PAŃSTWO
Starożytni Grecy oznaczali swoje państwa - miasta terminem polis. Starożytni Rzymianie określali mianem civitas, potem nazwą respublica po podbojach terytorialnych na określenie państwa zaczęli używać słowa imperium.
W epoce renesansu Machiavelli na określenie państwa zaczął używać słowa lo stato, z którego wywodzi się niemieckie der Staat i angielskie state.
W Polsce na określenie państwa w okresie średniowiecza używano łacińskich terminów regnum (królestwo) i terra (ziemia). Natomiast współczesna nazwa „państwo” ma znaczenie rodzime, pochodzi od słowa „pan” co ma związek z panowaniem i władzą.
W okresie starożytnym Arystoteles pisał, że państwo jest to wspólnota równych obywateli mająca na celu możliwie szczęśliwe życie. Arystoteles odnosił się do pojęcia polis.
W XIX wieku dużym uznaniem cieszyła się trójelementowa definicja państwa sformułowana przez Georga Jellinka, zgodnie z którą na państwo składały się trzy elementy: ludność, terytorium i władza. Trójelementowa definicja państwa do chwili obecnej uznawana jest w prawie międzynarodowym publicznym. Przyjmuje się, że jeżeli na określonym terytorium zamieszkuje ludność i występuje element władzy, to może być to uznane za twór państwowy i może uzyskać podmiotowość prawno międzynarodową.
Lenin twierdził, że państwo to jest to aparat przemocy jednej klasy nad drugą - „państwo to pałka” do zapewnienia panowania klasie robotników i chłopów.
Anarchiści postulują aby zastąpić państwo związkiem komun, związkiem pracodawców albo związkiem pracowników, ale nigdy nie udało się tych idei wcielić w życie.
Współczesne państwo ujmuje się dwojako:
w znaczeniu wąskim (jurydycznym, prawniczym) państwo utożsamiane jest z aparatem państwowym, a poprzez Konstytucję i ustawy może scharakteryzować to państwo (określić ustrój i organy państwowe)
w znaczeniu szerokim (socjologicznym) państwo jest organizacją społeczeństwa globalnego o następujących cechach - państwo jest organizacją polityczną, suwerenną, terytorialną, przymusową, wyposażoną w swoisty aparat, pełniącą określone funkcje.
Każde społeczeństwo organizuje się, nawet społeczeństwa prymitywne. W każdym społeczeństwie wysoko zorganizowanym występują takie organizacje, jak np. związki zawodowe, partie polityczne, zrzeszenia, stowarzyszenia, organizacje gospodarcze w formie spółek. Organizacją o najszerszym zakresie obejmującą całe społeczeństwo jest państwo. Państwo jest najwyższą formą poprzez którą społeczeństwo się organizuje. Wszystkie organizacje działają w ramach organizacji państwowej, a państwo w pewnym zakresie kontroluje działalność tych organizacji.
Państwo jako organizacja polityczna:
Organizacje polityczne to takie organizacje, których głównym, podstawowym celem jest zdobycie władzy. Organizacjami politycznymi jak sama nazwa wskazuje są partie polityczne. Partia z natury swojej jest organizacją polityczną bo rządzić i kierować społeczeństwem można tylko za pomocą państwa.
Państwo jako organizacja suwerenna:
Słowo „suwerenność” wywodzi się od łacińskiego superanus i oznacza najwyższy. Wyróżniamy dwa aspekty suwerenności:
aspekt zewnętrzny, który oznacza niezależność i niezawisłość państwa od jakiegokolwiek innego państwa czy organizacji znajdującej się poza jej terytorium
aspekt wewnętrzny, który oznacza niezależność i niezawisłość państwa od organizacji, która znajduje się wewnątrz danego państwa.
Pełna suwerenność państwa we współczesnym świecie jest praktycznie niemożliwa.
Państwo jako organizacja terytorialna:
Terytorium państwa jest to wycinek kuli ziemskiej ograniczony granicami, w dół tak daleko, jak pozwalają techniczne możliwości, w górę do stratosfery. Terytorium są również powierzchnie statków wodnych i powietrznych należących do danego państwa, oraz powierzchnie placówek dyplomatycznych (ambasad i konsulatów).
Państwo jako organizacja przymusowa:
Każde państwo w mniejszym lub większym zakresie posługuje się przymusem. Wyróżniamy przymus fizyczny: który polega na użyciu siły oraz przymus psychiczny, który odwołuje się albo do obietnicy nagrody albo do groźby. Państwo przede wszystkim posługuje się przymusem psychicznym w granicach prawa, a dopiero gdy przymus psychiczny nie zadziała to mamy do czynienia z przymusem fizycznym. We współczesnym społeczeństwie posługiwanie się przymusem fizycznym na zasadzie monopolu należy do państwa. Państwo stosuje przymus fizyczny do osób z marginesu społecznego do jednostek patologicznych, bo nie musi stosować przymusu do normalnych ludzi. Jeżeli państwo na szeroką skalę stosuje przymus fizyczny świadczy to o słabości państwa.
Aparat państwa:
Jeżeli działa państwo to działa także aparat państwa.
Elementy składowe aparat państwa:
organy państwa, które stanowią najważniejszą część aparatu państwa
Organy państwa dzielą się:
w zależności od rodzaju kompetencji, zgodnie z koncepcją Monteskiusza, wyróżniamy organy prawodawcze (legislatywa), organy wykonawcze (egzekutywa) i organy sądowe.
Ze względu na skład wyróżnia się organy jednoosobowe (np. prezydent) i ograny kolegialne (np. Sejm)
Ze względu na zakres kompetencji wyróżnia się organy centralne i terytorialne
Ze względu na rodzaj kompetencji wyróżnia się organy o kompetencjach ogólnych o szczególnych
Ze względu na sposób powoływania wyróżnia się organy pochodzące z wyborów, mianowania
urzędy - urząd jest to grupa osób wyposażona w środki materialno - techniczne, której głównym celem jest pomoc organom państwa w realizacji nałożonych na te organy zadań
formacje stosujące przymus, tj. wojsko i policja. Wojsko służy przede wszystkim do ochrony granic, a policja do ochrony ładu i pokoju społecznego (wojska nie powinno używać się w stosunkach wewnętrznych)
Funkcje państwa:
funkcja zewnętrzna, która polega na obronie granic, zapewnieniu integralności terytorialnej, jak również nawiązywaniu i utrzymaniu stosunków z innymi państwami. To ostatnie zadanie wypełniają przede wszystkim przedstawiciele dyplomatyczni i przedstawiciele konsularni.
Funkcja wewnętrzna, która polega na utrzymywaniu ładu, spokoju wewnątrz danego państwa. Funkcja wewnętrzna jest realizowana głównie przez policję.
Funkcja kulturalno - wychowawcza, tzn. każde państwo w mniejszym lub większym zakresie popiera rozwój nauki, kultury i oświaty.
Funkcja organizatorsko - gospodarcza, tzn. każde państwo wkracza w procesy gospodarcze i ekonomiczne, ale może to czynić w różny sposób np. państwo socjalistyczne prowadzi działalność gospodarczą przez system przedsiębiorstw państwowych. Pośrednie wkraczanie państwa w sprawy ekonomiki następuje poprzez cel, system podatkowy, system ulg, system koncesji.
Funkcja socjalna, której istota polega na likwidacji sfery ubóstwa i pomocy potrzebującym. Stąd w zakresie funkcji socjalnej pojawiają się zasiłki dla najuboższych, dodatki mieszkaniowe, bezpłatne lecznictwo zdrowotne.
Najwcześniej funkcje socjalną zaczęła wprowadzać w latach 60. XX wieku wielka Brytania wcielając w życie koncepcję tzw. „państwa dobrobytu”. Do chwili obecnej w szerokim zakresie koncepcja państwa socjalnego realizowana jest w państwach skandynawskich przede wszystkim w Szwecji i Norwegii.
Koncepcja „państwa dobrobytu” wiąże się z partiami socjaldemokratycznymi.
GENEZA PAŃSTWA:
Koncepcje związane z genezą państwa:
koncepcja patriarchalna, która zakłada że państwo powstało w wyniku rozrostu władzy ojca rodziny. Początkowo w społecznościach pierwotnych decydujące znaczenie miały związki krwi.
Koncepcja patrymonialna, która wiąże powstanie państwa z władztwem nad ziemią (określonym terytorium)
Koncepcje teistyczne, które zakładają że władza państwowa pochodzi od boga, np. w starożytnym Rzymie cesarza utożsamiano z bogiem, a w okresie średniowiecza król był „pomazańcem bożym”
Święty Tomasz z Akwinu w znacznej mierze zracjonalizował koncepcje religijne Stwierdził że od boga pochodzi istota władzy, natomiast konkretna władza z jest dziełem ludzi. Tym samym bunt przeciwko osobie sprawującej władzę nie oznaczał buntu przeciwko bogu.
koncepcje „umowy społecznej” zakładają że państwo powstało w drodze umowy społecznej pomiędzy suwerenem (władcą) a poddanymi. Na mocy tej umowy poddani zrzekli się części przysługujących im praw suwerennych na rzecz władcy. Władca w zamian za to miał zapewnić poddanym pokój i bezpieczeństwo. Jeżeli państwo powstało w drodze umowy społecznej, a władca nie wywiązywał się z umowy, to umowę można było zerwać.
Pełne rozwinięcie się tych koncepcji to XVII wiek - okres oświecenia i Wielkiej Rewolucji Francuskiej, która zapoczątkowała obalenie systemu feudalnego
Koncepcje umowy społecznej miały wielu wybitnych przedstawicieli, m.in.:
Tomasz Ilobbes uznawał że w stanie przedpaństwowym trwał stan wiecznej wojny ( „bellum contra omnes” - walka wszystkich ze wszystkimi) i anarchii, stąd doszło do zawarcia umowy społecznej.
Jan Jakub Rousseau uznawał, że w stanie przedpaństwowym ludzie żyli w stanie szczęśliwości, a ich potrzeby doprowadziły do zawarcia umowy społecznej.
W Polsce przedstawicielem tej koncepcji był Hugo Kołłątaj
koncepcja „przemocy i podboju” pojawiła się pod koniec XIX i na początku XX wieku, a jej twórcą był Ludwik Gumplowicz. Zgodnie z jego koncepcją państwo jest organizacją zwycięzców nad zwyciężonymi, państwo powstało poprzez podbój, np. imperium Aleksandra Macedońskiego, Imperium Rzymskie, imperium Czyngis-chana. Ta koncepcja do końca nie wyjaśnia kwestii związanych z powstaniem państwa, ponieważ przed powstaniem imperium Aleksandra Macedońskiego istniało już państwo macedońskie, a przed powstaniem Imperium Rzymskiego istniało już państwo rzymskie.
Koncepcja sformułowana przez Fryderyka Engelsa, która wyłożył on w broszurce „o pochodzeniu rodziny, własności prywatnej i państwa”. Zgodnie z koncepcją Engelsa państwo jest wynikiem rozwoju ekonomicznego danej społeczności: wiąże się z powstaniem własności prywatnej i podziałem społeczeństwa na klasy.
Wspólnoty pierwotne nie znalazły własności prywatnej. Wspólnie uprawiano pole, wspólnie hodowano bydło i dzielono to co produkowano według potrzeb. W takich społeczeństwach pierwotnych nie było zinstytucjonalizowanej władzy. Dopiero na pewnym poziomie rozwoju społeczeństwa pojawiła się własność prywatna. W momencie w którym pojawiła się własność prywatna społeczeństwa podzieliły się na tych, którzy mieli własność prywatną i tych którzy własności prywatnej nie posiadali. Społeczeństwo podzieliło się na klasy. Powstała także organizacja państwowa. Bogaci zorganizowali społeczeństwo w państwo zabezpieczając swój stan posiadania. Państwo jest organizacją społeczną klasy posiadającej, którzy poprzez organizację państwową zapewnili sobie uprzywilejowaną pozycję.
SPOŁECZEŃSTWO - NARÓD - PAŃSTWO
Społeczeństwo to podstawowy termin używany w socjologii, psychologii społecznej i naukach politycznych.
Społeczeństwo jest to zbiór jednostek i grup społecznych rozpatrywanych w ich wzajemnym oddziaływaniu. Mogą być to grupy:
małe (np. rodzina) lub wielkie (np. określona klasa społeczna)
naturalne (np. rodzina) i sztuczne (np. partie polityczne, zrzeszenia, stowarzyszenia)
niesformalizowane (np. rodzina, ruch społecznynie przybierający formy organizacji) lub sformalizowane (np. partie polityczne, związki zawodowe).
Każde społeczeństwo organizuje się na najwyższą formą organizacji jest państwo.
Najczęściej przyjmuje się, że naród jest to określona grupa społeczna wyodrębniona ze względu na język, kulturę, świadomość narodową, czasami religię.
Współczesne narody (głównie europejskie) ukształtowały się późno. Pojęcie świadomości narodowej pojawiło się dopiero w XIX wieku.
Organizacja państwowa znacznie wyprzedza naród. Może istnieć państwo bez narodu, a z drugiej strony mogą istnieć narody bez państwa (np. naród żydowski rozproszony w diasporze, Kurdowie). Naturalną tendencją każdego narodu jest dążenie do utworzenia własnego państwa, gdyż państwo zazwyczaj daje narodowi możliwość pełnego rozwoju.
ZJAWISKO WŁADZY W PAŃSTWIE
Koncepcja teistyczna, która głosi że władza pochodzi od istoty nadprzyrodzonej np. w starożytnym Egipcie faraon był uważany za boga, a w średniowieczu monarcha nazywany był „pomazańcem bożym”.
Koncepcja psychologiczna, która uznaje że władza jest specyficznym stosunkiem psychicznym (świadomościowym) pomiędzy dwoma podmiotami: podmiotem dominującym i podmiotem podporządkowanym.
Koncepcja behawioralna, w której władzę uznaje się za stosunek społeczny, gdzie jeden podmiot dysponuje środkami przy pomocy których zdolny jest wymusić zachowanie drugiego podmiotu.
Szczególnym rodzajem władzy jest władza wynikająca z autorytetu, która charakteryzuje się tym że podmiot posiadający autorytet przełamuje wolę innego podmiotu bez konieczności stosowania jakichkolwiek środków. Autorytet może być materialny, tzw. wynikający z określonych przedmiotów danego podmiotu (wiedza, nieskazitelny charakter). Autorytet może też być formalny - wynikający z zajmowanego stanowiska. Najlepiej jest, gdy autorytet materialny połączony jest z autorytetem formalnym.
Stosowanie władzy może istnieć w stanie realnym, który charakteryzuje się ciągiem podejmowanych egzekwowanych decyzji. Stosowanie władzy może istnieć również w stanie potencjalnym, kiedy ktoś ma możliwość wydawania określonych decyzji władczych, ale z różnych względów tego nie czyni. Władza istniejąca w stanie potencjalnym obumiera
Zjawisko władzy nieodłącznie wiąże się z życiem społecznym. Mogą istnieć różne rodzaje władzy: władza rodzicielska, władza ekonomiczna, władza polityczna.
Władza państwowa jest szczególnym rodzajem władzy politycznej. Państwo z natury swojej dysponuje władzą, przede wszystkim władzą polityczna. Władza polityczna zachodzi w stosunkach pomiędzy wielkimi grupami społecznymi i dysponuje najbardziej drastycznymi środkami przy pomocy których może przełamywać wolę innych osób.
Środki sprawowania władzy politycznej:
przymus może wystąpić w dwóch formach - przymus fizyczny (użycie siły) i przymus psychiczny (który odwołuje się do groźby albo obietnicy nagrody)
zabiegi perswazyjno - wychowawcze - każda władza stara się kształtować swoich obywateli w określony sposób np.: poprzez system szkolnictwa, kulturę, propagandę.
Dystrybucja dóbr - dobra mogą być zarówno o charakterze materialnym jak i niematerialnym (np. słowa, prestiż, uznanie) Władza publiczna kumuluje największą liczbę dóbr. W każdym społeczeństwie występuje deficyt dóbr. Władza ( w szczególności władza komunistyczna) wykorzystuje ten deficyt dóbr aby mogła rządzić społeczeństwem poprzez rozdział deficytowych dóbr.
Kontrola informacji w aspekcie ilościowym i jakościowym
Podstawy władzy politycznej i legitymacja władzy politycznej mają odpowiadać na pytanie skąd rządzący wywodzą swoje uprawnienia do sprawowania władzy.
Francuski uczony Daverger wyróżnił następujące podstawy władzy politycznej:
wola boska, której rządzący są wikariuszami
wola powszechna, której rządzący są mandatariuszami
geniusz narodu, któremu rządzący powinni służyć
cel społeczny, który rządzący maja realizować
świadomość społeczna, której rządzący są interpreterami
Klasyczną koncepcję legitymacji władzy stworzył słynny niemiecki socjolog Max Weber sformułował trzy rodzaje legitymacji władzy:
legitymacja tradycyjna, która odwołuje się do zwyczajów
legitymacja charakterystyczna, która wynika z osobistych cech i osobistych przymiotów
legitymacja legalna, legitymowani legalnie do sprawowania władzy są ci, którzy doszli do władzy zgodnie z prawem i wykonują tę władzę w sposób zgodny z prawem.
FORMA PAŃSTWA
Forma państwa ma odpowiadać na pytanie jak jest sprawowana władza w danym państwie.
Już w starożytności wyróżniano np.: monarchię, tyranię, ustrój demokratyczny, ustrój arystokratyczny, przyjmując zwykle za kryterium liczbę osób sprawujących władzę lub sposób sprawowania władzy.
We współczesnym świecie zachował się podział państw na monarchie, które mogą być absolutne lub konstytucyjne, mogą też być dziedziczne lub elekcyjne i republiki. W monarchii władza należy do króla, a w republice władza jest wybierana i należy do szerszego kręgu osób.
Chcąc odpowiedzieć na pytanie jak jest sprawowana władza w danym państwie należy przeanalizować trzy elementy składające się na formę państwa:
formę rządu
strukturę administracyjno - terytorialną
reżim polityczny
Forma rządu ma odpowiadać na pytanie jakie są najważniejsze organy w danym państwie i jak układają się stosunki między nimi. Forma rządu zwykle znajduje swoje odzwierciedlenie w normach prawnych, głównie w normach prawnych, które znajdują się w konstytucji danego państwa.
Biorąc pod uwagę formę rządu można wyróżnić następujące systemy sprawowania władzy w świecie:
system parlamentarno - gabinetowy, zwany inaczej systemem równowagi legislatywy i egzekutywy
system prezydencki, zwany inaczej systemem rozdziału egzekutywy i legislatywy
system konwentu, zwany inaczej systemem przewagi legislatywy nad egzekutywą
system totalitarny
System parlamentarno - gabinetowy: (Włochy, Niemcy, Austria, Polska, Benelux)
Ojczyzną systemu parlamentarno - gabinetowego jest Wielka Brytania.
W Wielkiej Brytanii występuje parlament, który składa się z dwóch izb: Izby Gmin i Izby Lordów. Rzeczywista władza jest ulokowana w Izbie Gmin. Izba Lordów na dzień dzisiejszy nie ma realnej władzy, ma znaczenie historyczne, chociaż zachowała niektóre kompetencje sądowe. W Izbie Gmin gabinet zawsze tworzy ta partia, która wygrała wybory, a premierem zostaje zawsze lider partii, która wygrała wybory. W parlamencie brytyjskim liczą się tylko dwie partie: Partia Pracy i Partia Konserwatywna, na przemian sprawują władzę. W Izbie Gmin pasuje ścisła dyscyplina partyjna.
Władza wykonawcza należy do rządu. W Wielkiej Brytanii istniej też tzw. civil service (służba cywilna), czyli warstwa urzędników, która realizuje na bieżąco politykę państwową.
Królowa nie jest politycznie ani prawnie odpowiedzialna. Odpowiedzialność polityczna wiąże się z brakiem realizacji założeń politycznych danej partii i najczęściej odpowiedzialność polityczna polega na zdjęciu ze stanowiska. Królowa może abdykować ale nie może zostać usunięta ze stanowiska. Odpowiedzialność prawna jest to odpowiedzialność za naruszenie prawa, gdzie występują sankcje prawne przewidziane przez prawo. Królowa nie jest odpowiedzialna prawnie, gdyż istnieje stara zasada „król nie może czynić źle” . Formalnie królowa brytyjska może wydawać akty prawotwórcze (potrzebna jest do tego kontrasygnata premiera lub odpowiedniego ministra) i mianować premiera jednak nie czyni tego dowolnie.
System parlamentarno - gabinetowy nazywany jest systemem równowagi, bo w tym systemie zarówno rząd może rozwiązać parlament przed upływem kadencji, jaki i parlament może uchwalić wotum nieufności w stosunku do rządu. W praktyce jest to sysem przewagi egzekutywy nad legislatywą.
System prezydencki:
W formie modelowej system prezydencki występuje w USA. W państwach elementy system prezydenckiego występują we Francji, Rosji, Finlandii. System prezydencki występuje również w państwach Ameryki Łacińskiej, ale tam ten system zazwyczaj przekształca się w dyktaturę.
W systemie prezydenckim najlepiej wcielono w życie koncepcję Monteskiusza trójpodziału władz. W USA władza została podzielona, a także został stworzony system wzajemnych hamulców pomiędzy poszczególnymi władzami.
Władza ustawodawcza należy do Kongresu. Kongres jest parlamentem dwuizbowym. Pierwszą izbą jest Izba Reprezentantów w skład której wchodzą przedstawiciele ogółu wyborców. Natomiast drugą izbą jest Senat. W skład Senatu wchodzą przedstawiciele poszczególnych stanów. Podstawowe kompetencje Kongresu to kompetencje prawodawcze i kontrolne. W Kongresie nie ma dyscypliny partyjnej.
Władza wykonawcza należy do prezydenta. Prezydent pochodzi z wyborów powszechnych, ale pośrednich (ostatecznie prezydenta wybierają elektorzy). Wybierany jest na kadencje, która trwa 4 lata i może być wybrany na kadencje powtórnie, z tym że swojego urzędu nie może dłużej sprawować niż 10 lat. Prezydent kumuluje 3 istotne funkcje: jest głową państwa, szefem rządu i naczelnym dowódcą sił zbrojnych.
W USA nie ma rządu w europejskim znaczeniu tego słowa. Funkcje ministrów pełnią tzw. sekretarze stanu. Sekretarze stanu są bezpośrednio odpowiedzialni przed prezydentem. Prezydent w każdym momencie może odwołać sekretarza stanu z pełnionego stanowiska.
W systemie prezydenckim dużą rolę odgrywają osobiści doradcy prezydenta:
Prezydent jest ograniczony przez Kongres finansowo, tzn. Kongres uchwala dla prezydenta budżet
Prezydent nie ma inicjatywy prawodawczej chociaż de facto wykonuje taką inicjatywę poprzez orędzia o stanie państwa, w których wskazuje kierunki działań legislacyjnych
Jeżeli prezydent deleguje określone osoby jako przedstawicieli USA zagranicą, to musi uzyskać zgodę Kongresu.
W USA występują niezależne i niezawisłe sądy. Są to sądy federalne i sądy stanowe. Sądy w USA mają bardzo istotną kompetencję, ponieważ mogą orzekać o zgodności ustawy z konstytucją (w USA nie ma jednego sądu konstytucyjnego).
System konwentu:
Na dzień dzisiejszy system konwentu występuje w Szwajcarii. Historycznie rzecz biorąc system konwentu wywodzi się z okresu Wielkiej Rewolucji Francuskiej.
Istota tego systemu polega na tym że rząd jest tylko komitetem wykonawczym parlamentu tzn. rząd nie może prowadzić własnej polityki.
Szwajcaria znana jest z szerokiego stosowania demokracji bezpośredniej. Formą demokracji bezpośredniej w Szwajcarii jest inicjatywa ludowa. Występuje tam tzw. weto ludowe, a na szeroką skalę stosuje się referendum. W Szwajcarii ogół społeczeństwa decyduje o pewnych sprawach ważnych dla danego kantonu na wiecach.
Systemy totalitarne:
Są to takie systemy, w których instytucje demokratyczne (typu parlament) albo w ogóle nie istnieją albo takie instytucje stanowią fikcję bez żadnego realnego znaczenia. W państwie totalitarnym nie są respektowane prawa i wolności obywatelskie.
Struktura administracyjno - terytorialna winna odpowiadać na pytanie czy dane państwo jest państwem federacyjnym, czy jest konfederacją, czy jest państwem unitarnym.
Analiza struktury administracyjno - terytorialnej winna odpowiadać na pytanie czy dane państwo jest państwem scentralizowanym czy zdecentralizowanym.
Państwo federacyjne (inaczej państwo związkowe) jest to takie państwo, w skład którego wchodzą jednostki wykazujące cechy odrębnej państwowości. Te jednostki mogą nosić nazwy np.: stany (w USA), republiki (w byłym Związku Radzieckim), landy (w Niemczech). W państwie federacyjnym są określone kompetencje zastrzeżone tylko dla federacji. Do tych kompetencji należy m.in. polityka zagraniczna i kwestie związane z obronnością, a pozostałe kompetencje zastrzeżono dla jednostek wchodzących w skład federacji. Jednostki te mają zwykle swój system prawny i własny system podatkowy.
Federacja może powstać na podłożu narodowościowym (np. ZSRR) lub na podłożu historyczno - geograficznym (np. Niemcy, Szwajcaria).
Konfederacja (inaczej związek państw) jest oparta na umowie międzynarodowej i powstała aby zrealizować pewien założony cel. Konfederacją były Stany Zjednoczone w pierwszym okresie walki o niepodległość z Wielką Brytanią. Obecnie Unia Europejska jest konfederacją powstałą w celu zapewnienia współpracy ekonomicznej i gospodarczej, a w przyszłości być może i współpracy politycznej.
Państwo unitarne jest to takie państwo w skład którego wchodzą jednostki wykazujące cechy odrębnej państwowości. Przykładem państwa unitarnego jest Polska.
Państwa scentralizowane to takie, w których organy naczelne kumulują maksimum kompetencji, a organy terenowe zajmują się tylko i wyłącznie wykonawstwem
Państwa zdecentralizowane to takie, gdzie organy terenowe mają swój własny zakres kompetencji w który organy centralne nie mogą władczo wkraczać. Formą decentralizacji jest samorząd terytorialny.
Reżim polityczny są to metody i środki którymi posługuje się aparat państwa w stosunkach z ludnością.
Wyróżniamy reżimy demokratyczne, kiedy to aparat państwa realizuje wolę i interesy większości społeczeństwa, i reżimy autokratyczne, kiedy aparat państwa nie realizuje woli i interesów większości społeczeństwa.
W ramach reżimów autokratycznych wyróżniamy reżimy:
wojskowe - duża rola wojska w życiu społecznym (junta wojskowe)
policyjne - duża rola policji i inwigilacja policji w życie społeczne (typowym państwem policyjnym było NRD)
faszystowskie
SYSTEM POLITYCZNY
Najczęściej przez system polityczny rozumie się takie elementy jak: państwo ze swoimi organami, partie polityczne i system partyjny, grupy interesu (grupy nacisku), rozpatrywane w ich wzajemnych związkach i oddziaływaniach.
System polityczny można rozpatrywać od strony strukturalnej badając poszczególne elementy systemu politycznego.
System polityczny można też rozpatrywać od strony funkcjonalnej badając wzajemne oddziaływania, wzajemne relacje pomiędzy elementami systemu politycznego.
W latach 70. XX wieku dużą popularnością w USA cieszyła się koncepcja analizy systemowej, którą próbowano wykorzystać do badań nad systemami politycznymi. U podstaw analizy systemowej leżały osiągnięcia i dorobek cybernetyki. Wybitnym przedstawicielem koncepcji analizy systemowej był amerykański politolog David Aston.
W ujęciu analizy systemowej system polityczny traktowano jako układ funkcjonujący w określonym otoczeniu np. społecznym, gospodarczym. Z otoczenia do systemu politycznego płyną żądania i poparcia. System polityczny w określony sposób reaguje na te żądania i poparcia - następuje proces konwersji. Rezultatem procesu konwersji są decyzje polityczne np. w formie ustawy. Decyzje polityczne z kolei przekładają się na kolejne żądania i poparcia - następuje sprężenie zwrotne.
otoczenie systemu politycznego
Żądania
SYSTEM POLITYCZNY decyzje polityczne
Poparcia
Sprzężenie zwrotne
PARTIE POLITYCZNE I SYSTEMY PARTYJNE JAKO ELEMENTY SYSTEMU POLITYCZNEGO
Etymologiczne słowo partia wywodzi się od łacińskiego słowa partis, które to słowo oznacza część pewnej całości. Można by mówić ze partia jest częścią społeczeństwa, częścią systemu politycznego.
Najczęściej przyjmuje się że partia jest to dobrowolna organizacja reprezentująca interesy określonych grup społecznych, posiadająca określoną ideologię na gruncie tej ideologii wypracowany program, której głównym celem jest utrzymanie bądź zdobycie władzy państwowej.
Partia jako organizacja dobrowolna:
Każda grupa społeczna, która ma określony interes stara się w pewien sposób zorganizować, ponieważ organizacja daje siłę. Partie są jedną z organizacji społecznych.
Partia z natury swojej jest organizacją dobrowolną. Dobrowolność obejmuje zarówno element wstąpienia do partii, jak i element wystąpienia.
Skoro partia jest organizacją, która przybiera określoną strukturę organizacyjną. Mogą być partie, które przywiązują dużą wagę do struktury organizacyjnej i silnie ją rozbudowują np. partie faszystowskie. Z drugiej strony mogą być partie, które do struktury organizacyjnej nie przywiązują specjalnej wagi. Typowymi partiami, które do struktury organizacyjnej nie przywiązują wagi są partie amerykańskie: Partia Demokratyczna i Partia Republikańska. W partiach amerykańskich nie ma formalnego członkostwa. Partie w USA uaktywniają się tylko w okresie wyborów. Często system partii w Ameryce nazywany jest systemem „pustych butelek”, które napełniają się tylko w czasie trwania kampanii wyborczej.
Partia posiada określoną ideologię. W oparciu o ideologię tworzony jest program partii.
IDEOLOGIA à DOKTRYNA à PROGRAM
Ideologia jest to zbiór pewnych wartości i ocen, wyrastający z interesów i dążeń określonych grup społecznych. Ideologia stanowi najbardziej ogólny system wartości.
W oparciu o ideologię formułuje się doktrynę. Doktryna jest to usystematyzowany zespół poglądów w pewnej kwestii, może być np. doktryna gospodarcza, ekonomiczna i kulturalna.
Później plasuje się program. Program ma najbardziej konkretny charakter w porównaniu z ideologią i doktryną. Szczególnym rodzajem programu politycznego jest program wyborczy.
Każda partia dąży do utrzymania względnie do zdobycia władzy. To m.in. odróżnia partie polityczne od grup nacisku i grup interesów.
Historia partii politycznych:
Wyróżniamy następujące etapy związane z rozwojem partii politycznych:
koterie arystokratyczne na dworach królewskich
tzw. partie elitarne powstałe w II połowie XIX wieku w Wielkiej Brytanii. Pierwszymi partiami elitarnymi były partia Wigów i partia torysów. Partie elitarne były to partie nieliczne, swoją działalność ograniczyły głównie do parlamentu. Partie te grupowały osoby wykształcone, często osoy bardzo bogate i majętne.
Partie masowe - powstanie partii masowych wiąże się z rozpowszechnieniem się prawa wyborczego oraz zniesieniem cenzusu wykształcenia i cenzusu majątkowego. Pierwszymi partiami masowymi były partie robotnicze.
Typologia (rodzaje) partii politycznych:
Ze względu na skład wyróżniamy:
partie masowe, które charakteryzują się dużą liczbą członków
partie kadrowe, często zwane partiami kanapowymi, które charakteryzują się niewielką liczbą członków i dużą rolą przywódców.
Ze względu na stosunek istniejącej rzeczywistości wyróżniamy:
partie konserwatywne to takie partie, które chcą zachowania istniejącego układu społecznego
partie reformatorskie to takie partie które dążą do zmian istniejącego układu społecznego ale w drodze reform a nie w drodze nagłych zmian
partie rewolucyjne dążą do zmiany nagłej, gwałtownej, często połączonej z walką zbrojną
Ze względu na ideologię możemy wyróżnić:
partie chadeckie (chrześcijańsko - demokratyczne ), które nawiązują do doktryny kościoła katolickiego, a wartością do której przywiązują wagę jest solidarność społeczna
partie liberalne (liberalizm polityczny, liberalizm ekonomiczny) - naczelną wartością w koncepcjach liberalnych jest wolność jednostki
partie socjalistyczne (socjaldemokratyczne) to takie partie które korzeniami wywodzą się z ruchu robotniczego (często kwalifikowane są jako partie lewicowe) i opowiadają się m.in. za interwencjonizmem państwowym, opieką społeczną, koncepcją państwa socjalnego.
Funkcje partii politycznych:
Podstawową funkcją partii politycznych jest funkcja pośrednika pomiędzy społeczeństwem a władzą. W zakresie tego pośrednictwa partie pełnią dwie istotne podfunkcje:
funkcja artykulacji interesów polega na ujawnieniu interesów
funkcja integracji interesów polega na skupianiu tych interesów w pewne związki
Społeczeństwo Partie Władza
Potrzeby interesy ujawnienie integracja
Interesów interesów
Społeczeństwo lub grupy społeczne mają określone potrzeby, a z tych potrzeb wyrastają określone interesy. Do partii kierowane są interesy społeczeństwa lub grup społecznych. Partie te interesy z jednej strony ujawniają, a z drugiej strony integrują w pewne wiązki, bo tylko wówczas mają one szanse przebicia.
Funkcja integracji opinii i postaw - partie wszelkimi możliwymi sposobami (m.in. poprzez media i prasę) starają się kreować opinię społeczną.
Funkcja wyborcza - w ramach funkcji wyborczej partie pełnią dwie podstawowe podfunkcje:
selekcja kandydatów - partie wystawiają kandydatów w wyborach i udzielają im szerokiego poparcia;
formułowanie (w miarę konkretnych) programów wyborczych
Funkcja rządzenia - partie mogą realizować funkcję rządzenia tylko po wyborach. Partia zwycięska po wyborach swoimi ludźmi obsadza najważniejsze stanowiska w danym państwie. Czołowi przywódcy danej partii, tzw. „pierwszy garnitur polityków”, po wyborach obsadzają egzekutywę, która skupia najważniejszą władzę w państwie, a lider partii zwycięskiej najczęściej zostaje premierem. „Drugi garnitur polityków” obsadza parlament, a cała reszta obsadza inne urzędy.
We współczesnych społeczeństwach demokratycznych w funkcji rządzenia uczestniczy również opozycja poprzez np. konstruktywną krytykę i kontrolę działań partii, która aktualnie rządzi.
Zjawisko jurydyzacji partii politycznych:
We współczesnych państwach działalność partii politycznych podlega reglamentacji prawnej, tzn. działalność partii politycznych regulują przepisy prawne (w Polsce jest to ustawa o partiach politycznych).
Działalność partii politycznych w Polsce jest dotowana przez państwo. W zależności od wyniku wyborczego partia otrzymuje od państwa dotacje pochodzące z podatków obywateli. W ten sposób partie polityczne uniezależniają się finansowo i stają się niezależne od grup interesów i grup nacisku.
Systemy partyjne:
W systemach totalitarnych legalnie może działać tylko jedna partia. W państwach faszystowskich występowała jedna partia faszystowska. W państwach socjalistycznych działała legalnie tylko jedna partia komunistyczna, albo obok dominującej partii komunistycznej występowały partie satelickie (np. w Polsce oprócz PZPR występowało Stronnictwo Demokratyczne i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe).
W państwach demokratycznych występuje od kilku do kilkunastu partii politycznych.
Partie polityczne tworzą tzw. system partyjny. System partyjny jest to ogół legalnie istniejących partii w danym państwie oraz stosunki między nimi.
Czynniki mające wpływ na kształtowanie się systemu partyjnego:
tradycja historyczna, np. w Polsce Ludowej na to że występował system trójpartyjny, miała wpływ tradycja historyczna, a w Anglii wpływ na ukształtowanie się systemu dwupartyjnego także miała tradycja historyczna.
Charakter podziałów i konfliktów wewnątrz danego państwa - jeżeli społeczeństwo jest skonfliktowane i podzielone, to wówczas wykształtuje się system wielopartyjny, a jeżeli społeczeństwo jest mało skonfliktowane i podzielone, to wówczas zwykle dzieli się na system dwupartyjny lub jednopartyjny.
Prawo wyborcze - poprzez ordynację wyborczą można np. ustalić tzw. klauzulę zaporową. Klauzula zaporowa polega na tym, że ustala się procent poparcia (próg wyborczy), który partia musi uzyskać, aby zdobyć reprezentację w parlamencie. W ten sposób eliminuje się małe partie polityczne. Dla wyniku wyborów ważny jest także system głosowania, czy jest to system większościowy czy system proporcjonalny. Wyborami można również manipulować poprzez geografię wyborczą, czyli ustawienie okręgów wyborczych.
Rodzaje systemów partyjnych:
W literaturze zwykle pojawiają się dwa kryteria podziału systemów partyjnych:
kryterium jakościowe
kryterium ilościowe
Ze względu na kryterium jakościowe można wyróżnić dwa systemy:
systemy dopuszczające konkurencję są to systemy oparte na tzw. zasadzie wolnej gry politycznej (można to nazwać też pluralizmem politycznym), co jest charakterystyczne dla współczesnych państw demokratycznych.
Systemy nie dopuszczają konkurencji - w takich systemach występuje zwykle jedna partia, która może legalnie działać, co jest charakterystyczne dla państw totalitarnych; mogą przy tym występować partie satelickie (partie nie konkurencyjne, ale współpracujące z partią która dominuje).
Biorąc pod uwagę kryterium ilościowe:
systemy jednopartyjne w których tylko jedna partia może legalnie działać. System jednopartyjny występuje w państwach totalitarnych.
Systemy dwupartyjne są to takie systemy w których tylko dwie partie liczą się w walce o władzę, co nie oznacza, że w takim systemie występują tylko dwie partie, partii jest więcej, ale tylko dwie mają realne szanse na zdobycie władzy w państwie. Taki system występuje np. w Wielkiej Brytanii, gdzie w walce o władzę liczą się tylko dwie partie: Partia Pracy i Partia Konserwatywna, co nie oznacza, że w Wielkiej Brytanii występują tylko te dwie partie.
Systemy dwupartyjne mogą występować w dwóch wariantach:
system dwupartyjny „sztywny” charakterystyczny dla Wielkiej Brytanii; ten system jest oparty na dyscyplinie partyjnej;
system dwupartyjny „luźny”, który występuje w USA; w USA liczą się tylko dwie partie: Partia Demokratyczna i Partia Republikańska, ale w USA nie ma dyscypliny partyjnej w ramach poszczególnych partii.
Systemy wielopartyjne czyli takie w których szanse na zdobycie władzy mają więcej niż dwie partie.
Systemy wielopartyjne występują w wielu wariantach:
system rozbicia wielopartyjnego, gdzie na scenie politycznej liczy się od trzech do siedmi partii. Typowym przykładem systemu rozbicia wielopartyjnego są Włochy. Cechą charakterystyczną systemu rozbicia wielopartyjnego są częste koalicje, ponieważ jedna partia nie jest w stanie sprawować władzy i nie wchodzić w koalicje z innymi partiami. Poza tym w systemie rozbicia wielopartyjnego występują kryzysy rządowe i na skutek rozpad koalicji (często się zdarzało, że we Włoszech nie było rządu w okresie kilku miesięcy).
System wielopartyjny dwublokowy - w takim systemie istnieje wiele partii, ale na scenie politycznej występują dwie grupy partii. Typowym przykładem systemu wielopartyjnego dwublokowego są Niemcy, gdzie z jednej strony SPD jest w koalicji z ruchem „Zieloni”, a z drugiej strony jest chadecja czyli CDU i jej bawarski odpowiednik CSU.
System partii dominującej to taki system, gdzie występuje wiele partii, ale w dłuższej perspektywie czasu liczy się tylko jedna partia. Typowym przykładem systemu partii dominującej jest Szwecja, gdzie od 1932 roku (z przerwą w latach 1976-1980) rządzi Socjaldemokratyczna Partia Szwecji.
W ramach systemu wielopartyjnego może występować również system kooperacji partii. Cechą charakterystyczną tego systemu jest to, ze w trakcie kampanii wyborczej partie ze sobą walczą a po wyborach partie przechodzą na współpracę. Typowy przykład systemu kooperacji występuje w Szwajcarii.
GRUPY INTERESU JAKO ELEMENTY SYSTEMU POLITYCZNEGO:
Zazwyczaj za grupę interesu uznaje się sformalizowaną bądź niesformalizowaną grup, której podstawowym celem jest wywieranie wpływu (nacisku) na władzę, aby ta podjęła decyzje korzystne dla danej grupy. Charakterystyczną cechą odróżniającą grupy nacisku od partii politycznych jest to, że partie polityczne dążą do zdobycia względnie utrzymania władzy, a grupy nacisku nie stawiają sobie takiego celu (tylko wpływają na władzę).
Współcześnie grupy nacisku starają się wpływać na:
egzekutywę: która koncentruje władzę w państwie
posłów w parlamencie (w USA wpływ grup nacisku na parlamentarzystów został zalegalizowany),
partie polityczne i elity partyjne
Grupy nacisku mogą mieć charakter sformalizowany i przybierać formę organizacji (np. zawiązki zawodowe):
Podstawowy podział grup nacisku jest to podział na:
grupy, których celem jest realizacja celów ekonomicznych (typowym przykładem są związki zawodowe, które wpływają na ochronę praw pracowniczych)
grupy, które nie stawiają przed sobą celów ekonomicznych (np. ruchy ekologiczne, ruchy obrońców środowiska, ruchy obrońców pokoju).
Środki działania grup nacisku na władzę:
środki legalne np. manifestacja (dokonywana za zgodą odpowiednich władz), strajk, pisanie listu do władz (środek popularny w USA);
środki nielegalne np. przekupstwo, korupcja, szantaż, przymus fizyczny
Czynniki wpływające na siłę oddziaływania grupy nacisku:
zasoby ekonomiczne tzn. jeżeli określona grupa dysponuje dużymi środkami ekonomicznymi, to tym łatwiej tej grupie oddziaływać w kierunku podjęcia takiej, a nie innej decyzji
liczba członków - im więcej członków skupia grupa, tym większą będzie mieć siłę oddziaływania
cele jakie sobie stawia dana grupa - jeżeli cele znajdują poparcie społeczeństwa, to tym samym siła oddziaływania danej grupy będzie mocniejsza
przywództwo w danej grupie - jeżeli przywódca będzie doświadczony i będzie posiadał określone walory intelektualne, tym skuteczność danej grpy będzie silniejsza.
Nie ma takiego społeczeństwa, aby określone grupy na władzę nie oddziaływały. Problemem jest jawność danej grupy i metod jakimi się posługuje. Jeżeli określona grupa działa w sposób niejawny i posługuje się metodami nielegalnymi, to wówczas takie zjawisko należy ocenić w sposób negatywny.
ELITA WŁADZY:
Za elitę zwykle uchodzi grupa w danym społeczeństwie, która wyróżnia się ze względu na pewne pożądane cechy, które są aprobowane przez dane społeczeństwo. Możemy mówić np. o elicie bogactwa, elicie intelektualnej, elicie artystycznej, elicie władzy.
W latach 50. XX wieku amerykański socjolog Niels prowadził badania nad elitami w USA i doszedł do konkluzji, że w społeczeństwie amerykańskim elita bogactwa i elita władzy wzajemnie się przenikają („im większa władza tym więcej bogactwa im więcej bogactwa tym większa władza”).
Za elitę władzy uznajemy grupę osób, która ma bezpośredni wpływ na podejmowanie decyzji politycznych o charakterze strategicznym. Elita władzy wcale nie musi pokrywać się z oficjalnymi strukturami państwowymi. Aby odpowiedzieć na pytanie kto wchodzi w skład elity władzy trzeba przeprowadzić skomplikowane badania politologiczne i socjologiczne.
Takie badania nad elitami politycznymi prowadzili na początku XX wieku włoscy uczeni Pareto i Mosca, do dorobku których nawiązywali Mussolini i Hitler. Dla pareto historia ludzkości jest historią walki elit. Pareto twierdził, że każda elita władzy ma naturalną tendencję do degeneracji. Według Pareto poprzez dopływ „świeżej krwi”, czyli dopływ osób spoza elity, możliwe jest zatrzymanie tej degeneracji. Zgodnie z koncepcją Pareto jeżeli elita ma naturalną tendencję do degeneracji i nie ma napływu „świeżej krwi”, to prędzej czy później taka elita zostanie zniszczona i zastąpiona nową elitą.
Niżej, pod elitą władzy sytuują się menadżerowie. Są to osoby, które zajmują się wykonawstwem tych strategicznych decyzji politycznych.