź też są to wody infiltracyjne, które w wyniku przemieszczania mas skalnych zostały zamknięte wśród utworów wodoszczelnych. Noszą one nazwę wód infiltracyjnych kopalnych.
Typy tarasów rzecznych
Erozyjne powstają w wyniku powtarzającego się odmładzania erozji skał podłoża, charakterystyczny jest dla nich brak osadów rzecznych. Spotyka się je rzadko i tylko w górnych odcinkach rzek.
Akumulacyjne powstają przez rozcięcie (erozję) nagromadzonych przez rzekę osadów aluwialnych w dnie doliny. Wśród nich wyróżnia się tarasy akumulacyjno-erozyjne i akumulacyjno-włożone.
Akumulacyjno-włożone powstają w wyniku kilku kolejnych faz akumulacyjnych i erozyjnych. Każdy taras zbudowany jest z osadów innej fazy akumulacyjnej. Najniższe tarasy zbudowane są z osadów najmłodszych. Wśród tarasów włożonych można wyróżnić tarasy częściowo włożone i tarasy całkowicie włożone (pełne rozcięcie aluwiów do starszego podłoża). Pośredni rodzaj tarasów, to tarasy skalno-akumulacyjne, w których na cokołach skał podłoża są aluwia. Tarasy te charakterystyczne są dla terenów górskich.
Zalewowe przylegają bezpośrednio do korytarza rzecznego. Wznoszą się od kilkunastu cm do około 1 m nad średni poziom wody w rzece. Zajmują stosunkowo małe obszary. Tarasy zalewowe są zalewane kilkakrotnie w ciągu roku. Zbudowane mogą być z frakcji kamienistej, żwirowej i pyłowej.
Powodziowe, zwane również łąkowymi, zajmują stosunkowo duże obszary w dnach dolin. Wznoszą się od około 1 m do 2 m, a rzadziej kilku metrów nad średni poziom wody w rzece i zalewane są podczas wysokich stanów wody. Ich budowa zależy głównie od stopnia dojrzałości rzeki.
Wysokie, to pozostałe tarasy, wyższe od powodziowych w dolinie rzecznej. Może być ich kilka położonych na różnych wysokościach
Akumulacja rzeczna i jej formy geomorfologiczne
W miarę zmniejszania się prędkości rzeka pozostawia część transportowanych osadów - są to tzw. aluwia. Są one na ogół dobrze selekcjonowane i warstwowane. W górnym odcinku rzeki odkładane są najgrubsze frakcje (kamieniska, żwirowa). W miarę przesuwania się w dół rzeki wymiary frakcji stopniowo się zmniejszają. Miąższość tych osadów jest najmniejsza w górnym odcinku i stopniowo wzrasta w dół rzeki, osiągając kilkadziesiąt a nawet kilkaset metrów. Najczęściej jednak spotyka się kilka niepełnych cykli sedymentacyjnych zaznaczających się zmianą uziarnienia, np. na piaskach średnio ziarnistych zalega warstwa żwiru. Utwory aluwialne charakteryzują się przekątnym warstwowaniem, tzn poszczególne warstewki zapadają w kierunku ruchu wody lecz pod zmiennym kątem. Ilość i wielkość transportowanego, a następnie odkładanego, materiału wzrasta gwałtownie przy wysokich stanach wód. W tych okresach rzeka płynie szeroko poza normalnym korytem. Wyróżnia się więc aluwia składane w korycie właściwym, tzw. frakcja korytowa (frakcje grubsze - wleczone) i aluwia składane poza korytem tzw. frakcja powodziowa (frakcje drobne i drobny piasek, pył, ił - materiał zawieszony).
Osady rzeczne mogą być gromadzone w trzech rodzajach form geomorfologicznych: tarasach, stożkach napływowych i deltach.Tarasy rzeczne są to spłaszczenia terenu występujące na różnych wysokościach w dolinie, pochylone w stronę koryta a także z biegiem rzeki. Są to resztki dawnego dna doliny, rozciętego następnie przez rzekę w wyniku odmłodzenia erozji.Stożki napływowe powstają w miejscach zmniejszenia spadku rzeki, bądź też przy połączeniu dwóch rzek o różnych spadkach. Mają one kształt zbliżony do trójkąta. Najczęściej stanowią tereny płaskie, o pochyleniu kilku stopni w kierunku ruchu wody. Zbudowane są z materiały selekcjonowanego. W górnej części stożka odkładane są najgrubsze frakcje, im dalej, tym drobniejsze.Delty rzeczne powstają przy ujściach niektórych rzek do mórz i jezior. Nazwa pochodzi od trójkątnego kształtu w planie. W morfologii stanowią płaskie rozległe stożki, pocięte licznymi ramionami rzeki. Zbudowane są głównie z drobnych frakcji, ze znacznym procentem części organicznych.
Rodzaje erozji rzecznej
wgłebna (polega na wgłębianiu koryta rzecznego, przypomina litere V)
wsteczna (powoduje cofanie się obszarow źródłowych i wodospadow)
boczna (podcina brzegi doliny, która stopniowo się rozszerza)
Rodzaje transportu rzecznego:
transport w postaci wleczonej
transport w postaci zawieszonej
transport w postaci rozpuszczonej
Czynniki wpływające na porowatość skał okruchowych niescementowanych (przykłady: gliny i piaski)
Porowatość - nazywamy stosunek objętości porow do objętości calej skaly, wyrazamy w %
Czynniki:stopień selekcji ziarn,kształt ziarn,sposób ułożenia ziarna,stopień obtoczenia ziarn
Przekrój przez wydmę i niszę deflacyjną zgodnie z głównym kierunkiem wiatru (rys. z objaśnieniami)
Wydmy: poprzeczne, paraboliczne i barchany, w przekroju zgodnym z kierunkiem budującego je wiatru są asymetryczne. Strona nawietrzna jest łagodna, jej kąt pochylenia wynosi 3-10stopni . piasek pchany jest tu siłą wiatru do szczytu wydmy, skąd stacza się pod wpływem siły ciężkości w dół, tworząc tzw. Str zawietrzną o kącie pochylenia=kątowi stoku naturalnego dla określonej frakcji( dla piasku wynosi on 25-30st.). po str. Nawietrznej piasek jest słabo zagęszczony, na str. Zawietrznej luźny. W wyniku przesuwania poszczególnych ziaren po str nawietrznej aż do szczytu, wydma zmienia swoje położenie. wędruje zgodnie z kierunkiem wiatru z niewielką szybkością (kilka metrów w ciągu roku)
Rodzaje działalności wiatru i ich charakterystyka
Niszcząca działalność wiatru to deflacja i korazja, twórcza- akumulacja
DEFLACJA- (wywiewanie) występuje na obszarach zbudowanych ze skał luźnych i suchych, (piasków), polega Ana przenoszeniu przez wiatr frakcji piaskowej i pyłowej z jednego miejsca na drugie. piasek transportowany jest przy powierzchni terenu do wysokości ok. 3 m . Pył może być unoszony na wysokości kilku tys. Metrów i przenoszony na odległość kilku tys. Km w wyniku deflacji powst. Obniżenia zw. Niszami deflacyjnymi
KORAZJA- polega na ścieraniu skał przez uderzające ziarenka piasku. Ziarna frakcji piaskowej, niekiedy żwirowej unoszone są na wys. 3m , na tej wysokości najintensywniej atakowane są skały i inne obiekty, dzięki temu na powierzchni skał litych powstają charakterystyczne zagłębienia o bardzo wygładzonych powierzchniach. W klimacie wilgotnym proces ten praktycznie nie występuje.
UTWORY EOLITYCZNE- w pewnej odległości od miejsca porwania cząstek skalnych siła wiatru maleje i rozpoczyna się proces akumulacji czyli gromadzenia. Piasek tworzy WYDMY , pył natomiast rozległe pokrywy bądź płaty. Skałę zbudowaną z pyłu naniesionego przez wiatr nazyw. LESSEM
WYDMY- forma geomorfologiczna(pagórek) zbudowana z piasku naniesionego przez wiatr. Różne formy wydmowe:
Wydma poprzeczna (powst. Na obszarach o dużej ilości piasku i umiarkowanej sile wiatru, ma postać wału rozciągniętego prostopadle do głównego kierunku wiatru.
Wydma paraboliczna- wyst, gdzie jest duża ilość opadów, istnieja sprzyjające warunki do egzystencji roślinności
Wydma typu barchanów- w klimacie gorącym i suchym, na obszarach równikowych, piasku jest niedużo, podłoże zwięzłe, siła wiatru umiarkowana
Wydmy podłużne- z przekształcenia w. parabolicznych i barchanów
Pola wydmowe- wyst. Nieregularne formy wydmowe
LESSY- pierwsze z nich powstały i nadal powstają w sąsiedztwie pustyń , drugie na przedpolu lodowców w klimacie peryglacyjnym. Zbudowane są z frakcji pyłowej, w ich składzie mineralnym dominuje kwarc(70%) i węglan wapnia (20%), w niewielkich ilościach wyst. Związki żelaza, minerały iłowe
Ablacja (zmywanie) - czynniki nią rządzące
Geologiczna działalność wód opadowych polega na mechanicznym zmywaniu z powierzchni terenu, transportowaniu i akumulowaniu drobnych okruchów skał i minerałów wraz z częściami organicznymi. Proces ten nazywamy zmywaniem(spłukiwaniem) lub ablacją deszczową.
Intensywność przebiegu procesu ablacji zależy od czynników:
*budowy geologicznej- najintensywniej wyst. Na lessach i glinach, mniej na piaskach, nie wyst. Na skałach litych, nie zwietrzałych
*rzeźby terenu- intensywność ablacji wzrasta wraz z kątem pochylenia terenu, istotne znaczenie ma kształt zbocza-najbardziej na ablacje są narażone zbocza wypukłe, mniej wklęsłe
*intensywność opadów- długotrwałe opady o małym nasileniu(mżawka) w znacznym stopniu wsiąkają w podłoże i nie mogą zmywać powierzchni terenu w przeciwieństwie do opadów gwałtownych, ulewnych
*stopnia pokrycia szatą roślinną i rodzaju roślin( rośliny hamują proces ablacji, w tym najlepiej rośliny trawiaste)
*działalność człowieka- człowiek może p. ablacji zahamować( sadzenie odpowiednich roślin, zabudowę terenu) lub przyspieszyć go (przez usuwanie szaty roślinnej, podcinanie stoków)
Rozmieszczenie form geomorfologicznych akumulacji lodowcowej jednego zlodowacenia (rys. z objaśnieniami):
Do form akumulacji lodowcowej zaliczamy:
Morenę czołową - powstaje podczas postoju czoła lodowca. Tworzy wały o względnej wysokości do kilkudziesięciu metrów. Występują tu liczne wyniosłości i zagłębienia często wypełnione wodami jezior. Urozmaicona mikrorzeźba i budowa. W skład moreny czołowej wchodzą wszystkie frakcje z przewagą frakcji piaskowych i żwirowych.
Morenę spiętrzoną - występuje w bezpośrednim sąsiedztwie moreny czołowej, po jej północnej stronie. Powstaje podczas niewielkich oscylacji lodowca. Tworzy ją morena denna, która ulega spiętrzeniu, lub osady fluwioglacjalne lub starsze utwory podłoża.
Morenę denną - powstaje podczas wycofywania się lodowca. Zajmuje duże tereny na PN od moreny czołowej. Stanowi obszar lekko falisty z licznymi niewielkimi wzniesieniami i zagłębieniami często wypełnionymi wodami jezior. Zbudowana głównie z gliny zwałowej( wszystkie frakcje)
Ozy - występują na obszarze moreny dennej w formie wałów symetrycznych w przekroju poprzecznym, przypominającym nasypy kolejowe, rozciągających się w kierunku zgodnym z ruchem lodowca N-S. Powstają one w wyniku erozji wód znajdujących się pod lodowcem i akumulacji wyerodowanego materiału w sąsiedztwie. Zbudowane głównie z frakcji piaskowej i żwirowej. Są to osady stosunkowo dobrze przesortowane i warstwowane.
Sandry - występują na południe od moren czołowych w formie rozległych stożków napływowych, usypanych przez wody wypływające spod lodowca. W rzeźbie terenu stanowią rozległe równiny pocięte licznymi dolinkami i najczęściej pokryte lasem sosnowym.
Kemy - mają postać wałów lub garbów o nieregularnym kształcie w planie lub płaskich powierzchni tarasowych. Pagórki lub wały kemów powstają w obniżeniach lub szczelinach lodowca, a także między bryłami martwego lodu. Tarasy kemowe powstają dzięki zmywaniu z brył martwego lodu materiału skalnego i osadzaniu go po bokach bryły lodowej.
Pradoliny - szerokie do kilkudziesięciu km. doliny. Zostały wyżłobione w okresach postojów lodowców przez wielkie rzeki powstałe z połączenia potoków lodowcowych z rzekami płynącymi z południa Polski. Pradoliny mają kierunek prawie równoległy do czoła lodowca
Rodzaje wietrzenia chemicznego skał:
Wietrzenie chemiczne od mechanicznego różni się tym, że pod jego wpływem skała ulega całkowitej zmianie, powstają nowe zespoły minerałów. Ich część rozpuszczalna przechodzi do roztworu, a nierozpuszczalna pozostaje na miejscu, wchodząc w skład tzw. zwietrzeliny.
Czynniki powodujące wietrzenie chem.:
Woda,Dwutlenek węgla,Tlen,Związki azotowe,Siarczany i inne.
Rodzaje wietrzenia chemicznego zależne od reakcji chemicznych zachodzących w skałach:
Utlenianie- polega na przyłączeniu tlenu, bądź też na przechodzeniu niektórych pierwiastków z niższej wartościowości w wyższą. Reakcja jest egzotermiczna i w wielu przypadkach była przyczyną wybuchu pożarów węgla kamiennego w pokładach. Utlenianiu ulega materia organiczna rozproszona w skałach(np. w wapieniach), w wyniku czego powierzchnie tych skał bieleją.
redukcja- w przyrodzie wywołana głównie materią organiczną i działaniem bakterii. Największe znaczenie ma redukcja siarczanów( gips), z których powstaje czysta siarka.
uwodnienie- polega na przyłączeniu wody do związków chem. Np. przejście anhydrytu w gips: CaSO4+ 2H2O CaSO4 *2H2O
odwodnienie- odwrotna reakcja do uwodnienia. Anhydryt przechodząc w gips zwiększa swą objętość (dlatego złoża gipsu są silnie zaburzone).
uwęglanowienie - polega na rozpuszczaniu minerałów pod wpływem kwasu węglowego. Związki chemiczne przechodzą w węglany. Najważniejsze z geologicznego punktu widzenia przemiany chemiczne. Należą tu:
proces kaolinizacji- polega na działaniu kwasu węglowego na skalenie (np. rozkład ortoklazu do kaolinitu i krzemionki. Typowy dla klimatu umiarkowanego( należy do tzw. wietrzenia ilastego. Podstawowe produkty - minerały ilaste.
proces krasu- polega na rozpuszczeniu skał węglanowych (wapienie i dolomity) i gipsowo - solnych przez wody powierzchniowe i podziemne. Woda i zawarte w niej związki, głównie zawarty w niej agresywny dwutlenek węgla (CO2), reagują ze składnikami skał. Rozpuszczaniu ulegają: wapienie, kreda, dolomity, sól kamienna oraz gipsy i anhydryty. Cechą charakterystyczną obszarów krasowych jest brak rozwiniętej sieci wód podziemnych. Wyróżniamy formy krasowe powierzchniowe i podziemne. Formy powierzchniowe:
leje krasowe - są to niewielkie lejkowate zagłębienia dochodzące do kilkunastu metrów średnicy występujące na powierzchni terenu;
studnie krasowe- pionowe i stosunkowo głębokie zagłębienia o średnicy do kilkunastu metrów;
żłobki krasowe- zagłębienia poprzedzielane żebrami krasowymi występujące na stromych i nagich stokach.
ostańce krasowe(skały)- zbudowane ze skał bardziej odpornych na proces krasu niż skały otaczające;
Formy podziemne:
kominy krasowe- przedłużenia studni krasowych sięgają do głębokości kilkuset metrów;
Jaskinie i komory krasowe- obszerne formy powstające pod wpływem rozpuszczania i erozji, tworzą się na głębokości zalegania zwierciadła wody podziemnej.
Na terenie Polski kras występuje na obszarze np.:jury Krakowsko- częstochowskiej, Tatry Zach. Pieniny
chlorytyzacja i serpentynizacja nie mają znaczenia w Polsce (nie omawiane)
Czynniki powodujące wietrzenie mechaniczne skał i skutki tego procesu
Wietrzenie mech. Zachodzi pod wpływem:
insolacji (nasłonecznienie)- zachodzi głównie tam gdzie są duże wahania dobowe temperatury przy jednoczesnym braku opadów, a więc na pustyniach i wysokich górach oraz na stepach. Pod wpływem zmian temperatury powierzchnia skał rozszerza się i kurczy. Skutki: Skały zbudowane z kilku minerałów o różnych współczynnikach rozszerzalności cieplnej i o teksturze bezładnej pod wpływem wielokrotnie powtarzających się zmian temperatury rozpadają się na bloki , a w końcowej fazie na pojedyncze ziarna mineralne. Jest to rozpad ziarnisty.
Skały o teksturze warstwowej łatwiej przewodzą ciepło równolegle do uwarstwienia niż prostopadłe do niego. Powstają wówczas naprężenia, które doprowadzają do spękania i dzielenia się płyty lub skorup skalnych. Proces ten nosi nazwę eksfoliacji lub łuszczenia.
zamarzającej wody- występuje tam gdzie znajdują się skały o takich wymiarach porów , że mieści się w nich woda wolna i temperatura powietrza waha się około 0 stopni C. Im skała jest bardziej nasiąkliwa tym łatwiej i szybciej wietrzeje. Głębokość przemarzania zależy od wielu czynników (rodzaj skały, ukształtowanie terenu, głębokości, pokrywy śnieżnej, temp. Powietrza, liczby dni mroźnych). Skutki: Zamarzająca woda w skale zwiększa swą objętość i wywiera ciśnienie. Spękania stopniowo się powiększają i skała rozpada się na bloki. Najczęściej spotykany typ wietrzenia mechanicznego w klimacie umiarkowanym.
organizmów- w klimacie umiarkowanym istotne znaczenie w procesie wietrzenia skał odgrywają korzenie roślin. Maleńkie włoskowate korzonki wrastają w bardzo wąskie szczeliny skał. W miarę wzrostu rośliny rosną również korzenie i coraz większą siłą wciskają się w skały. Skutki: Doprowadza to do stopniowego rozpadu skały, jednocześnie zachodzi rozpuszczenie pod wpływem wytwarzanych przez korzenie związków organicznych.
mechanicznego działania soli- występuje niemal wyłącznie w klimacie pustynnym. Woda podziemna zawiera rozpuszczone różnego rodzaju pierwiastki i związki chem. Podczas podsiąkania kapilarnego do strefy przypowierzchniowej woda paruje, a zawarte w niej sole krystalizują. Najczęściej są to węglany, siarczany i chlorki. Skutki: Kryształy stopniowo zwiększają objętość i wywierają nacisk na otaczającą skałę powodując dalsze jej pękanie.
Deformacje ciągłe - to zaburzenia pierwotnego układu warstw skalnych bez zerwania ciągłości skał. Rodzaje:
płyty - charakteryzują się poziomym ułożeniem warstw, w którym warstwy młodsze leżą na warstwach starszych. Wcięcia erozyjne mogą odkrywać głębsze warstwy, a ich wychodnie będą występowały jedynie w dolinach rzek i cieków
monoklina - jest to obszar, na którym dochodzi do pionowego przesunięcia warstw skalnych ukośnie tak, że leżą pod jednakowym kątem i zachowane jest następstwo wiekowe
fałd - boczne ściskanie warstw skalnych (wywołane najczęściej przemieszczaniem się wielkich płyt litosferycznych) prowadzi do powstania struktur fałdowych, czyli deformacji składającej się z części wypukłej ku górze (antykliny, siodła) oraz części wklęsłej (synkliny, lęku):
Antyklina - zbudowana ze starszych warstw w jądrze i młodszych w skrzydłach
Synklina - zbudowana z młodszych warstw w jądrze i starszych w skrzydłach
płaszczowina - szczególny rodzaj fałdu, czyli olbrzymich rozmiarów fałd, oderwany od podłoża, przesunięty nieraz na odległość dziesiątek kilometrów.
Bieg i upad warstwy (definicje i rysunki)
Parametry określające położenie warstwy w przestrzeni.
Bieg warstwy/rozciągłość - azymut (kierunek mierzony wzgl. północy) krawędzi (ślad) powstałej z przecięcia płaszczyzny poziomej z powierzchnią warstwy (stropem lub spągiem). Kąt biegu może wynosić od 0 do 180st.
Upad warstwy to kąt dwuścienny zawarty pomiędzy płaszczyzną poziomą a powierzchnią warstwy; jest to kąt pochylenia warstwy. Kąt upadu może wynosić od 0 do 90st. Warstwa o upadzie 0st. - warstwa pozioma, o upadzie 90st. - pionowa, a o upadzie zawartym w przedziale (0,90) - warstwa nachylona. Do pomiaru służy klinometr wmontowany w kompas geologiczny.
Kierunki biegu i upadu w rzucie poziomym są zawsze prostopadłe do siebie. Do ich zapisu używa się umownego naku:
Miąższość/grubość rzeczywista i pozorna warstwy (rysunek)
Miąższość rzeczywista warstwy to odcinek prostopadły pomiędzy stropem (górna powierzchnia warstwy) i spągiem (dolna powierzchnia warstwy).
Miąższość pozorna warstwy to odcinki nieprostopadłe
Proces metamorfizmu
Proces metamorfizmu jest procesem wewnętrznym/endogenicznym, czyli procesem wywoływanym czynnikami pochodzącymi z wnętrza ziemi, do których zaliczamy również magmatyzm i ruchy skorupy ziemskiej.
Metamorfizmem nazywamy proces zachodzący w głębi skorupy ziemskiej i polegający na przeobrażeniu skał pod wpływem oddziaływania na nie wysokich temperatur i ciśnienia. Zmiany te polegają na przekształceniu pierwotnej budowy skały (struktury i tekstury) oraz zmiany składu mineralnego (minerały charakterystyczne - talk, chloryt). Przyczyną powstawania metamorfizmu są intruzje magmatyczne (ciało skalne powstałe z zastygłej w głębi skorupy ziemskiej magmy, która wdarła się pomiędzy starsze utwory skalne) i ruchy skorupy ziemskiej.
Rodzaje metamorfizmu:
kontaktowy/termiczny - występuje podczas wdzierania się magmy w górne warstwy skorupy ziemskiej skały. Znajdujące się w jej sąsiedztwie skały ulegają przeobrażeniu głównie pod wpływem wysokiej temperatury (rys. 4).
dynamiczny - wywołany głównie wzrostem ciśnienia, a duże ciśnienie ->ruchami skorupy ziemskiej
regionalny/termodynamiczny - przypadek, gdy oba czynniki (temp. i ciśnienie) działają jednocześnie
Strefy przeobrażeń w metamorfizmie regionalnym:
płytka/epizona - do głębokości 6-10km, stosunkowo niska temperatura (ok. 100-300st.C) i niezbyt wysokie ciśnienie jednokierunkowe (tzw. stress) w granicach 1600-2700*102 kPa
pośrednia/mezozona - pod wpływem wysokiej temperatury (300-500st.C) następuje częściowe przekrystalizowanie skał, a pod wpływem wysokiego ciśnienia jednokierunkowego (2700-5400*102kPa), podobnie jak w wyższej strefie, powstają skały o teksturze łupkowej i gnejsowej
głęboka/katazona - temp. wzrasta do 800st.C, ciśnienie kierunkowe zanika i pojawia się ciśnienie hydrostatyczne. W tych warunkach następuje całkowite przekrystalizowanie skał, a w wyniku działania ciś. wielokierunkowego powstają tekstury nieuporządkowane. Metamorfizmowi podlegają skały magmowe (tworzy się szereg orto) i osadowe (szereg para).
Skały metamorficzne:
gnejsy - z kwaśnych skał magmowych
łupki metamorficzne - ze skał magmowych i osadowych klastycznych
marmury - ze skał węglanowych
Przyczyny trzęsień ziemi
- przemieszczanie się mas skalnych wzdłuż rozłamów. Im bardziej "żywy" jest rozłam, tym większa siła podziemnego wstrząsu. Największe rozłamy występują w największych strefach fałdowych: pacyficznej i śródziemnomorskiej.
-przyczyna to gwałtowne rozładowanie energii nagromadzonej w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu. Energia w ośrodkach skalnych kumuluje się, a gdy przekroczy krytyczną wartość, ośrodek pęka powodując wstrząs.
- gwałtowne erupcje wulkanów lub zapadanie się stropów opróżnianych komóry magmowe.
- zawalanie się stropów nad jaskiniami lub innymi próżniami w podłożu.
- naruszenie równowagi naprężeń w górotworze bądź też napełnienie zbiornika zaporowego
Podział procesów geologicznych:
wywołane przez czynniki zewnętrzne (egzogeniczne):
niszczące (denudacja) - wietrzenie, erozja, ruchy masowe,
budujące - sedymentacja,
wywołane przez czynniki wewnętrzne (endogeniczne):