KARTOGRAFIA TURYSTYCZNA

J. Warszyńska, A. Jackowski, Podstawy Geografii Turyzmu. PWN Warszawa 1979. Rozdział Kartografia Turystyczna str. 315 - 323

RODZAJE MAP I ATLASÓW TURYSTYCZNYCH

Pojęcie turystyki wiąże się nierozłącznie z procesem przemieszcza­nia. To stwarza z kolei szczególne zapotrzebowanie na różne formy in­formacji o stosunkach przestrzennych, z których na pierwsze miejsce wysuwają się opracowania kartograficzne.

W ogólnej systematyce map i atlasów materiały turystyczne należą do kategorii tematycznych, uwzględniających zarówno elementy środo­wiska naturalnego, jak i wybrane zagadnienia społeczno-ekonomiczne. Należy odróżnić mapy i atlasy turystyczne od map i atlasów turystyki. Te ostatnie, podobnie jak inne cartographica problemowe, mają na celu kartograficzną ilustrację zjawisk turystycznych zachodzących na okreś­lonym obszarze i głównym kryterium ich oceny jest poglądowość.

Ponadto zastosowanie do celów badawczych w planowaniu przestrzen­nym mają kartograficzne ujęcia prac inwentaryzacyjnych dotyczących poszczególnych składników tworzących układy przestrzenne zjawisk tu­rystycznych. Należą tu analityczne opracowania kartograficzne wa­lorów turystycznych, elementów zagospodarowania turystycznego, wiel­kości potoków turystycznych itd. Prace tego typu należy zaliczyć do prac studialnych, stanowiących materiał dla praktyki planistycznej.

Mapy i atlasy turystyczne mają bezpośrednie znaczenie użytkowe, co stawia przed nim wysokie wymagania tak pod względem merytorycz­nym — w sensie rzetelnej informacji jakościowo-przestrzennej — jak i technicznym. Mapy turystyczne oprócz elementów topograficznych, za­wierają informacje o walorach i urządzeniach turystycznych; mają także, zróżnicowany zakres i układ treści oraz różny stopień dokładności do­stosowany do potrzeb uprawianych form ruchu turystycznego. W związku z tym można wyróżnić mapy i atlasy:

1) turystyczne szczegółowe — służące do bezpośredniej orientacji w
terenie:

• dla turystyki pieszej,

• dla turystyki kolarskiej,

• dla turystyki wodnej (kajakowej, żeglarskiej),

• dla turystyki narciarskiej itp.;

2. przeglądowe;

3. samochodowe:

.

4. plany miast;

5. specjalne.

Największy stopień dokładności winien cechować pierwszą grupę wy­mienionych materiałów kartograficznych, to znaczy te, które służą bez­pośredniej orientacji w terenie, zwłaszcza dla turystyki pieszej. Stąd przy ich redakcji wynika konieczność ścisłego nawiązania do map topo­graficznych, a w przypadku generalizacji — wielka ostrożność celem uniknięcia zniekształceń. Z tych przyczyn zasadnicze znaczenie ma tu przyjęta skala. Przy omawianym typie materiałów jako najmniejszą, graniczną uważa się skale 1 : 50 000, natomiast za optymalne dla turystyki pieszej można przyjąć skale 1 : 50 000, a w górach wysokich 1 : 25 000. W skalach mniejszych szczegółowość elementów topograficz­nych jest niewystarczająca. Dotyczy to zwłaszcza możliwości określe­nia miejsca turysty w terenie, co jest podstawowym warunkiem uży­teczności mapy, szczególnie dla turysty pieszego.

Ze względu na bardzo bogatą i różnorodną treść map turystycznych bardzo ważnym zagadnieniem jest ich opracowanie graficzne oraz tech­nika wykonania. Liczba elementów oraz wierna ich lokalizacja nie sta­nowią wyłącznie o wartości mapy, nie mniej ważna jest sama koncepcja graficzna, od niej bowiem zależy łatwość syntetycznego ujęcia elemen­tów zawartych na mapie. Chodzi tu przede wszystkim o wyrażenie pewnych związków funkcjonalnych między elementami treści oraz za­leżności hierarchicznej. Szczególną uwagę poświęca się formom wyeks­ponowania walorów krajobrazowych przez dodatkowe wprowadzenie ele­mentów morfologicznych, oznaczanie punktów widokowych, odpowiednią kolorystykę hipsometryczną (technika cieniowania) celem uplastycznie­nia obrazu. Za pomocą symboli oznacza się walory pozaprzyrodnicze oraz elementy zagospodarowania.

Możliwości techniczne naniesienia określonej liczby elementów za­leżą oczywiście od wielkości skali mapy. Na mapach w skalach dużych wzrasta rola treści pozatematycznej, a tym samym wszystkie elementy treści są mniej więcej równoważne. Na mapach w skalach mniejszych ekspozycja treści turystycznej wysuwa się na pierwszy plan, a rola podkładów maleje. Jest to cecha map turystycznych w skalach od 1 : 200 000 do 1 : 1 000 000. Mapy takie dają syntetyczne ujęcie treści turystycznej w sensie orientacji ogólnej. Ze względu jednak na całkowi­ty brak lub ubóstwo elementów topograficznych nie dają możliwości bez­pośredniej orientacji terenowej. W odróżnieniu od map turystycznych w dużych skalach, które zazwyczaj obejmują obszary o pewnych cechach krajobrazowych (np. Tatry, Gorce, Beskid Mały itp.), mapy turystyczne przeglądowe dotyczą przeważnie jednostek administracyjnych (najczęś­ciej województw) lub obszarów położonych w pobliżu wielkich aglome­racji (np. okolice Krakowa).

Odrębny typ map turystycznych stanowią mapy samochodowe. Ich

celem jest podanie szczegółowej informacji dotyczącej dróg (klasa dro­gi, odległość w kilometrach, nachylenie w % itp.), łącznie z ich zagos­podarowaniem (stacje benzynowe, zakłady naprawcze, parkingi itp.), pod kątem widzenia potrzeb turysty zmotoryzowanego. Istnieje bardzo duża rozpiętość w zasobności informacji pomiędzy mapami wydawanymi przez firmy kartograficzne w różnych krajach. Niektóre z nich zawierają bar­dzo bogatą treść i klucz znaków, a ich wartość poznawczą podnoszą po­nadto uwzględnione w nich, poza wiadomościami podstawowymi, elemen­ty atrakcyjności turystycznej samych dróg oraz obszarów do nich przy­ległych⁴⁷⁹. Optymalną skalą dla map samochodowych jest 1 : 200 000.

Osobne miejsce w kartografii turystycznej zajmują plany miast. Głównym elementem orientacyjnym planu są ulice, a najważniejszą je­go zaletą przejrzystość. Stąd wierność kartometryczna nie odgrywa w ich redakcji zasadniczej roli. Plan informacyjno-turystyczny winien speł­niać następujące warunki:

• umożliwiać ogólną orientację na terenie miasta;

• dostarczać informacji:

1. z zakresu komunikacji, zarówno dla osób posiadających własne
   środki lokomocji, jak i korzystających ze środków komunikacji publicznej,

1. o obiektach godnych zwiedzania,

2. o obiektach bazy turystycznej, w tym i gastronomicznej,

3. o obiektach kultury,

2. o innych typach usług, np. handlowych, telekomunikacyjnych, rekreacyjnych itp.

Trudność wyboru odpowiedniej koncepcji planu wynika z cech obsza­ru wielkomiejskiego, który zazwyczaj odznacza się silną koncentracją interesujących turystę obiektów, tak krajoznawczo-kulturalnych, jak i usługowych. Problemem zasadniczym jest tutaj dobór odpowiedniej ska­li. Szeroki zakres treści wymaga dla obszarów śródmiejskich stosowa­nia skali co najmniej 1 : 10 000, podczas gdy dla dzielnic mieszkalnych poza śródmieściem wystarczą skale mniejsze, np. 1 : 15 000. Stąd dla miast średniej wielkości stosuje się zazwyczaj skale 1 : 15 000; przy uję­ciu śródmieścia w postaci kartonu w skali większej. Plany dużych miast natomiast można przedstawiać w formie atlasu (np. wydany przez PPWK Atlas Warszawy), bądź w skali zmiennej, 1 : 10 000—1 : 15 000 dla dziel­nic śródmiejskich i 1 : 20 000—1 : 25 000 dla dzielnic peryferyjnych (np. plan Moskwy, Amsterdamu).

Należy podkreślić, że ze względu na silny rozwój turystyki indywi­dualnej oraz rozszerzony zakres użytkowników, także i przyjezdnych w

⁴⁷⁹ Na przykład" na francuskiej mapie samochodowej Michelina zaznaczone są atrakcyjne krajobrazowo odcinki dróg, punkty widokowe oraz miejscowości sklasy­fikowane pod kątem widzenia ich wartości krajoznawczej.

celach nie turystycznych, oraz ludność miejscową — istnieje bardzo duże zapotrzebowanie na ten typ ujęć kartograficznych.

Mapy i atlasy specjalne są to głównie materiały analityczne: o bogatej treści, opatrzone zazwyczaj mniej lub bardziej szczegółowym ko­mentarzem tekstowym. Jako typowe można tu wymienić: mapę parków narodowych i rezerwatów przyrody w Polsce ⁴⁸°, mapy zabytków⁴⁸¹ oraz nasycone treścią historyczną mapy poświęcone zagadnieniom walk i mę­czeństwa ⁴⁸². Ponadto do grupy tej zalicza się również i materiały okolicz­nościowe, na przykład mapa na 500-lecie urodzin M. Kopernika, na której przedstawiono m. in. szlak kopernikowski, prowadzący przez miejscowości upamiętnione pobytem wielkiego astronoma. Ze względu na charakter opracowania graficznego do map specjalnych można rów­nież zaliczyć mapy panoramiczne (np. panoramiczna mapa Tatr Z. Korosadowicza i mapy Beskidów E. Moskały).

Wobec bardzo licznych wydawnictw map i atlasów turystycznych za­gadnieniem doniosłej wagi i coraz bardziej palącym jest międzynarodo­wa unifikacja znaków kartograficznych oraz edycja map turystycznych w wersjach różnojęzycznych. Dotyczy to zwłaszcza planów informacyj­nych wielkich ośrodków turystyki krajoznawczej.

KARTOGRAFIA TURYSTYCZNA NA ŚWIECIE

Ewolucja kartograficznych materiałów turystycznych jest odzwier­ciedleniem poszczególnych faz rozwojowych ruchu turystycznego. Ich produkcja wzrastała w miarę doskonalenia się techniki kartograficznej oraz dostępności wydawnictw dla stale wzmagającego się na nie zapo­trzebowania ze strony użytkowników. W początkowym okresie mapy turystyczne nawiązywały do planów miast lub map typu atlasowego [164]. Z momentem upowszechnienia się turystyki pieszej (zwłaszcza górskiej. w tym też i alpinizmu) rolę map turystycznych przejęły mapy topo­graficzne. Z czasem, za pomocą różnych rozwiązań techniczno-graficznych, mapy topograficzne uzupełnia się dodatkowo informacjami odnośnie do zagospodarowania turystycznego, czy też walorów turystycznych. Wprowadzenie treści turystycznej na mapy w wielu przypadkach ogra­nicza topografię, co odbija się ujemnie na ich wartości orientacyjnej w te­renie. W miarę wyodrębniania się poszczególnych form turystyki pojawia­ją się mapy ściśle ukierunkowane, tzn. zawierające wyłącznie elementy

⁴⁸⁰ Z. Alexandrowicz, M. Drżał Parki Narodowe i rezerwaty przyrody w Polsce.
PPWK 1973, skala 1 : 1 min.

⁴⁸¹ Seria map zabytków według województw, skala 1 :400 000, PPWK.

⁴⁸² Seria map z cyklu Walki z najeźdźcą hitlerowskim, i zbrodnie hitlerowskie na terenie województwa... w latach 1939—1945.

interesujące turystę wyspecjalizowanego, np. narciarza, wodniaka, myśli­wego czy alpinistę itp.

W światowej kartografii turystycznej dają się obecnie zauważyć wy­raźnie tendencje w kierunku:

1. wzrostu liczby map samochodowych,

1. produkcji map turystycznych o jednolitej podziałce dla całego
   kraju,

2. produkcji tzw. map topograficzno-turystycznych na podstawie urzędowych map topograficznych w skali 1 : 25 000, 1 : 50 000 i 1 : 100 000
   z nadrukowaną treścią turystyczną.

W miejsce dawnych map samochodowych w skali 1 : 1 M—1 : 1,5 M (w latach pięćdziesiątych) rozpowszechniły się atlasy samochodowe, przeważnie w skali 1 : 500 000, o bogatej treści z licznymi powiększenia­mi. Obecnie coraz częściej pojawiają się znowu mapy, ale wydawane w seriach arkuszy, w skalach 1:200 000—1:250 000. Mapy takie wydaje się we Włoszech, Francji, Wielkiej Brytanii, RFN, Hiszpanii, krajach skandynawskich, NRD i innych. Produkcja serii map turystycznych po­krywających w jednolitej podziałce cały obszar danego kraju była do­tychczas regułą w krajach małych, jak na przykład Dania, Holandia, Belgia czy Szwajcaria. Obecnie system ten zaczynają stosować również inne kraje, jak RFN, Francja, Wielka Brytania, Włochy, NRD, Czecho­słowacja. Mapy topograficzno-turystyczne były już wydawane w okre­sie międzywojennym (m. in. w Polsce). Współcześnie w związku z roz­wojem turystyki wędrownej istnieje duże zapotrzebowanie na ten właś­nie typ map. Stosuje się je powszechnie, przykładowo w RFN (na urzę­dową mapę Topographische Kartę nanosi się tu znaki turystyczne i w ten sposób powstaje Wanderkarte w skali 1 : 50 000), we Francji (po­dobna mapa w skali 1 : 100 000), w Wielkiej Brytanii (w skali 1 : 63 360 i 1 : 126 720)⁴⁸³, w Czechosłowacji (1 : 50 000).

Od roku 1960 szczególnie gwałtownie wzrosła liczba publikowanych map i atlasów drogowych, o bardzo obfitej treści, szczegółowych komen­tarzach tekstowych, najczęściej corocznie aktualizowanych i ulepszanych technicznie. Z ważniejszych wydawnictw tego typu, które dotyczą Eu­ropy należy wymienić^4M: Road and travel atlas of Europa wydany przez znaną szwajcarską firmę Kummerly and Frey (od 1961 r.), zawierający 56 map i 56 stron komentarza w językach: angielskim, niemieckim, fran­cuskim i włoskim; Collins road atlas oj Europę (1965) z 232 planszami w sześciu kolorach, wydawany w Sztokholmie przez Esselte Map Corpo­ration w skali zasadniczej 1 : 1 M (Europa Wschodnia 1 : 2 M, miasta i re­giony atrakcyjne turystycznie 1 : 500 000); The Europa Shell atlas of Eu-

488 w Wielkiej Brytanii przechodzi się obecnie na skale metryczne. ⁴⁸⁴ Opracowano na podstawie C. B. Muriel Lock Modern raaps and atlases, London 1969, Clive Bingley [135].

ropa⁴⁸⁶ obejmujący 198 map w skali 24 mile na cal; Autropc wydawnictwa Hallwag (Philip) w skali 50 mil na cal. Ponadto z uwagi na oryginalność treści i estetykę wydawnictwa należy wymienić mapę Citta stradale d'Europa w skali 1 : 500 000 wydawaną przez Touring Italiano, głównie dla turystów przejeżdżających przez środkową Europę w ramach serii publikowanej przez Alliance internationale de tourisme.

Ze specjalnych map turystycznych na szczególną uwagę zasługuje m. in. The resorts of western Europę (Budę, Geographical Publications. 1962). Stanowi ona ciekawy eksperyment kompleksowej mapy turystycz­nej. Podaje około 1200 nazw uzdrowisk i miejscowości wypoczynkowych, klasyfikując je według rangi i wielkości. Następnie zawiera dane co do wielkości, rodzaju i jakości ich bazy noclegowej, liczby turystów itp.

Z turystycznych atlasów narodowych warto natomiast wymienić Bartholomewa British Isies pocket atlas, który w popularnej edycji spełnia wszystkie warunki uniwersalnego atlasu kieszonkowego, rów­nież Bartholomewa Road atlas of Great Britain, w skali 5 cali na milę. poświęcony wyłącznie turystyce zmotoryzowanej, oraz także tego wy­dawnictwa, choć już mniej obszerny i dokładny, Roadmaster motoring. atlas of Great Britain w skali 6 mil na cal. Ponadto w tej grupie mate­riałów trzeba też wspomnieć o atlasie przeznaczonym wyłącznie dla ce­lów turystyki wodnej Waterways atlas of the British Isles (wydawnic­two Cranfield and Benfield Books, 1966) w skali 1 : 506 880.

Celem upowszechnienia wśród społeczeństwa brytyjskiego walorów turystycznych kraju opracowany został The National Trust Atlas (Lon­dyn 1964) oparty na podkładzie Bartholomewa w skali 5 cali na milę. Zawiera on bogatą informację na temat zabytków architektonicznych, historycznych, sztuki ludowej, miejsc kultu narodowego, walorów krajo­brazowych itp. Podobnym celom służy atlas opracowany przez J. Fishera Shell naturę lovers atlas of England, Scotland and Wales. Większy na­cisk położono w nim jednak na walory środowiska naturalnego. O wy­dawnictwach Bartholomewa trzeba powiedzieć, że są one popularne tak­że i poza granicami Wielkiej Brytanii, na przykład w krajach skandy­nawskich. Wśród nich nie podobna pominąć Touring atlas, który obejmu­je Szwecję, Norwegię, Danię, Finlandię i Islandię. Mówiąc o krajach skandynawskich nie można przemilczeć opublikowanej przez wydaw­nictwo Cappelensa mapy Northern Scandinavia w skali 1 : 1 M, zawie­rającej obszar od Zatoki Botnickiej do Przylądka Północnego, i zaopa­trzonej w obszerny komentarz turystyczny. Tytułem przykładu nadmie­nić tu należy o mapach samochodowych Danii, południowej Norwegii

485 Turystykę samochodową popierają i rozwijają czynnie, wydając odpowied­nie mapy drogowe, zainteresowane nią bezpośrednio potężne koncerny naftowe, jak np. Shella, Esso czy też British Petroleum lub producenci ogumienia, jak np. Michelin.

i południowej Szwecji w skali 1 : 1 M, wydanych przez firmę Hallwaga w szwajcarskim Bernie, dalej mapie samochodowej Danii w skali 1 : 520 000, która od 1966 r. ukazuje się wydawana przez British Petro­leum ⁴⁸⁶, a także mapie turystycznej Danii opublikowanej przez wydaw­nictwo „Geographia" w skali 6 cali na milę w wersji angielskiej.

Największą tradycję w opracowaniach map turystycznych ma jednak Francja. Firma Taride w Paryżu zajmowała się wydawaniem map tury­stycznych i przewodników już od 1852 r. Powszechną sławą cieszą się w tym kraju również mapy samochodowe Francji Michelina⁴⁸⁷ w skali 1 : 200 000, zapoczątkowane w 1922 r. Stale aktualizowane i unowocześnia­ne mają opinię jednych z najlepszych na świecie. Tu trzeba podkreślić, że Michelin, przewidując wielki rozwój ruchu drogowego wydał swój pierw­szy przewodnik przeznaczony dla turystów zmotoryzowanych już w 1913 r., publikując jednocześnie pierwsze samodzielne arkusze swoich map drogowych.

W Austrii -od 1965 r. wydawana jest przez starą kartograficzną fir­mę Freytag-Berndt und Artaria we Wiedniu mapa drogowa Osterreich Strassenkarte w skali 1 : 600 000, która oprócz treści związanej bezpo­średnio z turystyką zmotoryzowaną zawiera również dużo informacji ogólnoturystycznych. Na szczególną uwagę zasługuje również wydawana w tym kraju od 1963 r. Touristen-Wanderkarte Osterreich w skali 1 : : 100 000, a także A map of road conditions in Austria w skali 1 : 625 000, produkowana na wysokim poziomie technicznym od 1962 r. przez Osterreichischer Automobilmotorrad und Touring Club we Wiedniu.

Podobnie jak Francja, bogate tradycje produkcji map turystycznych mają i Włochy. Działalność w tym kierunku prowadzi zwłaszcza Touring Club Italiano, założony już w 1899 r. w Mediolanie, oraz Istituto Geografico de Agostini w Novarze, założony w 1909 w Rzymie. Od ro­ku 1935 Touring Club Italiano publikuje Carta automobilistico d'Italia w skali 1 : 200 000 (całość zawiera 30 arkuszy).

W Szwajcarii, poza wspomnianym już wyżej wydawnictwem Kimmerly and Frey, czy też firmą Orell Fiissli, która specjalizuje się rów­nież w planach miast, edycją map drogowych zajmuje się także Szwajcar­ski Narodowy Urząd Turystyczny. Są to mapy w skali 1 : 500 000. W RFN popularne są mapy w skali 1 : 300 000 jednej z najbardziej znanych kar­tograficznych firm wydawniczych Geographische Verlagsanstalt und Druckerei, założonej w 1830 r. we Frankfurcie nad Menem przez A. Ra-

⁴⁸⁶ British Petroleum Touring Service wydaje mapy samochodowe takich na
przykład krajów, jak: skandynawskie, Francji, Austrii, Portugalii, Węgier, Cze­
chosłowacji, Bułgarii, Grecji oraz krajów Bliskiego Wschodu, północnej i połud­
niowej Afryki, Australii, Kanady i in.

⁴⁸⁷ Michelin wydaje mapy samochodowe Francji, Hiszpanii, krajów północnej
i południowej Afryki i in.

vensteina. Ponadto kartografią turystyczną zajmuje się tu m. in. Mair Geographischer Verlag oraz Reise und Verkehrsverlag oba w Stuttgarcie, natomiast w planach miast przoduje firma Falk-Verlag w Hamburgu.

W Jugosławii działalność na polu kartografii turystycznej rozwi.a m. in. firma Ućila w Zagrzebiu (np. mapy Adriatic Coast 1:390 00* Auto atlas Yugoslavia 1 : 600 000) oraz Kartografski Zavod „Geokarta' w Belgradzie. W innych krajach demokracji ludowej produkcją karto­graficzną zajmują się wydawnictwa państwowe, na przykład w Czecho­słowacji wydawnictwem map turystycznych zajmuje się przedsiębiorstwa „Kartografie" w Pradze — głów­nie dla Czech i Slovenska Kartografia" w Bratysławie — specjalnie dla Słowacji. Cały kraj pokrywają mapy turystyczne w skali 1 : 50 000 i 1 : 100 000 [205], z map samochodowych Autoatlas CSRS w podziałce 1 : 400 000 oraz Automapa w skali 1 : 750 000.

W NRD mapy drogowe i turystyczne publikuje przedsiębiorstwo VEB Hermann Haack, Geographisch-Kartographische Anstalt — Gotha, zaś atlasy samochodowe — VEB Landkartenverlag w Berlinie (np. Autoat­las DDR, Reiseatlas DDR). Oprócz atlasów produkuje się też arkusze map samochodowych obejmujących cały kraj w skali 1 : 200 000, tzw. DDR--Bezirkskarte, a ponadto jednolite serie map turystycznych dla całego kraju, tzw. DDR-Wanderkarte w skalach 1 : 25 000, 1 : 300 000, 1 : 40 000, 1 : 50 000. W Rumunii wydawnictwem map turystycznych i drogowych przede wszystkim zajmuje się Editura Uniunii de Cultura Fizica si Sport, a w Bułgarii Główny Zarząd Geodezji i Kartografii — „Kartprojekt" oraz Ośrodek Reklamy Turystycznej przy Komitecie do Spraw Turysty­ki w Sofii (mapa drogowa Bułgarii w skali 1 : 800 000). Natomiast na Węgrzech na szczególną uwagę w produkcji kartografii turystycznej za­sługuje atlas samochodowy Węgier 1 : 360 000 oraz mapy drogowe w skali 1 : 12 500, wydawane przez przedsiębiorstwo Kartografiai Vallalat („Cartographia") w Budapeszcie, które publikuje również mapy samo­chodowe innych krajów socjalistycznych, jak na przykład Bułgarii i Ru­munii w skali 1 : 1 M oraz Europy Wschodniej 1 : 1 950 000 i Europy Zachodniej 1 : 2 M. W Związku Radzieckim produkcją map i atlasów dro­gowych zajmuje się Gławnoje Uprawlienije Geodezii i Kartografii w Moskwie (np. Atlas awtomobilnych dorog SSSR).

Do najbardziej znanych ogólnokartograficznych firm wydawniczych w Stanach Zjednoczonych należy Rand Mc Nally z Chicago. Specjalizu­je się ona także w produkcji map samochodowych i atlasów drogowych USA. Szczególną pozycję w kartografii turystycznej, ze względu na ory­ginalność koncepcji zajmuje również Hammond's pictorial travel atlas oj scenie America (1955), wydany przez konkurencyjną firmę Hammonda.

Mówiąc o turystyce nie podobna nie wspomnieć, zwłaszcza obecnie, ze względu na stale wzrastający popyt na usługi komunikacji lotniczej,

o pionierskiej w tej dziedzinie mapie lotniczych dróg świata autorstwa F. V. Botleya, zamieszczonej w czasopiśmie „The Aeroplane" (1953). Doceniając zresztą wagę zagadnienia wysunięto na Międzynarodowym Kon­gresie Geograficznym w Sztokholmie (1960) propozycję opracowania ujed­noliconej lotniczej mapy świata w skali 1 : 1 M.

KARTOGRAFIA TURYSTYCZNA W POLSCE

W okresie zaborów turystyka polska użytkowała mapy topograficz­ne państw zaborczych, z których największe znaczenie miała tzw. Spezialkarte obejmująca całość monarchii austro-węgierskiej, a w jej ra­mach także i obszar Karpat (w tym Tatry i Beskidy) wydana w skali 1 : 75 000 przez austriacki Wojskowy Instytut Geograficzny we Wiedniu ⁴⁸⁸. Również we Wiedniu wydrukowano w 1911 r., opracowaną przez T. Zwolińskiego⁴⁸⁸, mapę Tatr, uznaną za pierwszą mapę turystyczną w Polsce.

Po odzyskaniu niepodległości Wojskowy Instytut Geograficzny rozpoczął (1920) edycję map topograficznych w skali 1 : 100 000. Począt­kowo była to reprodukcja odpowiednich arkuszy map wykonanych przez państwa zaborcze. Od roku 1923 zaczęto wydawać już jednak oryginal­ne, całkowicie ujednolicone arkusze tzw. „mapy polskiej", redago­wanej na podstawie przeprowadzonej aktualizacji terenowej i korekty kartograficznej. Mapy te, zwłaszcza od 1920—1930 r., cechował wysoki stopień dokładności (precyzji.) oraz wysoki poziom wykonawstwa (tech­niczny). Równocześnie z „mapą polską" wydawano serię map w skali 1 : 300 000. Pełne pokrycie kraju obiema mapami uzyskano w 1938 r. W okresie międzywojennym rozpoczęto również druk map w skali 1 : 25 000 także w wersjach o dodanej treści turystycznej, którymi do wybuchu drugiej wojny światowej objęto około jednej trzeciej teryto­rium Polski. Na podkreślenie zasługuje także fakt, że obszar Tatr skartowano wtedy przy użyciu najnowocześniejszych wówczas metod fotogra­metrycznych. Podkłady te posłużyły do wykonania Fotogrametrycznej mapy parku narodowego Tatry wydanej w skali 1 : 20 000 (początkowo wyłącznie z poziomicami, a w drugim wydaniu już z rysunkiem skał). Ponadto na podstawie przeprowadzonych wówczas zdjęć terenowych opracowano jeszcze fotogrametryczne turystyczne mapy Pienin, także w skali 1 : 20 000, i okolic Rabki, nawet w skali 1 : 10 000.

Omówione wyżej mapy topograficzne były znakomitym materiałem kartograficznym do celów ówczesnych wędrówek turystycznych. Sta-

488 Ponadto wspomnieć można o Mapie topograficznej Rosji europejskiej w
skali trzywiorstowej (1 : 126 000) oraz mapach topograficznych wydawanych przez
Niemiecki Wojskowy Instytut Geograficzny (J. Szaflarski Zarys kartografii, War­
szawa 1955).

⁴⁸⁹ Tatry Polskie 1 :37 500. Nakład Księgarni L. Zwolińskiego w Zakopanem.

nowiły też podstawę stopniowo rozwijającej się produkcji map turystycznych jako oddzielnego działu map tematycznych. Typowym przykła­dem może być Mapa turystyczna Karpat Polskich w skali 1 : 100 000 *".

Oryginalną mapą turystyczną, odbiegającą znacznie od treści topo­graficznej, była mapa T. Zwolińskiego Tatry, szczegółowa mapa turys­tyczna — część wschodnia, Tatry Wysokie i Bielskie w skali 1 : 40 000, wydana w 1931 r. przez firmę Książnica-Atlas we Lwowie. W jej kon­cepcji graficznej zastosowano technikę warstwowo-barwną, uzupełnioną rysunkiem skał⁴⁹¹. Z wydawnictw kartograficznych wyłącznie turystycz­nych, w dużym stopniu już wyspecjalizowanych, należy wymienić, tzw. perpektogramy turystyczne. Z tego cyklu ukazało się w 1934 r. kilka arkuszy „narciarskich map plastycznych Towarzystwa Krzewienia Nar­ciarstwa" (np. Grupa Pilska, Wielkiej Raczy, Baraniej Góry) opracowa­nych przez S. Leszczyckiego i J. Sarnickiego. Poza wydawaniem map topograficznych, Wojskowy Instytut Geograficzny zapoczątkował (1925) nieukończoną zresztą, serię arjkuszy Mapy Samochodowej w skali 1 : 300 000. Inicjatywę tę podjęła również firma „Gea" publikując dwie wersje Mapy Samochodowej Rzeczypospolitej Polskiej, jedną w skali 1 : 800 000 (1927), drugą — w czterech arkuszach — w skali 1 : 400 000 (1928). Z innych ówczesnych map o tej tematyce na uwagę ze względu na zakres treści zasługuje kilkakrotnie wznawiana (ostatnie wydanie 1937/38) Mapa samochodowa i stanu dróg w Polsce, której inicjatorem był Polski Touring-Klub.

Pierwszą mapą turystyczną po drugiej wojnie światowej była mapa okolic Krakowa w skali 1 : 100 000, opracowana w 1946 r. przez K. Małeckiego, a zaopatrzona na odwrocie w obszerny komentarz krajoznaw­czy. Z tego samego okresu pochodzi również, wydana już tym ra­zem w całości, mapa Tatr T. Zwolińskiego⁴⁹² wykonana metodą poziomicowo-cieniową oraz wzorowana na niej mapa Karkonoszy^48S, ponadto, bogate pod względem treści, a opracowane przez geografów fizycznych mapy: Kotliny Kłodzkiej⁴⁹⁴ (W. Walczak) i jeziora Śniardwy⁴⁹⁵ (J. Kondracki).

Pierwsza połowa lat pięćdziesiątych była okresem zahamowania roz­woju kartografii turystycznej w Polsce. Nowo utworzone wówczas Pań-

⁴⁹⁰ Opublikowana (tylko kilkanaście arkuszy) przez wydawnictwo „Gea" w War­szawie, a od 1928 r. mapy wyd. Karpowicza tamże, 1 : 125 000 i 1 : 150 000.

⁴⁸¹ Mapa całych Tatr ukazała się po drugiej wojnie światowej.

^4M Tatry, mapa turystyczna w skali 1 : 50 000, wydał Wydział Turystyki Mini­sterstwa Komunikacji, 1947, wyd. II — 1948.

«' Karkonosze i Kotlina Jeleniogórska w skali 1 : 75 000, wydał Główny Urząd Pomiarów Kraju, 1948.

⁴⁹⁴ Kotlina Kłodzka w skali 1 : 100 000, z kartonami (geol. i gosp.).

⁴⁹⁵ Jeziora Mazurskie — arkusz Śniardwy w skali 1 : 50 000 (zaznaczono mor­fologię), wydał Główny Urząd Pomiarów Kraju.

stwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych nie tylko Mapę Krajoznawczą Polski w skali 1 : 55 000 (w 14 arkuszach o bardzo skąpej treści i prymitywnej formie graficznej, tym polu nastąpiło dopiero od 1957 r., kiedy to ukazała się pierwsza wydana po wojnie przez PPWK, mapa turystyczna Tatry i Pieniny -w skali 1 : 75 000. Dała ona początek całemu cyklowi map, który. w miarę ukazywania się kolejnych wydań wzrastał zarówno pod wzglę­dem treści, dokładności, jak i opracowania graficznego. Głównie mapy w połowie topograficzne, w różnych skalach, przeważają1 : 22 500 do 1 : 200 000, zależnych od obszaru jaki przedstawiana. W pierwszym okresie swojej działalności PPWK wydawało mapy wybranych te­renów w zależności od zapotrzebowania chłonnego rynku turystycznego. Dotyczyły one przede wszystkim obszarów najbardziej atrakcyjnych zwłaszcza górskich, jak Tatry, Pieniny, Bieszczady, Karkonosze, a także Pobrzeża Bałtyku i in.

Do najbardziej udanych z tej serii zaliczyć należy mapy: Pasmo Babiogórskie i Jałowieckie (1 : 75 000, 1965), Tatry i Pieniny (1 : 75 000), Tatrzański Park Narodowy (1 : 30 000, 1968), wszystkie wykonane metodą poziomicowo-cieniową. Poza tym w latach 1958—66 drukowano mapy okolic niektórych wielkich polskich miast, jak: Warszawy, Krakowa, Poznania, Szczecina, Wrocławia, Olsztyna, Bydgoszczy w skalach 1:175 000 do 1:400 000, a także niektóre mapy krain fizjograficznych - jak na przykład Wyżyny Krakowsko - Częstochowskiej, Kielecko-Sandomierskiej, pobrzeża Bałtyku oraz obszaru konwencji turystycznej w Kar­patach. Były to mapy przeglądowe, głównie o znaczeniu krajoznawczym. Do tego typu map można również zaliczyć, publikowane przez PPWK po raz pierwszy od 1959—63, mapy województw w skali 1 : 500 000 sporzą­dzone na tle hipsometrycznym ustalonym w określonych przedziałach Mapy te cechuje bogata nomenklatura oraz dosyć szczegółowo przedsta­wiona sieć drożna. Ponadto wartość ich podnoszą zamieszczone na od­wrocie krótkie charakterystyki oraz podstawowe informacje o danym województwie.

Wydawnictwo map drogowych zapoczątkował po drugiej wojnie światowej (1947) WIG publikując szczegółową mapę samochodową Polski ⁴'⁷, wzorowaną na wspomnianej już wyżej przedwojenne;

1951₍ przy Centralnym Urzędzie Geodezji i Kartografii utwórzono.: Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych (UUWK), którego za­daniem była produkcja map przeznaczonych do ogólnego użytku (szkolnych, informacyjnych, biurowych, samochodowych, turystycznych itp.). Przedsiębiorstwo to przejęło w 1952 r. pracownię kartograficzną Państwowych Zakładów Wy­dawnictw Szkolnych oraz w 1953 r. przedsiębiorstwo „Książnicę-Atlas", jak: wydział produkcyjny we Wrocławiu.

⁴⁹⁷ Polska, mapa samochodowa WIG z kartonami: mapką Okolice Warszawy 1 : 400 000 i Planem Warszawy 1 : 90 000.

mapie Touring-Klubu. Następnie inicjatywę w tym zakresie przejęło PPWK, które po jałowym okresie pierwszej fazy lat pięćdziesiątych wy­dało w 1958 r. Atlas samochodowy Polski w skali 1 : 500 000, z załączo­nymi planikami miast i dosyć obszernym komentarzem, oraz, na jego podstawie, mapy samochodowe w skali 1 :1 M i 1 : 1,5 M. Również pod kątem widzenia coraz to bardziej rozwijającej się turystyki samochodo­wej PPWK rozpoczęło w 1966 r. edycję wojewódzkich przeglądowych map samochodowo-krajoznawczych w tej samej skali.

Według danych VI ogólnopolskiej konferencji kartograficznej⁴⁹⁸ (War­szawa 26—27IX 75 r.), na której podsumowano między innymi dwu­dziestoletni dorobek PPWK, od 1955 r. ukazała się następująca liczba tytułów map: 41 dla turystyki pieszej, 10 okolic miast, 15 szlaków wod­nych, 37 planów miast, 6 krajoznawczych oraz Atlas Samochodowy Pol­ski, Mapa samochodowa Polski, Mapa samochodowo-krajoznawcza.

Mimo znacznych ulepszeń wprowadzanych w kolejnych nakładach poszczególnych tytułów, takich jak: aktualizacja, zwiększenie dokład­ności orientacyjnej, wzbogacenie treści turystycznej, unowocześnienie rozwiązań graficznych itp., istnieją jeszcze poważne braki w polskiej kartografii turystycznej. Najważniejsze z nich to: niekompletne pokrycie mapami w jednolitej skali o zunifikowanym zakresie informacji atrak­cyjnych obszarów turystycznych^4M. Stosowane obecnie skale wahają się bowiem od 1 :40 000 do 1 : 400 000 i są zależne od wielkości przed­stawionego obszaru oraz doboru treści. Ponadto wiele map ma skale pośrednie, niewygodne do przeliczania ^Mo. W dalszym ciągu zbyt wielka generalizacja rzeźby i sytuacji na mapie dla turystów pieszych utrudnia orientacja w terenie. Usunięcie tych braków' wymaga radykalnych zmian rozwiązań merytoryczno-graficznych, polegających na uwzględnie­niu w znacznie szerszym zakresie topografii, co zgodne jest zresztą z ogólną tendencją światowej kartografii turystycznej, idącej coraz bar­dziej w kierunku produkcji map topograficzno-turystycznych. Podob­nie ze względu na mało dokładne skale nie spełniają swojej roli mapy okolic miast, które winny być przede wszystkim przystosowane do ce­lów wypoczynku świątecznego ich mieszkańców. Istnieją również braki w edycji planów miast, zwłaszcza w związku z nowym podziałem admi­nistracyjnym ⁵⁰¹. Niedobór tematyczny odczuwa się także w zakresie map dla turystyki kwalifikowanej.

48 Perspektywy rozwoju polskiej kartografii, Warszawa 26—27IX 75 r. Kon­ferencja zorganizowana przez Główny Urząd Geodezji i .Kartografii oraz Komisję Kartograficzną Polskiego Towarzystwa Geograficznego.

⁴⁹⁰ 1 :100 000 dla nizin i pojezierzy, 1 :50 000 dla gór i wyżyn.

⁵⁰⁰ Na przykład Wyżyna Krakowsko-Częstochowska 1:280 000, Góry Święto­krzyskie 1 : 133 000, Karkonosze 1 : 220 000 itp.

6o1 z 49 województw plany miast wojewódzkich istnieją tylko dla 25. Należy również dodać, że istniejące plany nie mają skali.

Wreszcie bardzo poważnym problemem, ze względu na wielkie za­potrzebowanie ze strony turystów zmotoryzowanych, jest brak map sa­mochodowych obejmujących cały kraj w jednolitej skali 1 : 200 000 lub 1 : 250 000, zwłaszcza, że tego rodzaju mapy są już sporządzone dla wię­kszości krajów europejskich.

13

---