Geografia fizyczna Polski.
POŁOŻENIE GEOGRAFICZNE OBSZARU POLSKI
Obszar naszego kraju znajduje się prawie dokładnie w centrum półkuli lądowej. Polska leży na półkuli północnej oraz na półkuli wschodniej. Polska leży w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych. Polska otrzymuje zróżnicowane wartości promieniowania cieplnego. W okolicach bieguna dopływa 55-60 kcal/cm2, na Zwrotniku Raka jest to 200 kcal/cm2.
Globalny ruch mas powietrza: Europa podlega cyrkulacji zachodniej (nad Europę napływa powietrze oceaniczne). Nad Europą nie powstają stałe ośrodki baryczne, najbliższe są w obrębie Grzbietu Północnoatlantyckiego nad Islandią (Niż Islandzki) oraz nad Wyspami Azorskimi (Wyż Azorski). Przewaga cyrkulacji zachodniej sprawia, że ponad połowę dopływającego do Polski powietrza stanowi powietrze chłodne (masy polarne znad Islandii). Dociera do nas też powietrze cieplejsze z Archipelagu Azorskiego.
Tektonika - jednostki: na terenie Polski spotykają się trzy główne europejskie jednostki tektoniczne. Są to: Platforma prekambryjska (wschodnioeuropejska), obszar fałdowań górnopaleozoicznych oraz obszar fałdowań alpejskich z końca kredy i trzeciorzędu. Istnieje wyraźna trójdzielność obszaru Polski (nie ma tu tylko kaledonidów).
Rzeźba: w Europie dominują wyżyny, niziny oraz góry. Najstarsze struktury paleozoiczne - na tych obszarach są głównie niziny. Obszary fałdowań górnopaleozoicznych - są tam wyżyny i niskie góry. Obszary fałdowań alpejskich - są tam wysokie góry.
Klimat: Polska leży w strefie klimatów umiarkowanych. Klimat Polski jest przejściowy umiarkowanie ciepły. Strefowość klimatyczna jest wynikiem położenie względem szerokości geograficznej. Przejściowość klimatu Polski powoduje zachodnia cyrkulacja mas powietrza (masy podczas przemieszczania znad oceanu nad ląd nie napotykają żadnych barier orograficznych). Masy wraz z przemieszczaniem się nad lądem tracą wilgoć i nabierają cech kontynentalnych. Dlatego klimat Polski jest przejściowy.
Położenie Polski w Europie: Polska leży w centrum Europy. Środek Europy jest w okolicach Suwałk w miejscowości Suchowola. Krańcowe punkty Europy: zachód (Przylądek Roca); wschód (ujście Bajdaraty do Morza Karskiego); północ (Przylądek Nordkinn); południe (przylądek Marokański). Polska ma bardzo zwarte terytorium - w każdym kierunku odległości skrajne są zbliżone. Najkrótsza odległość łącząca Adriatyk i Bałtyk przebiega wzdłuż zachodniej granicy kraju (900 km). Najkrótsza linia łącząca Morze Czarne i M. Bałtyckie przecina pn.-wsch. część kraju (1200 km).
Terytorium Polski: punkty skrajne to:
● północ (Przylądek Rozewie 54˚50');
● południe (Opołonek 49˚00');
● zachód (zakole Odry na zachód od Cedyni 14˚07');
● wschód (kolano Bugu na wschód od Strzyżowa 24˚08').
Najwyższy punkt to Rysy (2499 m n.p.m.).
Najniższy punkt - Raczki Elbląskie (1,8 m p.p.m.).
Punkty centralne: środek Europy - Pojezierze Suwalskie; środek geometryczny Polski - okolice Łodzi.
Rozciągłość południkowa to 5˚50' (641 km w terenie). Powoduje ona różnicę wysokości Słońca nad horyzontem i długości dnia, a zatem i różnicę w ilości energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi w poszczególnych porach roku. Na północy kraju w lecie dzień jest dłuższy o ponad godzinę w stosunku do południa kraju, natomiast zimą jest krótszy.
Rozciągłość równoleżnikowa to 10˚01' (689 km w terenie). Wielkość rozciągłości równoleżnikowej powoduje występowanie 40 minutowej różnicy czasu lokalnego między skrajnymi punktami, aczkolwiek na całym terenie kraju obowiązuje czas środkowoeuropejski odpowiadający południkowi 15º. Jest to czas powiększony o godzinę w stosunku do południka 0º. W okresie letnim jest stosowany czas powiększony dodatkowo w stosunku do zimowego o 1 godzinę.
Obszar i sąsiedztwo Polski: powierzchnia Polski wynosi 312 685 km2 (w tym: obszar lądowy z wodami śródlądowymi to 311 904 km2; wody morskie wewnętrzne to 781 km2 - z czego Zalew Wiślany 303 km2, Zalew Szczeciński z pobliskimi jeziorami 466 km2, porty graniczne i porty Zatoki Gdańskiej 12 km2). Wody terytorialne i strefa ekonomiczna na Morzy Bałtyckim - 31 316 km2 (w tym: wody terytorialne to 8682 km2; strefa ekonomiczna to 22 634 km2).
Sąsiedzi Polski:
Państwo |
Dł, granicy w km |
Dł. grancy w % |
Miejsce pod względem długości |
Niemcy |
467 |
13,0 |
4 |
Czechy |
790 |
22,1 |
1 |
Słowacja |
539 |
15,0 |
2 |
Ukraina |
529 |
14,8 |
3 |
Białoruś |
416 |
11,6 |
5 |
Litwa |
103 |
2,9 |
7 |
Rosja (okrąg kaliningradzki) |
210 |
5,9 |
6 |
Granica morska |
528 |
14,7 |
|
Razem: |
3582 |
100,0 |
|
Poprzez granicę morską graniczymy jeszcze z pięcioma państwami: Łotwa, Estonia, Finlandia, Szwecja, Dania. Polska graniczy w sumie z 12 krajami. Najdłuższe są nasze południowe granice. W większości mają one naturalny charakter (biegną wzdłuż szczytów grzbietów wododziałowych). Granica zachodnia jest również naturalna - Nysą Łużycką i wzdłuż Odry. Granica wschodnia też naturalna - górny i środkowy odcinek Bugu. Naturalna jest także granica północna (południowe wybrzeża Bałtyku). Najbardziej sztuczne granice mamy z Rosją, Litwą i Białorusią w części północnej.
Pionowy układ powierzchni Polski: w Europie niziny stanowią 74%, w Azji 33% to niziny. W Polsce niziny zajmują 91,3% a 3,1% to góry średnie i wysokie. Średnia wysokość Polski to 174 m n.p.m. (Europy - 292 m n.p.m.; Azji - 987 m n.p.m.). Obszar Polski to przewaga nizin.
Dorzecza (zwartość): Polska leży w zlewisku Oceanu Atlantyckiego. Należy do zlewiska trzech mórz: Bałtyckiego (99% obszaru), Północnego (Strwiąż, Orawa) i Czarnego (np. w Sudetach).
Ekstremalne wartości środowiska geograficznego Polski:
Najwyżej położony punkt - Rysy 2499 m n.p.m.
Najwyżej położona miejscowość - Gubałówka 1125 m n.p.m.
Najniżej położona miejscowość - Raczki Elbląskie 1,8 m p.p.m.
Najwyższy szczyt Sudetów - Śnieżka 1602 m n.p.m.
Najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich - Łysica 612 m n.p.m.
Najwyższy grzbiet w Beskidach Zachodnich - Babia Góra 1723 m n.p.m.
Największy system jaskiniowy - Wielka Jaskinia Śnieżna 17 800 m
Najgłębsza jaskinia - Wielka Jaskinia Śnieżna 814 m
Największa i najdłuższa rzeka - 1047 km
Największe jezioro - Śniardwy 113,8 km2
Najgłębsze jezioro - Hańcza 108,5 m
Najwyżej położone jezioro - Zadni Staw (Dol. Pięcie Stawów) 1890 m n.p.m.
Najniżej położone jezioro - Drużno 0,1 m p.p.m
Najdłuższy kanał Wieprz Krzna - 140 km
Najbardziej pojemny sztuczny zbiornik wodny - Solina 472 hektometry3 wody
Najstarszy funkcjonujący zbiornik energetyczny - Mylot na Brdzie (1848 r.)
Najmłodszy zbiornik retencyjny - Czorsztyn-Nidzica 1997 r.
Najwyższy wodospad - Siklawa 70m
Najwyższa dobowa suma opadu atm. - Hala Gąsienicowa w Tatrach Wys. (ok. 300mm)
HISTORIA GEOLOGICZNA OBSZARU POLSKI
Polska na tle jednostek tektonicznych Europy:
Polska leży na styku trzech głównych jednostek europejskich. Są to:
►Platforma wschodnioeuropejska (prekambr).
►Platforma paleozoiczna.
►Orogen alpejski. Są to trzy najważniejsze jednostki europejskie. Wyraźny jest podział Polski na jednostkę prekambryjską i górnopaleozoiczną.
Północno wschodnia część kraju - platforma prekambryjska.
Strefa Teisseyra-Tornquista - jest to strefa uskokowa.. Jest to granica nieciągłości między jednostkami. Strefa ta zwana jest też strefą Guterka.
W południowo-wschodniej części kraju - szereg jednostek górnopaleozoicznych. Ułożone są one równolegle do strefy nieciągłości. W południowej części kraju mamy fragment fałdowań alpejskich (są to gł. Karpaty Zewnętrzne, fragment Karpat Wewnętrznych, Zapadlisko Przedkarpackie).
Najstarsze skały w Polsce:
►Północno-wschodnia Polska - część platformy wschodnioeuropejskiej.
►Południowo-zachodnia Polska - masyw Gór Sowich (skały z archaiku).
A.L. Wegener na zebraniu Niemieckiego Towarzystwa Geologicznego we Frankfurcie nad Menem w 1912 r. ogłosił teorię geotektoniczną - zakładającą wędrówkę kontynentów - zrywając z poglądem o stałym położeniu kontynentów i oceanów (opublikowana w formie książki w 1916 r.). Teoria ta rozwijała się.
Obecnie mówi się o teorii płyt litosfery. Płyty podlegają wzajemnym ruchom. Ruch płyt powodują prądy konwekcyjne.
Rodzaje ruchu płyt:
►Odpychanie płyt w strefie ryftów (najbliższy nam ryft - ryft śródatlantycki - następuje tam stałe nadbudowywanie dna oceanicznego o 2,5 cm/rok) - wpływa to na przesuwanie płyty euroazjatyckiej i północnoamerykańskiej.
►Zapadanie płyty afrykańskiej pod euroazjatycką - dwie płyty kontynentalne ścierają się ze sobą (płyta afrykańska zapada pod płytę euroazjatycką). Przesuwanie płyt - od 1 cm do kilku cm rocznie.
Strefa subdukcji - tam gdzie zapadają się płyty.
Strefa ryftowa - tam gdzie się rozsuwają.
►Okres prekambryjski (do 542 Ma) - obejmuje dwa eony: archaik i proterozoik. Za jego początek przypisuje się czas powstania pierwszej skorupy ziemskiej - około 4,5 mld lat BP, zaś koniec nastąpił około 542 mln lat BP. Prekambr obejmuje ok. 85% dziejów Ziemi.
►Późny proterozoik (650 mln lat BP) - Polska położona gdzieś w strefie okołobiegunowej (biegun południowy). Z tego okresu pochodzą skały krystaliczne. Nieskomplikowana fauna morska, fauny lądowej niewiele lub brak.
►Kambr (542-488 Ma) - Pierwszy okres w historii Ziemi o bogato rozwiniętym i zróżnicowanym świecie organicznym. Gwałtowne przyspieszenie ewolucyjne. Pojawiły się wszystkie typy zwierząt bezkręgowych. Zwierzęta bezkręgowe miały zdolność wytwarzania pancerzy, szkieletów, skorupek, muszli i innych elementów twardych, dzięki którym wiele z nich zachowało się jako skamieniałości. Masowe pojawienie się licznych grup organizmów w kambrze. Polska była fragmentem kontynentu Baltica, który oderwał się od Gondwany. Od południa oblewały go wody Oceanu Paleotetydy a od zachodu - Oceanu Iapetus.
►Ordowik (488-443 Ma) i Sylur(443-416 Ma) - dalszy bujny rozwój życia w wodach. Pojawiają się gatunki wodno-lądowe. Baltica wędruje dalej na północ i zderza się z kolejnym kontynentem. Zanika Ocean Iapetus. Tworzy się Laurussia. Polska wędruje na północ (rozciąga się między 5˚ S a 20˚ S). Większa część Polski zalana przez wody oceaniczne (głównie ocean głęboki). Na pn.-wsch. płytkie strefy brzegowe. Niektóre fragmenty Polski to wyspy lub półwyspy: Półwysep Mazurski, Półwysep Sławatycz, Wyspa Sudetów, Pre-Karpaty. Nastąpił rozwój trylobitów. Zachodziły ruchy tektoniczne orogenezy kaledońskiej (fazy: sandomierska, łysogórska, krakowska) - w sylurze.
►Dewon (416-359 Ma) - dalsza migracja Polski na północ. Na przełomie górnego syluru i dolnego dewonu nastąpiło wypiętrzenie jednocześnie całego obszaru Polski. W górnym dewonie - ponowna transgresja morska (głównie Polska środkowa). Obszar Polski obejmuje strefę równikową. W górnym dewonie znaczny przyrost ilości gatunków lądowych. Jest to okres znacznego ocieplenia klimatu - bujny rozwój życia w morzach (rafy koralowe) i na lądzie (rozwój flory). W krajobrazie dominowały luźno rosnące drzewa, skrzypy, widłaki, zarośla i paprocie.
►Karbon (359-299 Ma) - rozszerza się transgresja morska (Polska środkowa i południowa). Polska wędruje na północ. Gondwana łączy się z Laurussia. Północno-wschodnia część Laurusii migruje dalej na północ ku zwrotnikowi. Główna faza orogenezy hercyńskiej: formuje się podłoże platformy paleozoicznej zachodniej i środkowej Polski oraz nastąpiło ostateczne sfałdowanie Gór Świętokrzyskich i Sudetów. W górnym karbonie - transgresja ustępuje, spłycenie zbiornika. Bujny rozrost flory lądowej - „puszcze równikowe” z ogromnymi widłakami, skrzypami i wysokimi paprociami drzewiastymi, które porastały płaskie i bagniste tereny, często w deltach rzek. Nagromadzony materiał organiczny utworzył dzisiejsze pokłady węgla kamiennego.
►Perm (299-251 Ma) - ruchy górnopaleozoiczne - całkowite wydźwignięcie obszaru Polski. W permie uaktywniły się zjawiska wulkaniczne (ślady w Sudetach, na Wyż. Krakowsko-Częstochowskiej). Polska przesuwa się stale ku północy wchodząc w strefę zwrotnikową (20˚-25˚ N). Nastąpiło wydźwignięcie obszaru Polski po orogenezie hercyńskiej. Klimat gorący i suchy - w związku z tym intensywna denudacja. Na przełomie permu i mezozoiku miała miejsce kolejna transgresja ciepłego morza epikontynentalnego od północnego-zachodu. Była to płytka transgresja w warunkach gorącego klimatu - morza te wysychają i tworzą się pokłady soli kamiennej i potasowej (złoża zagłębia puckiego, kujawskiego, kłodowskiego).
►Trias (251-200 Ma) - zarysowanie pęknięcie między Laurazją i Gondwaną. Rozpad Pangei. Polska wędruje na północ. W Polsce występują zbiorniki morskie. Polska przesuwa się między 25˚ N a 30˚ N. W środkowym triasie - transgresja płytkiego morza z północnego zachodu (objęła środkową i zachodnią Polskę). W górnym triasie regresja morza i powstanie pokładów solnych w północno-zachodniej Polsce. Rozwój wielkich gadów.
►Jura (200-145) i Kreda (140-65 Ma) - wielkie transgresje morskie (pierwsza - w jurze środkowej; następna - w jurze górnej). Objęły one niemal całą Polskę. Zalew następował od południa. Jedynie obszary lądowe to izolowane wyspy (Sudety, Góry Świętokrzyskie, okolice Łeby). Intensywny rozwój fauny morskiej. Górna kreda - ustępują wielkie zalewy morskie, obszar Polski ulega podniesieniu w strefie południowej - fragment oceanu Tetydy. W strefie TT zarysowuje się płytki zbiornik morski. Koniec kredy - katastrofa wielu gatunków wielkich gadów. Zastępowane są one gadami znacznie mniejszymi.
Przełom mezozoiku i kenozoiku - zapadanie płyty afrykańskiej pod euroazjatycką - zamykanie geosynkliny Oceanu Tetyda. W górnej kredzie sfałdowanie obszaru tatrzańskiego. Nie ma jeszcze Beskidów i Bieszczadów.
►Paleogen (65-23 Ma): Paleocen - Polska migruje na północ i zbliża się do dzisiejszego położenia. Zalew oceanu od strony południowej (głęboki), płytki zalew morski od północy. Miejsce gadów zajmują ssaki, np. mastadonty.
Oligocen - wypiętrzenie ponowne wyspy Tatr. Na północy ustępuje płytki zbiornik.
Miocen (25-5,3 Ma) - ważny czas dla Karpat. Następuje ostateczne zamknięcie geosynkliny Oceanu Tetydy i sfałdowanie tych osadów, które to tworzą Karpaty Zewnętrzne (Beskidy, Bieszczady). Na przedpolu Karpat - reliktowy zbiornik morski (zbiornik Paratetydy). Uaktywnienie zjawisk wulkanicznych. Odmłodzenie utworów z orogenezy hercyńskiej. Od Afryki odrywają się makropłyty.
►Neogen (23-1,8 Ma) -
Pliocen (5,3-1,8) - centralną część Polski zajmuje rozległy zbiornik wodny o charakterze zastoiska do którego spływają wody z północy i z południa. Terytorium Polski osiąga aktualne położenie. Następuje stopniowe ochłodzenie klimatu zwiastujące zlodowacenia. Plejstocen (ok. 2 mln lat temu) - przez 1 mln lat następowało znaczne ochłodzenie klimatu. Kolejny milion - kolejne transgresje lądolodu na obszar Polski. Ochłodzenie powodowało zmiany globalne. Pojawiają się ssaki o dużych rozmiarach, np. niedźwiedź jaskiniowy.
CHRONOLOGIA ZLODOWACEŃ CZWARTORZĘDOWYCH
Czas w tyś. lat |
Epoka |
Polska nazwa |
11 |
Okres ciepły holocen |
Okres ciepły holocen |
70 |
Zlodowacenie Wurm |
Zlodowacenie bałtyckie (Wisły) |
125 |
Okres ciepły eem |
Okres ciepły ostatni lub eemski |
200 |
Zlodowacenie Riss |
Zlodowacenie środkowopolskie (Odry) |
270 |
Okres ciepły Holstein |
Okres ciepły mazowiecki |
320 |
Zlodowacenie Mindel |
Zlodowacenie południowopolskie (Sanu) |
350 |
Okres ciepły Cromer |
Okres ciepły przasnyski |
400 |
Zlodowacenie Gunz |
Zlodowacenie podlaskie (Narwi) |
ZLODOWACENIA WEDŁUG BARANIECKIEJ
Początkowy okres plejstocenu (1mln lat) pozbawiony był transgresji lądolodu na obszar Polski. W okresie od ok. 1,9 mln lat temu do ok. 800 tyś lat temu mamy dwa okresy ochłodzeń: okres zimny różce (do ok. 1,6 mln lat temu) oraz okres zimny otwock (do ok. 1,2 mln lat temu). Między tymi dwoma ochłodzeniami był okres ciepły ponurzyca.
►950 tyś lat temu - pierwsze zlodowacenie w Polsce. Było to zlodowacenie Narwi - objęło ono głównie północno-wschodnią Polskę a także środkową. Zajęło najniższe wówczas obszary kraju. Teren zajęty przez to zlodowacenie ma największą miąższość osadów czwartorzędowych. Na przedpolu Wyżyny Lubelskiej było jeziorzysko zaporowe. Przedpole lodowca - strefa peryglacjalna (tundra). W Karpatach - tundra alpejska. Prawdopodobnie były też zlodowacone Tatry.
►Interglacjał podlaski.
►Zlodowacenie Nidy - objęło ono w całości obszar poprzedniego zlodowacenia oraz wtargnęło w najniższą część między Karpatami i Sudetami (Brama Morawska). W części wschodniej lądolód oparł się na pasie wyżyn polskich. Na przedpolu wzdłuż wyżyn tworzyły się zbiorniki zastoiskowe. Strefa peryglacjalna została drastycznie zmniejszona - na zachodzie Polski była tundra, w Karpatach i Sudetach - tundra górska. Ponowne zlodowacenie Tatr.
►Interglacjał małopolski.
►Zlodowacenie Sanu I - lodowiec zajął niemal całą Polskę - łącznie z pasem wyżyn. Najwyższe pasma Gór Świętokrzyskich wystawały w postaci nunataków spod lodu. Lądolód Sanu nie przekroczył swoim zasięgiem zlodowacenia Nidy (Brama Morawska). Czoło całego lądolodu znacznie przesunęło się na południe. Tundra została ograniczona - obszar wyżyn. W Karpatach i Sudetach - tundra górska. Ponowne zlodowacenie Tatr.
►Zlodowacenie Sanu II - w największym stopniu objęło Polskę. Lądolód dotarł do progu Pogórza Karpackiego oraz Sudetów wpływając lobami w głąb wielkich dolin karpackich i do Kotliny Kłodzkiej. Spod lodu wystawały w postaci nunataków masyw Slęży, fragmenty Gór Świętokrzyskich a środkowa część Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej była prawdopodobnie niedużą oazą. Zlodowacone były Tatry. Pod lodem były znaczne obszary Sudetów. W obszarach górskich Karpat - tundra alpejska.
►Interglacjał mazowiecki.
►Zlodowacenie Odry - pierwsze ze zlodowaceń środkowopolskich. W zachodniej części kraju miało ono bardzo podobny zasięg do zlodowacenia Wisły. Niemal w całości zajęte były Sudety. Lód wdarł się w Kotlinę Kłodzką i Bramę Morawską. Wolne od lodu były Karpaty, kotliny przedkarpackie oraz Wyżyny Małopolska i Lubelska. Lądolód wdarł się w dolinę Wisły. U zbiegu Wieprza i Sanu oraz w dolinie środkowego Wieprza - zbiorniki zastoiskowe. W Karpatach była tundra górska. Ponowne zlodowacenie Tatr.
►Zlodowacenie Warty - miało znacznie mniejszy zasięg. Przebieg strefy marginalnej był zbliżony do równoleżnikowego. Maksymalny zasięg tego zlodowacenia to dolina Warty. Zlodowacenie to objęło tylko Niż Polski. Zlodowacone zostały Tatry.
►Zlodowacenie Wisły - najmłodsze zlodowacenie. Jego maksymalny zasięg to faza leszczyńska. Lodowacenie to zwane jest też zlodowaceniem bałtyckim. Strefa marginalna - przebieg równoleżnikowy. Zasięg zlodowacenia na zachód od doliny Wisły był większy, a na wschód od doliny Wisły - cofnięty bardziej na północ. W środkowej części doliny Wisły - wielkie jeziora zastoiskowe. Znów nastąpiło zlodowacenie Tatr. Zlodowacone najwyższe partie Beskidów (Babia Góra) oraz Sudetów (Karkonosze). Podczas tego zlodowacenia miały miejsce największe przekształcenia rzeźby w obszarach górskich.
Ok. 13 tyś lat temu zlodowacenia zaczęły ustępować. Jedynie w najstarszym dryasie w północnej Polsce istniał obszar wód zastoiskowych. Zaczęła zmieniać się flora - w strefie peryglacjalnej była głównie tundra, natomiast w południowych częściach wyżyn i na podkarpaciu - tundra z pojedynczymi drzewami.
Zlodowacenia południowopolskie - zlodowacenie Nidy i Narwi.
SKUTKI ZLODOWACEŃ
Zlodowacenia przekształcały rzeźbę dzięki swojej masie i naciskowi na podłoże. Osobną kwestią są osady i formy polodowcowe.
Zlodowacenie Sanu II - zasięgiem nawiązywało do rzędnej wysokości 500 m n.p.m.
Zlodowacenia północnopolskie - rzędna 50 m n.p.m. Skutkiem wycofywania ostatniego zlodowacenia jest bardzo urozmaicona rzeźba Polski.
Pradoliny - wielkie systemy odpływu wód lodowcowych. Powstawały na założeniach trzeciorzędowych. Pradoliny: Wrocławsko-Magdeburska, Głogowsko-Barucka, Warszawsko-Berlińska, Toruńsko-Eberswaldzka, Pomorska i Kaszubksa - odpływu wód z ich terenu był w kierunku północno-zachodnim. Pradolina Birebrzy-Narwi - odpływ w kierunku południowo-zachodnim; pradolina Pilicy-Wieprza-Krzny - odpływ w kierunku połnocno-wschodnim; rynna podkarpacka - odpływ w kierunku południowo-wschodnim.
System pradolin w ostatnich okresach powodował odprowadzanie wód w kierunku równoleżnikowym (kierunek północny i północno-zachodni - jednak nie we wszystkich zlodowaceniach on dominował). Pradoliny są położone zawsze nieco bardziej na północ niż maksymalny zasięg zlodowacenia z którym są związane. Im młodsze zlodowacenie tym bardziej ujednolicony kierunek odpływu.
Zlodowacenia górskie - formy: doliny U-kształtne; pozostałości pola firnowego - kotły lodowcowe (np. Przedni Staw w Tatrach).
Największe pole firnowe w Tatrach to Doliny Pięciu Stawów.
Przed plejstoceńskie Tatry były podobne do dzisiejszych Beskidów.
POLSKA W OKRESIE OSTATNICH 13 TYŚ. LAT
Podział Starkla:
►Późny glackał 11 800 - 10 250.
►Eoholocen 10 250 - 8400.
►Mezoholocen 8400 - 5000.
►Neoholocen 5000 - do chwili obecnej.
Podział fitogeograficzny:
►Okres preborealny 10 250 - 9300.
►Okres Borealny 9300 - 8400.
►Atlantycki 8400 - 5000.
►Subborealny 5000 - 2800.
►Subatlantycki 2800 - do współczesności.
Zmiany w okresie pomiędzy późnym glacjałem i wkraczaniem roślinności w holocenie:
►Najstarszy dryas - dominuje jeszcze tundra. Okres stosunkowo chłodny. Na ziemiach Polski dominują doliny rzeczne szerokie, w ich dnach płyną szerokie, wielokorytowe rzeki. ►Późny glacjał (Bolling) - znaczne ocieplenie, wkraczanie roślinności innej niż w starszym dryasie. Tundra - na wysokich wzniesieniach Karpat i Sudetów. Środkowa i zachodnia część kraju - lasy brzozowe. Część północna i wschodnia - tundra parkowa.
►Allerod - większość obszaru Polski to gęsty las mieszany. Kulminacje Sudetów i Karpat - tundra górska.
►Młodszy dryas - nastąpiło ochłodzenie. Ustępują lasy mieszane. Dominuje lasostepotundra. Kotliny przedkarpackie zajmuje luźny las mieszany. Północny-zachód i wschód - tundra parkowa.
Wraz z ustępowanie lądolodu zachodziły też zmiany niewidoczne (procesy wewnątrz ziemi - do 1,5 km). Stopniowo zaczęła ustępować zmarzlina. Drastycznie rosła ilość wody w środowisku. Zmarzlina wytapiała się powoli. Wody musiały być odprowadzane - nastąpił wzrost ilości wody w środowisku i wzmożenie procesów związanych z dnem dolin. Intensywnie tworzyły się stożki napływowe. Następowało urozmaicenie den dolin - np. spychanie koryta rzek roztokowych przez stożki. Wraz z ociepleniem zmniejszała się ilość wody.
Przełom plejstocenu i holocenu (lub późny plejstocen) -zmiana układów koryt rzecznych z roztokowego na meandrujący. W holocenie dominuja doliny meandrujące.
Mapa roślinności potencjalnej - w Polsce dominowałyby formacje leśne - lasy mieszane (lasy dębowo-grabowe oraz lasy bukowe).
ROZWÓJ LINII BRZEGOWEJ POLSKI
Bałtyk i jego powstanie - schyłek ostatniego zlodowacenia.
►I Faza - Bałtyckie jezioro lodowe. Związana jest ona z regresją lądolodu Wisły (10-12 tyś. lat temu). Był to zbiornik słodkowodny.
►II Faza - Morze Yoldia (preborealne) - holocen. Wraz ze zmniejszaniem masy lody następowały ruchy odprężające w litosferze i podnoszenie pewnych jej części - ruchy wynurzające. Nastąpiło połączenie Bałtyku i Atlantyku. Morze Yoldia to zbiornik słony. ►III Faza - jezioro Ancylus - rozwijało się do ok. 8 tyś lat temu. W wyniku zmniejszenie ciężaru lodu nastąpiło wyniesienie południowych części Skandynawii - zamknięcie połączenia z Atlantykiem. Nie było to jednak jezioro całkiem słone czy słodkie.
►IV Faza - Morze Litorina. Ponowne połączenie Bałtyku i Atlantyku. Od około 4,5 tyś lat Morze Litoryna zaczyna przekształcać się w obecny Bałtyk. Od ok. 4 tyś lat - mamy wybrzeża bardzo podobne do współczesnego.
WYBRZEŻA BAŁTYKU
►Zachodnie - głównie aktywnie modelowane klify (od wyspy Wolin do Jeziora Jamno). Klify w części wschodniej wybrzeża są znacznie rzadziej (Rozewie i Zat. Gdańska).
►Środkowe i wschodnie - wybrzeże wydmowe z częstymi jeziorami powstałymi przez zamykanie zatok morskich. Dzieje się to dzięki prądom płynącym na północny zachód i niosących duże ilości piasku. Zrzucają one ten materiał przy brzegu tworząc mierzeje oraz zamykając zatoki. Powstają jeziora przybrzeżne. W Zatoce Gdańskiej prądy skręcają w kierunku południowym i rozdwajają się na dwie odnogi. Jedna płynie do Zatoki Puckiej a druga wzdłuż wybrzeża na południe. W wyniku działania prądów powstała Mielizna Rybitw - jest to najpłytsza strefa oddzielająca Zatokę Pucką od Zatoki Gdańskiej
WYDARZENIA W POLSCE W POSZCZEGÓLNYCH OKRESACH - SKRÓT
►Archaik (4600 mln lat temu) - utworzenie podłoża północno-wschodniej Polski - powstała platforma wschodnio-europejska.
►Kambr (570 mln lat temu) - początek kaledońskich ruchów górotwórczych w Górach Świętokrzyskich. Działalność wulkaniczna w Sudetach. Zalewy morskie.
►Ordowik (500 mln lat temu) - kaledońskie ruchy górotwórcze - sfałdowanie i wypiętrzenie Gór Świętokrzyskich i Sudetów.
►Dewon (410 mln lat temu) - zalewy morskie.
►Karbon (360 mln lat temu) - hercyńskie ruchy górotwórcze. Sfałdowanie i wypiętrzenie Gór Świętokrzyskich i Sudetów. Intruzje magmowe - powstanie granitowego masywu Tatr. ►Perm (290 mln lat temu) - zalewy morskie. Działalność wulkaniczna w Sudetach i okolicach Krakowa.
►Trias (250 mln lat temu) - zalewy morskie. Na południu Polski - zbiornik geosynklinalny alpejsko-karpacki z którego powstawały później Karpaty.
►Jura (210 mln lat temu) - w środkowej jurze transgresja morska obejmująca prawie całą Polskę. W końcu jury morze wycofało się i zostało tylko w pn.-zach. części kraju.
►Kreda - młodokimeryjskie ruchy tektoniczne i wynurzenie Niżu Polskiego i Wyżyny Małopolskiej. Sfałdowanie obrzeżenia Gór Świętokrzyskich. Pod koniec kredy - kolejna transgresja. W górnej kredzie początek orogenezy alpejskiej.
POLSKA NA TLE JEDNOSTEK TEKTONICZNYCH EUROPY
Polska leży w obrębie trzech najważniejszych jednostek tektonicznych Europy: ►Platforma wschodnioeuropejska (prekambryjska) - jest to element sztywny, nie podlega dalszym fałdowaniom od prekambru.
►Paleozoiczna jednostka Europy Zachodniej.
►Jednostki fałdowania alpejskiego - kształtowane od końca mezozoiku do połowy kenozoiku.
Granica między pierwszymi dwiema jednostkami przebiega przez terytorium Polski - jest to nieciągłość w skorupie ziemskiej (strefa Teisseyre'a-Tornquista). Strefa T-T pocięta jest uskokami. Miąższość skał osadowych pod platform - spąg tych skał mamy na głębokościach od 1000 m (Pojezierze Suwalskie) do 10 000 m (Małopolski Przełom Wisły). Platforma wschodnioeuropejska jest silnie nachylona zwłaszcza w strefie T-T, gdzie ma ona największą miąższość.
Skały prekambryjskie w Polsce odsłaniają się w Sudetach - są to skały odmłodzone w orogenezie alpejskiej. Najstarsze skały w Polsce to platforma wschodnioeuropejska i masyw Gór Sowich.
WIEK RZEŹBY
Paleogen - są to najstarsze założenia rzeźby Polski.
►Paleogen - najstarszy etap (paleocen) rozpoczął się 60 mln lat temu. Sfałdowana była część Karpat. Formowane było wszystko na przedpolu Karpat - pas wyżyn polskich i obszar sudecki. Na tych obszarach mamy ślady założeń paleogeńskich.
►Neogen:
● miocen (15 mln lat temu) - zakończyła się orogeneza alpejska. Zostały wypiętrzone i sfałdowane Tatry wewnętrzne i zewnętrzne. Na przedpolu Tatr było zapadlisko tektoniczne wypełnione wodami (Paleotetyda). Z okresem neogenu wiążmy głównie obszar Karpat.
● pliocen (10 mln lat temu) - całkowicie ustąpiły wody z zapadliska przedkarpackiego. W centralnej części Polski tworzy się niecka - spływają do niej wody z Karpat i z północy - tworzy się tam rozległe, płytkie rozlewisko, które kształtuje rzeźbę środkowej Polski.
● plejstocen - zlodowacenia: południowopolskie, środkowopolskie (Odry - objęło obszar na pn. od pasa wyżyn; Warty - pas przylegający od północy do strefy marginalnej lądolodu odrzańskiego), północnopolskie (Wisły - fazy leszczyńska, poznańska, pomorska - ich zasięg wyznaczają wały moren czołowych).
● holocen - od około 7000 lat działalność wód: wody Bałtyku (północ kraju) oraz wody rzeczne (na południu).
GEOLOGIA - GEOMORFOLOGIA
Konsekwencją rozwoju obszaru Polski (zwłaszcza ostatnie 65 mln lat) jest wiek skał na obszarze Polski. Ukształtowanie podłoża skał czwartorzędowych - ogólne nachylenie obszaru Polski w dużym stopniu nawiązywało do dzisiejszego nachylenia powierzchni topograficznej. W Polsce mamy pasowe występowanie osadów zwłaszcza w odniesieniu do zlodowaceń północnopolskich i środkowopolskich.
PALEOGEN/NEOGEN - dominowały procesy erozyjno-denudacyjne. Najstarsze skały hercyńskie Sudety.
NEOGEN - pokrywy osadowe - dużo form na obszarze Zapadliska Przedkarpackiego.
● miocen - utworzenie fliszowych struktur fałdowych w strefie alpejskiej (Beskidy). W całych Karpatach Zewnętrznych dominują skały fliszowe. W rzeźbie szczególnie wyraźne są fragmenty stanowiące bloki krystaliczne - obszar Tatrzański. Progi i krawędzie strukturalne tzw. kuesty: pd. krawędź Roztocza, krawędź Sudetów - są to krawędzie o założeniu tektonicznym); krawędź nasunięcia karpackiego.
● plejstocen - szereg procesów:
proces glacjalny - związany z transgresją lądolodu, z naciskiem lodu. W wyniku tych procesów ukształtowana została rzeźba z morenami - środkowa Polska do północnych jej krańców (równiny moreny dennej, wały moren czołowych, np. Pojezierze Kaszubskie, Pojezierze Mazurskie). W górach natomiast mamy pozostałości pól firnowych (cyrki) - np. Tatry i Dolina Pięciu Stawów Polskich.
b) proces glacifluwialny (lodowcowo-rzeczny) - wody spływające z czoła lądolodu utworzyły stożki na przedpolu moren czołowych (stożki sandrowe). Tworzą się także rozległe obniżenia dolin kształtowane przez wody proglacjalne - pradoliny. Zarówno stożki jak i pradoliny są powszechne na obszarze młodoglacjalnym i mają tam największą dynamikę.
c) proces glacilimniczny (lodowcowo-jeziorny) - odgrywał on mniejszą rolę. Zachodził w strefie młodoglacjalnej (fazy recesyjne lądolodu Wisły) - powstały równiny zastoiskowe.
Strefa peryglacjalna - zachodziły tu następujące procesy:
proces rzeczny terasy piaszczyste;
proces denudacyjny równiny i ostańce denudacyjne - głównie w pasie wyżyn;
c) proces eoliczny (akumulacyjny) pokrywy lessowe a także obszary piaszczyste (głównie w obniżeniach tektonicznych kształtowanych wodami rzek - np. kotlina Sandomierska). Pokrywy lessowe mamy np. na Lubelszczyźnie, Roztoczu, przedpolu Sudetów.
Typowe formy rzeźby związane z pokrywami eolicznymi są powszechne na Wyżynie Lubelskiej, w Sudetach. Są to młode rozcięcia erozyjne - wąwozy. Sama rzeźba eoliczna była kształtowana w plejstocenie, natomiast młode rozcięcia erozyjne związane się z działalnością człowieka w holocenie (geneza osadów - plejstoceńska, formy wąwozowe - z holocenu).
Z plejstocenem związana jest rzeźba schodowa. Obecnie bazą erozyjną rzek Polski jest basen Bałtyku. W plejstocenie były częste zmiany poziomu i położenia bazy erozyjnej. Transgredujący lądolód ograniczał możliwość odpływu wody - następowało podniesienie bazy o 100-150 m - prowadziło to do agradacji czyli zasypywania dolin rzecznych. Przy ustąpieniu lądolodu następowało wcinanie się rzek w osady usypane podczas zlodowacenia. Skutkiem tych cyklicznych procesów jest tworzenie dolin o profilu terasowym.
●holocen -
proces fluwialny - dominował. Kształtowane były dna dolin i najniższe terasy zalewowe. Terasy zalewowe są zazwyczaj ograniczone niskimi krawędziami, które świadczą o tym, że w holocenie mamy do czynienia z procesami erozji. W wyniku tego procesu tworzą się też stożki napływowe (deltowe) - przy ujściach rzek jak również przy ujściach mniejszych dolin do większych.
proces morski - tworzenie mierzei (śr. i wsch. wybrzeże); klify (falezy).
proces krasowy - ma marginalne znaczenie. W jego wyniku tworzą się leje, zapadliska.
d) proces eoliczny - obecnie zachodzi aktywnie na wybrzeżu polskim. Tworzą się wydmy - np. wydma Łącka.
Zróżnicowanie osadów czwartorzędowych w Polsce: mozaika tych skał w Polsce zależy od ich wieku oraz od procesów kształtujących te skały w różnych okresach. Miąższość skał czwartorzędowych rośnie ku północy. W południowo-wschodniej Polsce osiągają one największą miąższość (Pojezierze Suwalskie - 200 m pod powierzchnią topograficzną). Dużą miaższość mamy też w osiach rynien odwadniających Polskę w czwartorzędzie. Najmniej skał czwartorzędowych jest na obszarze łańcuchów górskich Karpat i Sudetów. Duża część wyżyn również nie posiada tych skał.
Zróżnicowanie skał trzeciorzędowych w Polsce: dominują one pod skałami plejstoceńskimi, gł. w północnej części kraju oraz w części karpackiej. Pas wyżyn to skały starsze - mezozoiczne.
OBECNA RZEŹBA
Obecna rzeźba to efekt procesów zachodzących od około 65 mln lat. Najstarsze są elementy na południu Polski (Karpaty i Sudety). Nieco młodsze jest Zapadlisko Przedkarpackie. Najmłodsza jest cała środkowa i północna Polska - plejstocen. Najintensywniejszym czynnikiem rzeźbotwórczym w Polsce były transgresje.
WSPÓŁCZESNE PROCESY MORFOGENETYCZNE
Współczesna intensywność procesów morfogenetycznych jest niewielka. Najintensywniejsze procesy zachodzą w górach wysokich - Tatry i Sudety. Dominuje tam wietrzenie mechaniczne. W górach średnich i na wyżynach jest małe wietrzenie fizyczne za to dominuje wietrzenie chemiczne. Intensywność wietrzenia chemicznego zależy od rodzaju skały. Najbardziej podatne na to wietrzenie są skały węglanowe (gł. na wyżynach). Obszary nizinne z osadami czwartorzędowymi w małym stopniu modelowane są przez wietrzenie fizyczne i chemiczne. Elementem astrefowym wśród współczesnych procesów morfogenetycznych są procesy agradacji (zasypywania) dolin rzecznych.
UKSZTAŁTOWANIE PIONOWE
Średnia wysokość to 174 m n.p.m. 91,3% pow. kraju zajmują niziny (0-300 m n.p.m.). 3,1% zajmują góry średnie i wysokie (500-2499 m n.p.m.).
Rzeźba Polski jest wyraźna w cięciu południkowym. Jeszcze bardziej jest ona wyraźna w cięciu równoleżnikowym - zwłaszcza w pd. części kraju (obszary górskie).
STOSUNKI KLIMATYCZNE
Czynniki klimatyczne:
►Podstawowy element nie klimatyczny kształtujący klimat Polski to położenie na określonej szerokości geograficznej i związany z tym dopływ energii.
►Ukształtowanie pionowe.
►Ukształtowanie poziome
Polska leży w strefie umiarkowanych szerokości geograficznych: na północy, w strefie okołobiegunowej dopływ energii wynosi 50-60 kcal/cm2, a na południu w strefie podzwrotnikowej jest to 200 kcal/cm2.
Polska położona jest na półkuli północnej, prawie w centrum półkuli lądowej - dlatego też ulega przewadze wiatrów zachodnich.
►Ośrodki baryczne - najistotniej wpływają na klimat Polski.
W styczniu dominującą rolę odgrywa Wyż Azorski i Niż Islandzki nad Atlantykiem. Nad Europą brak stałych ośrodków barycznych. Rozległy Wyż Azjatycki w Azji Centralnej.
W lipcu - Wyż Azorski i Niż Islandzki nad Atkantykiem. W pd.-zach. Azji Niż Południowoazjatycki.
Powietrze napływające do Polski:
►Powietrze polarno morskie (Ppm) - 45%-60%.
►Powietrze polarno kontynentalne (Ppk) - 28%-42%.
►Powietrze arktyczno morskie - 10%.
►Powietrze zwrotnikowe - 2%.
Temperatura powietrza:
►Styczeń - izotermy są ułożone niemalże południkowo (oprócz gór). Wskazuje to, że w zimie klimat kształtuje głównie napływ powietrza znad Atlantyku. Zachód jest znacznie cieplejszy niż wschód. Im dalej te masy powietrza przesuwają się nad Polskę tym bardziej wzrasta kontynentalizm tych mas. Nie ma wyraźnego związku z szerokością geograficzną. ►Lipiec - izotermy są w zasadzie ułożone równoleżnikowo. W tym czasie w pd.-zach. Azji jest rozległy Niż Południowoazjatycki. Cyrkulacja rozkłada się inaczej niż zimą. Układ ten zaburza cyrkulację zachodnią. Znacznie większą rolę w kształtowaniu termiki odgrywa położenie Słońca (szerokość geograficzna) - stad bardzo równoleżnikowe izotermy.
Temperatury ekstremalne zimą: najcieplejszy jest północny zachód a najzimniejszych jest północny wschód.
Temperatury ekstremalna latem: najcieplejsza jest pd.-wsch. Kotlina Sandomierska a najzimniejsza jest północna Polska (Kaszuby).
Obszary górskie - w Tatrach mamy bardzo niskie temperatury z racji wysokości i ukształtowania pionowego. Oprócz szczytów są to też kotliny - tworzą się w nich zastoiska mrozowe. Podobnie jest w kotlinach sudeckich (np. Kłodzka, Jeleniogórska).
Średnia roczna temperatura powietrza - zmienia się od 6,5°C do 9,0°C. Zróżnicowanie termiczne jest na linii południowy zachód - północnych wschód. Najwyższe średnie roczne temperatury ma Dolny Śląsk, a najniższe są na Suwalszczyźnie.
Średnie roczne temperatury powietrza:
● Ekstremalne 17-32°C.
● Średnie 19-24°C.
● Dobowe (XI-IV) 5-10°C.
● Izoterma 23° C. - granica (wyznacznik kontynentalizmu).
Izoterma 23°C przebiega po wschodnich rubieżach kraju. Ma ona wyraźny przebieg południkowy.
Termiczne pory roku:
►Przedwiośnie > 0°C.
►Wiosna > 5°C (okres wegetacyjny - początek): 50-70 dni.
►Lato > 15°C: 2-4 miesiące.
►Jesień < 15°C: 50-70 dni.
►Przedzimie < 5°C: ??
►Zima < 0°C: 60-120 dni.
Średni czas trwania lata termicznego: najdłuższe jest na północnych krańcach, a najkrótsze w kotlinach podgórskich. Poza tym - najkrótsze lato mają obszary górskie.. W południowo-wschodniej części Kotliny Sandomierskiej mamy dłuższy okres termicznego lata.
Średni czas trwania zimy termicznej: najdłuższa jest w północno-wschodniej Polsce. W Polsce zachodniej i południowo zachodniej (głównie Dolny Śląsk) mamy wpływ mas oceanicznych - skracają one zimę. Skrócenie zimy jest też charakterystyczne dla kotlin podkarpackich.
Zachmurzenie: brak tutaj wyraźnych związków z szerokością geograficzną i masami powietrza znad Atlantyku. Duża ilość dni pochmurnych jest na północy Polski. Nie widać tu jednak istotnego wpływu kontynentalizmu. Jednym z obszarów o najmniejszej ilości dni pochmurnych jest południowo-wschodnia Polska (duży obszar Wyżyny Lubelskiej). Południowo-wschodnia Polska ma największą ilość dni słonecznych w roku w Polsce.
Opady: Reżim opadowy - typ kontynentalny (przewaga opadów letnich); odstępstwo - przewaga opadów jesiennych nad wiosennymi.
Zima - najwięcej opadów otrzymują niziny polskie i południowe części pojezierzy (okolice Poznania). Ku północy ilość opadów zwiększa się (pas nadmorski).
Lato - znacznie więcej opadów niż zimą. Jest deficyt w centralnej części Polski (strefa nizin).
Średnie opady roczne w Polsce: strefa nizinna (Poznań) - tam opady są najniższe (poniżej 500 mm/rok). Izohiety mają przebieg równoleżnikowy.
Długość zalegania pokrywy śnieżnej: wpływ wilgotnych mas znad Atlantyku. Długość zalegania zwiększa się na wschód. Największa jest na Suwalszczyźnie, a największe w ogóle wartości w Polsce są w górach.
Szlaki gradowe: tworzą wyraźne obszary koncentracji. Szlaki są często w sąsiedztwie wielkich dolin rzecznych: górna Wisła, górny San (i jego dopływy), całe dorzecze Wieprza. Polska południowa i południowo-wschodnia wyraźnie wybija się częstotliwością istnienia tych zjawisk.
Wiatry: najwięcej wiatrów mamy z kierunków zachodnich.
Długość okresu wegetacyjnego: jest silnie uzależniona od temperatury a zwłaszcza momentu rozpoczęcia wiosny termicznej. Najszybciej i najdłuższej trwa wegetacja w części zachodniej Polski (ponad 220 dni). Podobne wartości ma Dolny Śląsk, okolice Krakowa i Kotlina Sandomierska. Najkrótszy okres wegetacyjny ma Suwalszczyzna (poniżej 180 dni) i obszary górskie (nawet poniżej 100 dni).
Zdarzenia ekstremalne:
►Temperatura - najniższa w Polsce: -41°C w Siedlcach (1940 r.); -40,6 Żywiec (1929 r.). Najwyższa temp. w Polsce: +40,2°C Pruszków (woj. Opolskie) w 1921 r. Najwyższa temp. zmierzona zimą - +21,2°C Kraków (1990 r.).
►Opady: Hala Gąsienicowa (Tatry): 438,7 mm, 15-18.07.1934 r.; Limanowa: 383,8 mm, 15-18.07.1934r.; Hala Gąsienicowa (Tatry): 300mm, 30.06.1970 r.; Komarno (G. Kaczawskie): 182,6 mm, 29.05.1968 r.; Goleniowy: 117,9 mm.
Klimat Polski położony jest w strefie klimatów umiarkowanych. Jest to klimat przejściowy umiarkowanie ciepły.
CHARAKTERYSTYKA PRZEJŚCIOWOŚCI KLIMATU POLSKI - GŁ. CECHY
1. Zachmurzenie - największa ilość dni pochmurnych mamy późną jesienią i zimą. Wiąże się to z napływem mas powietrza znad Atlantyku, które zmieniają właściwości wędrując na wschód. Para wodna kondensuje i pojawiają się mżawki.
2. Pory opadów - opady letnie (głównie kwiecień - październik) ciepłe i wilgotne masy znad Atlantyku napływają nad ciepłe już podłoże - rozwijają się ruchy konwekcyjne, następuje rozwój chmur i opady przelotne.
3. Masy powietrza - zbliżony udział adwekcji mas powietrza polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego. Jest to wynik rozmieszczenia ośrodków barycznych nad Atlantykiem i Europą Wschodnią oraz Azją, które wymuszają kierunki przemieszczenia głównych mas powietrza.
4. Amplitudy temperatur - większe na wschodzie niż na zachodzie. Jest to wynik zwiększania odległości od Atlantyku i zwiększania w związku z tym stopnia kontynentalizmu klimatu.
5. Występowanie pór roku - jest ich sześć. Wpływa na to położenie geograficzne w umiarkowanych szerokościach geograficznych co powoduje stopniowe zmiany bilansu cieplnego w ciągu roku, skomplikowany układ ośrodków barycznych w różnych porach roku i ścieranie się morskich i kontynentalnych mas powietrza.
6. Zmienność pogody - z dnia na dzień (wpływa na to położenie geograficzne w umiarkowanych szerokościach geograficznych co powoduje stopniowe zmiany bilansu cieplnego w ciągu roku, skomplikowany układ ośrodków barycznych w różnych porach roku i ścieranie się morskich i kontynentalnych mas powietrza) jak i w kolejnych latach (zaburzenia w proporcji napływu mas powietrza prowadzą do dominacji pewnych mas powietrza i dużych odchyleń poszczególnych elementów pogody od średniej wieloletniej).
Regiony klimatyczne wg Romera (1949 r.) - jest tu nawiązanie do układu rzeźby Polski.
Piętrowość klimatyczna - element astrefowy klimatu w Polsce. Najwyżej położone jest
● piętro zimne (granica to izoterma -2°C);
● piętro umiarkowanie zimne (0°C);
● piętro bardzo chłodne (+2°C); piętro chłodne (+4°C); piętro umiarkowanie chłodne
(+6°C);
● piętro umiarkowanie ciepłe (powyżej 6°C).
CZYNNIKI NIEMETEOROLOGICZNE WPŁYWAJĄCE NA KLIMAT
►Szerokość geograficzna - Polska leży między 49°00' a 54°50' szer. geogr. północnej w strefie szer. umiarkowanych. Powoduje to zróżnicowanie długości dnia i dopływu energii słonecznej w ciągu roku. Pory roku różniące się temperaturą średnią.
►Rozmieszczenie powierzchni wodnych i lądowych - czynniki: stosunkowo niewielkie odległości od Atlantyku; sąsiedztwo obszaru lądowego Europy Wschodniej i Azji; wpływ Morza Bałtyckiego; wpływ Adriatyku i Morza Czarnego (w małym stopniu - gł. na pd. Polskę). Konsekwencje tego jest przejściowość klimatu - spowodowana ścieraniem mas oceanicznych i kontynentalnych, przejawia się duża częstotliwością zmian typów pogody i średnich rocznych wartości elementów pogody.
►Ukształtowanie powierzchni i wysokość n.p.m. - czynniki: równoleżnikowy układ głównych krain geograficznych (wznoszą się na południe); przewaga obszarów nizinnych (54% pow. Polski - obszary poniżej 150 m n.p.m.; 37% - 150-300 m n.p.m.; 9% - powyżej 300 m n.p.m.). Konsekwencje: swobodna wymiana mas powietrza (nie ma barier dla wiatrów zachodnich i wschodnich); równoleżnikowy układ pasów o różnej wysokości opadów rocznych.
CZYNNIKI METEOROLOGICZNE WPŁYWAJĄCE NA KLIMAT
►Przeważający kierunek wiatrów - czynniki: dominują wiatry zachodnie (60%) związane z cyrkulacją zachodnią i ruchem obrotowym ziemi oraz z siłą odśrodkową; drugie miejsce - wiatry wschodnie; wiatry południowe są częstsze niż z północy. Konsekwencje: kierunek wiatru określa rodzaj napływających mas powietrza (z zachodu - mas powietrza morskiego; ze wschodu - mas powietrza kontynentalnego).
►Rozmieszczenie ośrodków barycznych - czynniki: Niż Islandzki (północny Atlantyk głównie zimą); sezonowe oddziaływanie wykazują zimą Wyż Wschodniazjatycki a latem Niż Południowoazjatycki, Wyż Grenlandzki - nad Grenlandią i Morzem Arktycznym - głównie zimą; Wyż Azorski - cały rok.
►Rodzaje napływających mas powietrza - czynniki: dominują masy polarne (80% dni w roku); powietrze zwrotnikowe napływa rzadki (kilka dni w roku). Konsekwencje: rozkład ośrodków barycznych i zróżnicowana ich siła powoduje częste starcia mas powietrza o bardzo różnych charakterystykach fizycznych (często występują fronty atmosferyczne).
STOSUNKI WODNE
Polska obejmuje dwa duże dorzecza europejskie: Wisły (54% obszaru Polski) oraz Odry (34% obszaru Polski).
Zlewiska:
►Bałtyku (dominuje - 99,72%).
►Morza Czarnego (0,20%).
►Morza Północnego (0,08%).
Te trzy zlewiska powodują, że mamy w Polsce dział wodny (pd. Polska - Karpaty i Sudety).
Asymetria - jest to cecha charakterystyczna sieci rzecznej dopływów:
►dorzecze Odry - 30:70 (dopływy lewe:dopływy prawe).
►dorzecze Wisły - 27:73.
Asymetria jest głównie wynikiem nachylenia terenu oraz historii rozwoju środowiska w ciągu ostatniego miliona lat (lodowce pradoliny).
Wody podziemne - Polska jest średnio zasobna w te wody. Zasobne zbiorniki wód podziemnych są powszechne w Polsce południowej (Karpaty i Sudety) oraz w sąsiedztwie głównych dolin rzecznych (Wisła, Odra). Pozostała Polska ma mało tych wód. Taka zasobność to konsekwencja rozwoju środowiska geograficznego - obszary uformowane w orogenezie alpejskiej i o odpowiednich warunkach orograficznych do gromadzenia wody są zasobne w wody podziemne. Na obszarach młodoglacjalnych - małe ilości wód podziemnych (osady luźne, piaszczyste brak warunków). Znaczna część wód podziemnych w Polsce odpływa do Bałtyku Odpływ ten to 24,8 m3/s. Jest to wynik występowania głębokich dolin pod osadami czwartorzędowymi.
Typy reżimów rzecznych -
►Północna Polska - dominuje typ niwalny słabo wykształcony i niwalny średniowykształcony. Rzeki na tych obszarach zasilane są głównie przez topniejące śniegi. Wschodnia i centralna Polska - typ niwalny silnie wykształcony.
►Południowa Polska - typ niwalno-fluwialny lub pluwialny (w najwyższych Karpatach).
Powodzie - zróżnicowane są pory zasilania rzek Polski co wiąże się z systemem powodzi.
Typy powodzi |
|
Opadowo-roztopowe |
Głównie opady letnie - lipiec i sierpień |
Opadowo-nawalne |
|
Roztopowe |
Od stycznia do kwietnia |
Zatorowo-lodowe |
|
Zatorowo-śryżowe |
|
Sztormowe |
|
Powodzie lodowe dominują w Polsce północnej.
Pobrane z umcs.net.pl