I. ZAGADNIENIA WSTĘPNE.
1. Filozofia jako twór geniuszu greckiego, pochodzenie słowa, definicja nominalna realne (Arystotelesa, stoików, neoplatoników), prawda filozoficzna a prawda historyczno - filozoficzna, periodyzacja całej historii filozofii.
Można sobie zadać pytanie, dlaczego właśnie filozofia powstała w Grecji a nie w innym antycznym państwie. Odpowiedz wydaje się być jasna to charakter greckiej polis zdecydował o rozwoju filozofii. Duża aktywność mieszkańców w życiu politycznym.
Filozofia jest to nauka, która ma objąć wszystko, co istnieje, ma dać określony pogląd na świat. Zakres tej nauki jest najobszerniejszy, jest to nauka o tym, co dla ludzkości jest najważniejsze i najcenniejsze (powstaje w czasie rozwoju i rozkwitu cywilizacji - był to czas pokoju).
Nauka o bycie: metafizyka.
Nauka o poznaniu: epistemologia - logika.
Nauka o wartościach: aksjologia - etyka - greckie.
Pierwszy raz użył tego słowa Pitagoras w VI w. p.n.e.
Filozofia - jest to wyraz Grecki: pochodzi od: fileo - kocham, jestem w przyjaźni i Sofia - mądrość.
Filozofia = miłość mądrości (umiłowanie mądrości).
Definicje.
Arystoteles - filozofia to nauka o podstawowych elementach rzeczywistości i ostatecznych uzasadnieniach naszego poznania rzeczywistości.
Stoicy - według nich świat jest jednolity, materialny, doskonały jak Bóg - tzw. System monistyczny - przeciwny do systemu Platona.
Neoplatończycy - ich badania opierały się na fantazji intelektualnej absolutu, w którym doświadczenie nie mogło być pomocne.
Periodyzacja.
1. Filozofia starożytna (VI w.p.n.e. - VI w.n.e.)
Okres powstania filozofii - charakter kosmologiczny (VI - V w.p.n.e.)
Okres oświecenia starożytnego - Charakter humanistyczny (V w.p.n.e.)
Okres systemów starożytnych IV w.p.n.e.)
Okres szkół starożytnych, starożytnych, którym uprzywilejowane miejsce zajęły zagadnienia etyczne (III - I w.p.n.e.)
Okres synkretyczny o charakterze religijnym (I w.p.n.e. - V w.n.e.)
2. Filozofia średniowieczna do XIV w. (1492 r.)
3. Filozofia nowożytna, której początek przypada na XV w.
4. Filozofia współczesna do XIX w.
2. Filozofia a inne działy kultury (umiejętności, światopogląd, nauka, religia, moralność).
Już w VII w. nauczyli się wielu umiejętności od ludów wschodu, Egipcjan np. umiejętności prowadzenia rachunków, która rozwinęła się wraz z handlem, umiejętności mierzenia przestrzeni, ta rozwinęła się z rolnictwem. Umiejętności trafiania na lądzie i morzu, leczenia. Były to umiejętności czysto praktyczne bez znajomości przyczyn.
Światopogląd - Skąd powstał świat? Dzięki bóstwom! A one dzięki wyższym! Rzeczy i istoty powstały z niebios i morza, niebo z ziemi, a ziemia skąd?
Nauka - nie było filozofów, byli uczeni, działacze dokonujący doniosłych reform. Mędrców miało być 7 i według Platona są to: Bias z Prieny, Tales z Miletu, Solon Ateńczyk, Chilon ze Sparty i cała ich mądrość sprowadzała się do zalecania umiaru i rozsądku oraz praktycznej umiejętności i mądrości życiowej. „Umiar jest najlepszy”, „od młodości obieraj mądrość za towarzyszkę życia, ona ze wszystkich dóbr najpewniejsza”, „Unikaj rozkoszy, która rodzi smutek” (Solon).
Religia - Grecy twierdzili, że powstała ona z poczucia niemocy i potrzeby pomocy. Widziano potęgi wyższe od człowieka, wobec których człowiek jest bezsilny - powstała mitologia Olimpu (ukazanie bogów, których czczono i znano). Wierzenia religijne wytworzyły myśl o trwaniu duszy, o sprawiedliwości duszy i karze. Religia oznacza pomoc w potrzebie.
Moralność - etyka, myślenie zgodnie z tradycją religijną.
3. Dyscypliny filozofii i ich problematyka.
Metafizyka - traktuje o jednostkowym bycie. Arystoteles zaprzeczał ażeby istniały idee poza jednostkowymi rzeczami, a wiedza zawarta jest w pojęciach ogólnych. Teoria poznania jest to postrzeganie, rzeczy można dotknąć, a nie poznać za pomocą zmysłów. Żeby poznać idee trzeba to czynić myślą. Istnieją dwa rodzaje bytu (idee i rzeczy) i dwa rodzaje poznania ( poznanie rozumowe i zmysłowe). Poznanie wrodzone jest od postrzegania niezależne. Rozum jest wyżej od zmysłów.
Antropologia - jest to biologiczna nauka porównawcza o człowieku, jego pochodzeniu, rozwoju osobniczym i rodowym. W filozofii to dział zajmujący się człowiekiem jako istotą społeczną, traktujący o jego powiązaniach ze światem kultury i całokształtem wytworów społecznych.
Etyka - nazywana przez Platona nauką o cnotach. Rozróżnienie 3 części duszy było celem do rozszerzenia etyki. Przyjął on pitagorejską koncepcję cnoty jako ładu i harmonii duszy (mądrość - jest częścią cnoty rozumnej, męstwo - impulsywnej, panowanie nad sobą - pożądliwej, sprawiedliwość łączy wszystkie).
U Greków była to pierwsza nauka zestawiająca wszystkie dobra i cnoty.
II. FILOZOFIA STAROŻYTNA.
4. Cechy charakterystyczne dla przedmiotu i celu filozofii starożytnej i jej 5 faz rozwojowych.
Platon rozszerzył teorię pojęć etycznych i postawił nowe zagadnienia. Co jest rzeczywistością, którą poznajemy przez pojęcia? Bo właściwością jej jest jedność i stałość. Przedmioty muszą mieć te same właściwości, co pojęcia, a rzeczy tych nie posiadają, są złożone zmienne. Co jest przedmiotem piękna? Nie są nim rzeczy piękne, które są różnorodne i zmienne, piękno jest jedno i niezmienne. Rzeczy piękne są przedmiotem nie pojęć, lecz spostrzeżeń. Nie ma 2 rodzajów poznania, jest tylko jedno racjonalne poznanie idei, wszystko inne jest domniemaniem. Uznawano cel czysto teoretyczny, bezinteresowny w poszukiwaniu prawdy dla niej samej. Pierwszą próbą zrozumienia świata jest religia, wszystko pojmowano jako wyższą potęgę. Prosty tryb życia przestał interesować filozofów, zaczęli rozważania poszukiwaniu prawdy. Większość swoich mądrości opierali na umiejętnościach poprzez kontakt z życiem religijnym, praktycznym i moralnym, jest to okres rozwoju 5 faz rozwojowych. Opierali, dlatego, że potrzebna jest znajomość faktów.
5. Filozofowie przyrody i problematyka kosmoontologiczna Jończyków, pitagorejczyków, elektów i konkordystów.
Pierwszą grupą filozofów okresu starożytności „jońskich” byli filozofowie przyrody z Talesem na czele, ich poglądy były punktem wyjścia dla następców. Tales znał sposoby mierzenia piramid, przepowiedział zaćmienie słońca. Przedmiotem zainteresowań była przyroda.
Jaki był jej początek? Zajmowali się materią, ale nie znali pojęcia materii jako takiej, nie rozumieli materii jako bezwzględnej materii. Tales twierdził, że woda jest początkiem przyrody.
Anaksymander - twierdził, że to, co na powierzchni nie przestaje istnieć, tylko przybiera inne kształty. Szukał on też pierwotniej materii. Wyraz arche znaczył tyle, co początek, potem filozofowie zmienili go na zasadę. Dzięki niemu przekształcił się termin przyroda na natura. Oznaczała u Greka całokształt zjawisk przyrodniczych. Twierdził, że rozrastanie przyrody wskazuje mu, iż zasada przyrody musi być nieograniczona.
Anaksymenes - on rozumiał, że powietrze może mieć gęstość. Przyjął też powietrze za początek wszystkiego. Wykonał mapę oddzielił zwierzęta lądowe od morskich. Rozważał związek między temperaturą a stanem skupienia. Twierdził, że ziemia jest płaska.
Heraklit - on stworzył teorię, że arche to ogień. Twierdził, że ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią, i znów ogniem. Obrazem rzeczywistości dla niego była rzeka. „Panta rei” - wszystko płynie, niepodobna jest wstąpić dwa razy do tej samej rzeki. Utożsamianie z jego teorią powszechnej zmienności.
Pitagorejczycy - Pitagoras z Samos założył w Krotonie etyczno - religijny, również polityczny związek nazwany później pitagorejskim. Wysoko tu było postawione życie etyczne; ścigali rozpustę. Był to związek Egzoteryczny - dla wybranych. Człowiek żyje, aby oglądać niebo. Dusza istnieje oddzielnie od ciała, może łączyć się z dowolnym ciałem. Ciało jest dla duszy więzieniem. Celem filozofii jest zbawienie duszy przez prowadzenie odpowiedniego życia opartego na nakazach, zakazach, przez muzykę - catarzis. Cały świat jest harmonią i liczbą. Za porządek i harmonię nadali światu nazwę kosmosu, czyli ładu.
Szkoła elejska - jej ośrodkiem było italskie miasto Elea.
Ksenofanes - uważał on ziemię za zasadę świata, twierdził, że zasada jest jedna i bóstwo jest jedno. Gdyby ziemia miała ręce umiałaby malować. Świat posiada boską siłę, która porusza go i nim kieruje.
Parmenides - przeciwieństwa zawarte są w zjawiskach. Byt nie jest bytem, to jego teoria. Byt jest jeden i stały, jest przeciwieństwem stawania się i mnogości. Jego filozofia stała się filozofią bytu, który jest wieczny, nie doznający bólu.
Zenon - udoskonalił szkołę prowadzenia sporów zestawiania pojęć, prawdy własnej i cudzego fałszu. Bronił niezmienności bytu. Uznawał 4 argumenty przeciw ruchu i mnogości. Uznawał teorię sprzeczności. Jeżeli kłamca mówi, że kłamie to jednocześnie kłamie i mówi prawdę.
Konkordyści - Empedokles - przekonania o niezmienności bytu. Przyjął on 4 rodzaje materii - czyli różne składniki świata nazwane korzeniami wszechrzeczy. Uważany za twórcę pierwiastka. Opracował teorię sił - dlaczego żywioły łączą się i rozłączają. Jego teoria uczuć oraz nauka o temperamentach - w tych, których żywioły są rozmieszczone rzadko są tępi i męczą się łatwo, w których jest gęsto są dobrymi rzemieślnikami.
Anaksagoras - wyrażał inną teorię filozoficzną człowieka, jego teoria przyrody była jakościowa, twierdził, iż cokolwiek istnieje złożone jest z przedziwnych zarodków. Zmysły nasze są obiektywne, duch jest poza światem, ponad przyrodą, aby ją poruszać - jego teoria nie nadawała się do zastosowania.
Demokryt - twórca atomizmu, który przetrwał do dziś, nie znając prawa ciążenia mechanicznie pojmował łączenie się atomów, które posiadają tylko właściwości matematyczne. Odrzucał doświadczenie jako źródło poznana i całą wiedzę wywodził z założonych priori przesłanek ogólnych, odwoływał się do rozumu i dedukcji. Wyróżniał 2 rodzaje poznana: zmysłowe, myślowo - rozumowe. Wszystkie dzieła zaginęły.
6. Sofiści (Protagoras, Gorgiasz) - przesunięcie problematyki na zagadnienia dotyczące człowieka.
W Atenach powstała grupa filozofów zwana sofistami, ten okres trwał przez całe stulecie. Byli nauczycielami głównie retoryki i gramatyki, wychowawcami przygotowującymi do życia publicznego. Twierdzili, że prawdę poznajemy tylko za pomocą zmysłów - sensualizm, nie ma prawdy powszechnej - jest ona dla każdego inna - relatywizm. Jedynie wynikiem umowy jest to, iż pewne prawdy uchodzą za powszechnie obowiązujące. Prawda 1 człowieka ma wyższość nad prawdą 2 człowieka o ile posiada większą użyteczność praktyczną. Każdy człowiek tworzy sobie własną wizję świata, należy kierować się tym, co jest użyteczne - utylitaryzm. Za prawo natury uważali tylko prawo silniejszego. Potępiali jednak niewolnictwo.
Protagoras dążył do zreformowania obowiązującego prawa, aby kara była nie zemstą, ale odstraszeniem od przestępstw. Aby ustrój społeczny był ludziom nie przeszkodą, lecz pomocą w walce o byt. Wszyscy są równi i powinni być jednakowo traktowani.
Gorgiasz - sofista - dialektyk, głosił skrajny nihilizm poznawczy i ontologiczny: nie ma nic, gdyby nawet coś było, to nie było by poznawalne, gdyby nawet było poznawalne to nie mogłoby być przedmiotem porozumienia między ludźmi. Przez słowo można osiągnąć siłę przekonywania.
7. Sokrates i jego dyskusja z sofistami.
Sokrates tak jak inni sofiści zajmował się tylko człowiekiem i sprawami etycznymi a przyroda go nie interesowała, mówił, że „drzewa nie mogą go nauczyć”. Uczył tylko ustnie. Cnota jest dobrem bezwzględnym, cnoty moralne wywodzą się z samej natury rzeczy, są powszechne, jednakowe dla wszystkich ludzi. Cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem - ludzie błądzą, bo nie wiedzą, co jest dla nich dobre. Jest wiedzą. SPRAWIEDLIWOŚĆ I ODWAGA TO ZALETY CNOTY i są dobrem, a tchórzostwo jest złem.
Metoda, jaką się posługiwał składała się z 2 części:
1). Elenktycznej - pytaniami zmuszał przeciwnika do wyciągnięcia z jego tezy twierdzenia sprzecznego z powszechnie uznanego, lub sprzecznego z tezą pierwotną.
2). Majeutycznej - majeutyka (sztuka położnicza), każdy człowiek nosi w sobie wiedzę, ale jej sobie nie uświadamia, przeto nauczyciel analogicznie jak położna ma pomóc wydobyć zeń prawdę umiejętnie stawiając pytania.
Dobro i zło to cała wiedza: „Poznaj sam siebie”, „Wiem, że nic nie wiem”.
2 szkoły najbardziej skrajne to cynicy i cyrenaicy.
Cynicy - założyciel Antystenes, od Arystotelesa wziął to, że w życiu najważniejszą rzeczą jest cnota, i wszystko inne jest obojętne jak wiedza. Cynicy oderwali się od tradycji przyzwyczajeń, twierdzili, że istnieją konkretne rzeczy: istnieją stoły, krzesła, ale nie ma sprzętów. W ogóle cynicy sławili cnotę a potępiali dobro, bo wszyscy byli pozbawieni praw obywatelskich. Żyli bez majątku, bo dobra nie dawały im zadowolenia, bo ich nie mieli. Żyli wedle natury - byli kosmopolitami.
Diogenes - mieszkał w beczce. Ich filozofia wyrosła nie z rozważeń teoretycznych, lecz z warunków życiowych. Temu, czego nie posiadali odmówili wartości. Byli to dziwacy obrażający opinię publiczną i kpiący sobie z niej, dobrowolni proletariusze.
Cyrenaicy - Arystyp z Cyreny. Powrócił do obyczajów sofistów - brał za naukę pieniądze. Przyjemność jest jedynym dobrem a przykrość jedynym złem - hedonizm. Cielesna przyjemność jest celem życia i stanem pozytywnym.
8. Platon i idealistyczna metafizyka.
Żyli w czasie rozkwitu Aten, na którą złożyło się państwo Peryklesa, sztuka Fidiasza. Platon po dziadku nazywał się Arystokles - przez nauczyciela w - f nazwany Platon „szerokie bary”. W Atenach założył własną szkołę akademia 35 dialogów i grupa listów 36 pism.
Poglądy Platona:
Nauka o ideach - istnieje byt, który bezpośrednio nie jest nam dany, byt ten nazywał się idea. Idee stanowią odrębny świat i jest on hierarchiczny. Ostatecznie nauczał, że jest tylko (nie 2 rodzaje) byt, mianowicie idee. Rzeczy są jedynie zjawiskami, nie bytem, idee uznał za byt realny. Metafora jaskini.
Nauka o duszy - dusza była dla niego czynnikiem życia, bez którego ciało jest martwe. Ciało i jego zmysły to tylko narzędzia poznania dla duszy. Dusza jest nieśmiertelna, niezależna od ciała, ale włada ciałem, jest doskonalsza od ciała, jest więzieniem za grzechy.
Nauka o przyrodzie - Demiurg, czyli boski budowniczy, zbudował świat powodowany dobrocią. Uczynił świat żywym, uduchowionym, rozumnym. Zbudował świat z pramaterii - istniała od zawsze, nadal najdoskonalszy kształt kuli. Harmonia, doskonałość to cel świata.
Nauka o poznaniu - poznanie według Platona ma obejmować idee. Idee można poznać jedynie myślą, nie zmysłami.
Istnieją 2 rodzaje bytu (idee i rzeczy) i istnieją 2 rodzaje poznania - rozumowe i zmysłowe. Obok wiedzy opartej na postrzeganiu istnieje jeszcze wiedza wrodzona. Nasz umysł oglądał idee poprzednim życiu i zachował o nich pamięć. W życiu obecnym przypominamy sobie tylko wiedze o ideach - wiedza wrodzona jest przypomnieniem - anamazis.
Filozofia - Platon wyodrębnił ją spośród innych nauk, z którymi dotąd współżyła, przypisując jej odrębny przedmiot: ideę i odrębną metodę: dialektykę (czysta metoda, sztuka prawdy na drodze samego zestawienia pojęć, ich analizy i syntezy), uznając za najdoskonalszą z nauk. Zadaniem filozofii jest częściowe poznanie prawdy (wszystkich zagadek bytu rozum nie rozwiąże) oraz spokrewnienie duszy z tym, co moralne i piękne.
Klasyczna teoria 4 cnót: mądrość, męstwo, panowanie nad sobą, sprawiedliwość - łączy wszystkie.
Nauka o państwie - Platońska teoria państwa była normatywną teorią państwa najlepszego. Skonstruowana wedle teorii dobra i sprawiedliwości. Państwo winno dążyć do powszechności i stałości, musi być oparte na wiedzy (żeby czynić dobro trzeba je znać), państwo idealne ma być stanowe: 3 stany odpowiadające 3 częściom: władza, cnota, mądrość (rozumne).
Strażnicy - męstwo (impulsywna)
Rzemieślnicy - panowanie nad sobą (pożądliwa)
Podsumowanie: metafizyka jest idealizmem, tzn. głosił, że we wszystkich dziedzinach bytu i działania obok pierwiastków realnych (przemijających) istnieją pierwiastki idealne (wieczne).
Ontologia - istnieje byt idealny - realny jest od niego zależny.
Psychologia - (nauka o duszy) dusza istnieje niezależnie od ciała - jest ono niższe.
Teoria poznania - istnieje wiedza rozumowa (niedoświadczalna, wrodzona) i podporządkowana jej wiedza zmysłowa (zależna i niepewna).
Metodologia - uznanie metody dialektycznej, inne (empiryczna) są jej podporządkowane.
Etyka - właściwym celem człowieka są dobra idealne.
Na czele filozofii platona stoją pojęcia: idei, duszy, dobra.
9. Arystoteles i metafizyka realistyczna.
Dualizm - zaprzeczył i odrzucił Platoński pogląd idei ogólnych i rzeczy jednostkowych, nie pominął poznania zmysłowego i rozumowego, czyli byt jest jednostkowy, a wiedza o nim ogólna. Poznanie ma charakter bierny - władza umysłu poznając przedmioty, lubi się poddawać ich działaniu. Arystoteles ufał rozumowi, jego filozofia opierała się na prawdach bez powodu.
Stworzył teorię na temat duszy: nie jest ona oderwana od ciała - jest formą i stanowi nierozłączną jej całość, bo dusza nie może istnieć bez ciała, a ciało bez duszy, która je ożywia. Dusza roślin ożywia rośliny, dusza zwierzęca posiada uczucia i popędy, tylko człowiek ma duszę myśliwego, bo człowiek ma rozum, przez który poznaje dobro i zło, przez rozum czynny staje się mikrokosmosem. Wszystkie zalety człowieka rozumnego nazywamy cnotami, czyli żyć zgodnie z rozumem. Człowiek ma do czynienia z dobrami zewnętrznymi, wtedy cnotą jest hojność, kiedy człowiek opanowany jest przez uczucie lęku, wtedy cnotą jest męstwo, które jest środkiem między tchórzostwem a zuchwalstwem. Człowiek został przystosowany do życia społecznego i dla jednostki ma to istotne znaczenie, ale zawsze pojawia się Bóg jako 1 przyczyna świata. Arystoteles zaprzeczył Platońskiej teorii społecznej, zachował teorię wiedzy, odrzucił teorię bytu - jest jednostkowy, wszystko miało być oparte na zasadzie szczęścia w obronie rodziny i własności prywatnej, której cynicy nie posiadali. Całość świata oparta była na służbie interesowi ogólnemu - sprawdzian dobrego państwa, w którym szczególne miejsce zajmowało prawo wyróżniające wyższość nad niższością. Formy rządów królestwo, arystokracja i demokracja - wynaturzenia: oligarchia. Państwa doskonałego (rządzący i rządzeni) nigdy nie było. Nie wierzył w istnienie ustroju prawdziwie demokratycznego, bo przechodzi on w rządy motłochu.
10. Filozofia okresu helleńskiego.
W złotej erze Peryklesa Grecja dostała się do niewoli (338 r.). Rozwój filozofii odbywał się w kilku szkołach (arystotelesowski Likeion - perypatetyka, stoicka, epikurejska, sceptycka). Szkoły etyczne koncentrowały się na zagadnieniach szczęścia i główne pytanie: jak żyć? Prowadzono pytania nad kwestiami logicznymi. Szczęścia nie można być pewnym dopóki zależy od zewnętrznych okoliczności. Aby wszystko mieć trzeba się wszystkiego wyrzec, a ten, kto tego dokona będzie prawdziwym mędrcem.
Stoicy - (Zenon z Kition) proponują apatie jako sposób zapanowania nad sobą i światem. Cnota porównywalna jest ze szczęściem, a życie winno być prowadzone zgodnie z naturą samego człowieka. Ideałem stoików jest mędrzec - czyli szczęśliwy bogaty, szaleniec - nieszczęśliwy biedak. Apatia to beznamiętność charakteryzująca mędrca. Czyn jest dobry, jeśli posiada dobrą intencję.
Epikurejczycy - (Epikur) pojmują szczęście jako doznanie przyjemności - hedonizm. Do szczęścia wystarczy brak cierpienia. Czcili życie, którego radość jest głównym składnikiem.
Są 2 gatunki przyjemności: pozytywna i negatywna.
Pozytywna: trzeba mieć potrzebę, którą trzeba zaraz zaspokoić, najmniej przyjemności ma ten, kto nie ma potrzeb. Mogą być fizyczne i duchowne.
Sceptycy - (Pirron, Sekstus Empiryk), przeciwników nazywali dogmatykami. Sceptycyzm to stanowisko zaprzeczające możliwości poznania prawdy. Szczęście upatrywali w spokoju i powstrzymywaniu się od sądu. Twierdzą, że umysł ludzki wykazuje niezdolność do poznania. Pozytywna cecha sceptycyzmu - podnieśli poziom wymagań stawianych dowodowi i nauce w ogóle.
11. Filozofia jako upodobanie się do Boga.
Filon - próbował połączyć filozofię grecką z religią chrześcijańską - synkretyzm. Bóg był opiekunem wyjścia jego systemu, połączył w jednym pojęciu własności greckiego absolutnego bytu z własnościami żydowskiego jedynego Boga. Bóg nie stworzył materii, ani też nie stworzył z niej świata. Świat został stworzony i jest kierowany przez ogniwo pośrednie między Bogiem a światem - Logos (jak u Platona idee). Prawda jest tylko u Boga a on pomaga w jej objawieniu. Bóg, Logos i świat materialny to 3 szczeble w drabinie bytów - doskonałość lub niedoskonałość.
Plotyn - teologia to cel filozofii - tworzy nauki o duszy i jej oczyszczaniu. Istotą filozofii jest stawanie się a nie trwanie. Byt (jest 1) trwa i w procesie emanacji - wypromieniowanie (jest czymś różnym od kreacji - stwarzania) produkuje nowe byty. Inne spojrzenie na sztukę niż u Platona - powielanie cieni świata idei, u niego otwiera oczy na to, co niewidzialne. Plotyn wstydził się, ze ma ciało. Dojście do świata kontemplacji przez - muzykę, mądrość i miłość.
12. Początki filozofii chrześcijańskiej: patrystyka, czyli spożytkowanie filozofii przez ojców kościoła. Apogleci i dwa sposoby apologii. Systematycy.
Filozofia chrześcijańska - posługiwanie się pojęciami filozoficznymi przez autorów chrześcijańskich.
Główne tezy:
1. Bóg chrześcijański, jest Bogiem osobowym.
2. Człowiek również jest osobą.
3. Dusza ludzka jest nieśmiertelna - ma początek, ale nie będzie miała końca.
4. Trójca Święta - jeden Bóg, jedna natura 3 osoby.
Apogleci - obrońcy Kościoła i wiary chrześcijańskiej, wypracowali doktrynę chrześcijańską, zależnie od sporów i potrzeb. 2 sposoby apologii (obrona, usprawiedliwienie, odparcie zarzutów pogan): a) można było zwalczać, odrzucać ich poglądy albo b) zasymilować się z nimi.
Justyn Męczennik - wg niego prawda głoszona przez Platona i Pitagorasa jest odbiciem prawdy chrześcijańskiej.
Tertulian - odrzucał próby uzgodnienia wiedzy rozumowej i objawienia, pod wpływem sceptycyzmu odrzucał wiedzę rozumową, naukę - prowadzi do błędów i zguby moralnej. Religię ujmował z punktu widzenia życia praktycznego i prawa.
Systematycy - Orygenes: świat pochodzi od Boga (Chrystus) i do Boga powraca. Dusza jest złączona z ciałem. Zło panuje, po odwróceniu się od Boga. Koniec dziejów to powrót do pierwotnego źródła, czyli do Boga. Kościół go potępia, bo dla niego Chrystus to człowiek, nie Bóg.
Ojcowie Kapadoccy - byli wzorem w dążeniu do systemu w uzgodnieniu prawdy chrześcijańskiej z wywodami filozoficznymi.
13. Zwieńczenie patrystyki: św. Augustyn i chrześcijański Platonizm
Św. Augustyn z zapałem bronił nauki Kościoła i zwalczał herezje, jego poglądy ulegały ciągłym zmianom. Głównym punktem jego filozofii było poznanie Boga i własnej duszy, co stało się jego mottem i przetrwało stulecia. Jego myśli przez cały czas były w duchu teorii Platona, twierdził, że mózg może przejmować wiedzę wprost, bez pośrednictwa ciała i zmysłów. Dusza poznaje prawdę tylko, dlatego, że istnieje Bóg, który udziela duszy oświecenia. Umysł dowodzi prawdy wprost, bez rozumowania. Poznaje bóstwa. Wola jest pierwsza przed rozumem, bo dobro pochodzi od Boga - przyczyna wszelkiego dobra, zespolenie z nim daje szczęście. Zło jest dziełem wolnych stworzeń - nie należy do przyrody, gdyż Bóg ustanowił ją dobrą. Zło (jest pychą) nie jest realne, jest brakiem dobra, (pochodzi od ludzi). Dobrzy są Ci, którzy dostąpili łaski z rąk Boga. Dwojakie przeznaczenie ludzi; złym należy się kara i będą potępieni, dobrzy - zbawieni. Św. Augustyn był tym, który połączył naukę o wszechmocnym i wolnym Bogu i wolnym człowieku. Cała filozofia polegała na zaufaniu do woli, miłości, wiary, do rozumu. Był tym, który sformułował filozoficzne podstawy chrześcijaństwa.
Następuje koniec patrystyki - urwanie samodzielnej myśli teologicznej. Jego następcy sformułowali zasady moralności chrześcijańskiej. Okres krytyki starożytnej, cyklicznej koncepcji świata. Uważali, że jeśli był początek to musi być i koniec - świat stworzony z niczego. Istniał również spór wśród chrześcijan, które własności człowieka należą do jego natury, a które są darem łaski. Iluminacja - oświetlenie, oświecenie - poznawanie przez iluminację pozostawia w duszy ślad Boga, Trójcy Św.
III. FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA
14. Boecjusz jako pośrednik między starożytnością a średniowieczem.
Filozofia jest umiłowaniem mądrości. Mądrość to żywa myśl - umiłowanie wszystkich bytów. Niepospolity myśliciel, wykształcony i subtelny (jeden z ostatnich uczniów Akademii Platona). Ze starożytnej filozofii zachowało się wiele przekładów Boecjusza - pisma logiczne Arystotelesa „Komentarz”, „Kategorie” - pisarz łaciński. Był pomocą dla średniowiecza w rzeczach formalnych - brano jego zagadnienia, definicje, zasady rozumowania. Dzielił filozofię na teoretyczną, praktyczną i logikę.
Metoda scholastyczna (nauczania): połącz, jeśli to możliwe wiarę i rozum: trivium (gramatyka, retoryka, dialektyka), quadrivium (arytmetyka, geometria, astronomia i muzyka). Nie żądał całkowitego zrozumienia wiary, ale chciał racjonalnego rozsądzania prawd wiary.
15. a) Szkoła w Chartres
Szkoły powstały w Paryżu, gromadziły humanistów, podniosły kulturę naukową średniowiecza, co umożliwiło jej dostęp do filozofii. Szkoła kwitła za 3 kanclerzy: Bernard (najdoskonalszy pośród platończyków tamtych czasów), Gilbert (filozoficzny umysł - utrzymał on Platoński realizm hołdujący szkole), Teodoryk (badacz naturalny), uczniem szkoły był gramatyk Wilhelm z Conches, Adelhard z Bath, Jan z Salisbury. Tacy uczeni jak Adelhard i Wilhelm podjęli zagadnienia atomistyczne. Szkoła interesowała się zjawiskami historycznymi. Typ studiów, który był reprezentowany w Chartres przeniesiono do Oxfordu.
15. Kontynuacja neoplatonizmu św. Augustyna przez Jana Szkota Eriugenę i przez św.
Anzelma; Abelard i spór o uniwersalia.
System Jana Szkota był zapoczątkowany przez Platona, był on uczonym nadwornym Karola Łysego. Swoje koncepcje wyczytał z aluzji Ojców Łacińskich, a zwłaszcza Augustyna. Twierdził, że między rozumem, a objawieniem istnieje zgodność. Nie ma innego poznania poza Bogiem, bo nic poza nim nie istnieje, cały świat jest nicością, a rzeczy nie są realne. Świat jest objawieniem - wywodzi się z Boga. Nikt nie może wejść do nieba inaczej jak przez filozofię. Grzech nie jest brakiem dobra, a śmierć nie jest brakiem życia. System Eriugeny był niezgodny z podstawami chrześcijaństwa.
Św. Anzelm - był ojcem scholastyki; „wiara i rozum” - twierdził, że każdy chrześcijanin przez wiarę może dojść do zrozumienia, a nie na odwrót. Główne motto - „wiara poszukująca zrozumienia”. Istnieje Bóg, świat jest stworzony z niczego, dusza jest nieśmiertelna i wolna. Prawda jest nie tylko w umyśle, lecz w czymś, co istnieje realnie. Bezwzględnym dobrem jest Bóg - istota najdoskonalsza, nie może istnieć tylko w umyśle, lecz musi istnieć w rzeczywistości, wynika to z pojęcia Boga. Dowód ontologiczny to pojęcie istoty najdoskonalszej - odwołanie się wyłącznie do niej ( bez odwołania się do świata - logiczne i rozumowe udowodnienie).
16. a) Filozofia arabska
Filozofowie arabscy budowali swoje poglądy na podstawie dzieł greckich.
Avicenna - pisał podręczniki naukowe - „kanon medyczny”. System arabów był w systemie Arystotelesa. Metafizyka pojmowana inaczej niż u chrześcijan, widziała ona najpierw dzieło myśli bożej, a nie woli - wola własność czysto ludzka, której nie należy przypisywać Bogu. Świat nie został stworzony od razu i nie w całości przez Boga. Twierdził, że rozum czynny jest składnikiem duszy.
Averroes - autor słynnych komentarzy do Arystotelesa. Jego potępione przez muzułmanów pisma zachowały się dzięki żydom hiszpańskim. Chciał oczyścić filozofię arabską z pierwiastków neoplatońskich. Twierdził, że rozum jest jeden i bezosobowy i nieśmiertelny.
Dusza umiera wraz z ciałem.
16. Mistyka spekulatywna św. Bernarda i Hugona ze św. Wiktora (zgromadzenie zakonników pod wezwaniem) - synteza scholastyki i mistyki.
Mistyka była obok filozofii prądem ortodoksalnym. Św. Bernard należał do mistyków, którzy łączyli praktykę z teorią - obcowanie z Bogiem to najlepszy środek poznania prawdy (osiąga się ją afektem i uczuciem). Mistycy chrześcijańscy twierdzili, że życiem trzeba zasłużyć na Bożą łaskę - uzyskaną przez pokorę i miłość - Bernard wyróżniał 4 stopnie miłości.
Scholastyka - chciała zrozumieć objawienie władzami przyrodzonymi umysłu. Bernard chciał zwalczać filozofów takich jak Abelard i Gilbert. Wiedza dla wiedzy jest haniebną ciekawością.
Hugon - był zwolennikiem nauki racjonalnej jego hasłem było: „Ucz się wszystkiego, zobaczysz potem, że nic nie jest zbędne”. Był badaczem własnej duszy. Twierdzi, że wiedza służy życiu ziemskiemu, bądź upodobnieniu się z Bogiem.
17. Szkoły franciszkańskiej uzgadnianie św. Augustyna z Arystotelesem w przekazie św. Bonawentury i św. Jana Dunsa Szkota.
Bonawentura łączył arystotelizm z augustyzmem. Teologię uważał za wiedzę praktyczną - ma prowadzić do Boga. Miłość ma inspirować do poznania wiary. Punktem wyjścia dla wiedzy są zmysły, poznanie zaczyna się od postrzeżeń - na drodze abstrakcji umysł dochodzi następnie do pojęć, odnajduje najogólniejsze prawdy. Duszę ludzką uważał za złożoną z materii (duchowej) i z formy - stworzonej z nicości. Główne przymioty Boga to prawo i ład - jego istnienie nie wymaga żadnego dowodu. „Wszechświat jest księgą, w której na każdej stronie odnajdujemy ślady Trójcy Świętej, trzeba tylko znać alfabet tej księgi”. Teoria racji zarodkowych służyła mu do wyjaśnienia rozwoju ciał - w każdym ciele zawarty jest zarodek, który powoduje rozwój i celowo kieruje; zarodki rzeczy są to myśli Boże zaszczepione przez Boga w ciałach.
Jan Dunsa Szkot - wytworzył nowe stanowisko tzw. Skotyzm - kompromis arystotelizmu i tomizmu. Filozofię i teologię traktował autonomicznie. Prawdy religijne to prawdy objawienia i wiary, a nie rozumu i nauki. Zagadnieniem są stosunki filozofii do teologii. Pojęcie bytu odnosi się do Boga, nie można porównywać bytu skończonego i nieskończonego, czyli człowieka do Boga.
18. Arystotelizm szkoły dominikańskiej w przekazach św. Alberta Wielkiego i jego ucznia św. Tomasza z Akwinu.
Arystotelizm stał się nowym systemem, ale nie mógł być kopią greckiego. System stworzony przez Tomasza z Akwinu nosi nazwę tomizmu i został przyjęty przez zakon kaznodziejski w XIII w. - szkołę dominikańską młodszą będąca przeciwieństwem starszej wiernej Augustynowi. Wzorem dla Tomasza był Arystoteles, od niego przejął pojęcie dowodu, oparł na nim rozgraniczenie wiedzy i wiary. Na pytanie jak jest zbudowany świat odpowiadał w myśl Arystotelesa, a zapytany, dlaczego jest tak zbudowany, mówił, że taki właśnie świat jest doskonały (od Platona).
Albert zwany Wielkim był niemcem z pochodzenia, jego dzieła składają się z komentarzy do Arystotelesa. On pierwszy oddzielił tajemnice religii, jaką jest trójca. Twierdził, że Augustyn nie znał przyrody.
Św. Tomasz - oddzielił wiedzę od wiary oraz dziedzinę rozumu od objawienia. Rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne, ale też Boga, Jego istnienie. Rzeczy jednostkowe służą do wszelkiego poznania. Składniki bytu złożone z istoty i istnienia. Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym. 5 dowodów istnienia Boga: z istnienia ruchu wynosi, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu; z nieśmiertelności świata wynosi, że istnieje istota samoistna będąca przyczyną świata; z przypadkowości wynosi, że istnieje istota konieczna; z faktu istnienia istoty równej doskonałości wynosi, że istnieje istota najdoskonalsza; z celowości przyrody istnieje istota najwyższa rządząca przyrodą, działa celowo. Św. Tomasz tłumaczył świat jako dzieło Boga, czyli celowe i rozumne.
19. Krytycyzm i sceptycyzm XIV w. Wilhelm Ockham.
Wilhelm Ockham studiował w Oxfordzie, gdzie później wykładał. Pisma głównie logiczne - najważniejsze „Suma logiczna”. Poglądy są sprzeciwem wobec tradycyjnej filozofii scholastycznej. Zamiast konstruować system krytykował wiedzę uznając, że jest pozbawiona niezawodnych podstaw. Za podstawowy organ wiedzy miał bezpośrednio intuicję ( nie dyskursywny rozum). Filozofię ograniczył do minimum na gruncie teologii. Jeżeli teologia prawdziwa to tylko, dlatego, że jest przedmiotem objawień i wiary.
IV.FILOZOFIA NOWOŻYTNA.
20. Ogólna charakterystyka filozofii renesansu.
Renesans, czyli odrodzenie, pierwszy okres w dziejach nowożytnych. Filozofia chciała zerwać z przeszłością. Renesans potępiał scholastykę, chociaż główne idee są podobne do nowożytnych. Odrodzenie to reakcja przeciw formom średniowiecza, hasłem musiała stać się wolność. Filozofia przestała się skupiać wokół Boga - przedmiotem był człowiek lub przyroda. Odrodzenie rozpoczęło się we Włoszech. Pierwszymi humanistami w początkach odrodzenia byli filologiczni - M. Ficino, G. Pico della Mirandola, do humanistów psychologicznych zaliczamy M. de Montaigne. Teologiem był Fr. Suarez.
M. Ficino - platonista - tłumacz Platona na łacinę.
G. Pico della Mirandola - (broni poglądów neoplatonistów) studiował kabałę żydowską. Jednak naczelną teorią ich była teoria miłości spleciona z chrześcijańską nauką o miłości Boga.
M. de Montaigne - chciał zajmować się faktami życia ludzkiego, które trzeba uznawać niezależnie od stanowiska. Jego filozofia kazała unikać fanatyzmu, żyć w spokoju, bo w sztuce życia najważniejsza jest niezależność. Interesował się człowiekiem. Jego filozofia nie chciała znać chrześcijaństwa, wyrzeczenia się i poświęcenia. Poglądy oparte na obserwacji i zdrowym rozsądku.
G. Bruno - zajmował się filozofią przyrody (został spalony - za głoszoną naukę o wielkościach słonecznych i nieskończoności świata (od Kopernika)). Człowieka cechuje pycha wobec jednych istot, a pokora wobec innych. Wszystko, co żyje jest wolne i nikt nie ma prawa narzucać jakichkolwiek ograniczeń.
Fr. Bacon - opracował empiryczną teorię nauk - 3 grupy odpowiednie do 3 władz duszy; dziedzinę pamięci stanowi historia, dziedzinę wyobraźni - poezja, dziedzinę rozumu -filozofia. Dział traktujący o Bogu ograniczył się do tego, że prawdy obejmowane są rzeczą wiary. Widział w wiedzy nie tylko prawdę, ale też potęgę. Duża zasługa w teorii indukcji i metodologii.
Fr. Suarez - był scholastykiem i filozofii nie traktował automatycznie, lecz traktował ją tak, by była zgodna z religią, objawieniem i wiarą. Dla niego wiara miała być chrześcijańska. Najważniejsze było przeciwstawienie bytu skończonego i nieskończonego, stworzonego i niestworzonego. Jego teoriom wierni byli Jezuici, aż do XIX w.
21. N. Machiavelli i powrót do koncepcji cnoty jako biegłości bądź skuteczności (rozerwanie więzi polityki z moralnością) oraz H. Grocjusza teoria prawa natury i początki prawa międzynarodowego.
N. Machiavelli towarzyszy dziejom naszej cywilizacji, jego rozumowanie to powrót do koncepcji cnoty jako biegłości. Jego teoria to stosunek człowieka do prawdy, będącej nieraz przykrą czy niezbyt pochlebną. Przedstawia wiele sposobów na skuteczność w rozumowaniu polityków oraz ich morale, jakie winni posiadać, jakie mogą być skutki złego rozumowania przedstawia na przykładzie Greków i Rzymian oraz to, co im przyniosło chwałę, a co ich przywiodło do zguby. W dzisiejszych czasach powyższe przykłady znajdują zastosowanie w prawie.
H. Grocjusz - stworzył podstawę prawa międzynarodowego i rozszerzył pojęcie prawa tak, aby nie tylko obejmowało stosunki między jednostkami, ale też między narodami. Twierdzi, że prawo stanowione ulega przemianom, a prawo natury jest zawsze jedne dla wszystkich - nawet Bóg nie może go zmienić. Podstawą prawa natury jest towarzyskość, którą połączył z pojęciem umowy społecznej. Bo ludzie dla zaspokojenia swoich dążeń lub zabezpieczenia swoich interesów tworzą związek państwowy na drodze umowy, która posiada cechy odpowiadające naturze ludzkiej. To wszystko jest przedmiotem prawa natury. Co stanowi bazę dla praw szczegółowszych - w obrębie, których mieszczą się wszystkie obowiązki. W pierwszym wypadku powstaje prawo Boskie, w drugim cywilne.
22. Kartezjusz i inni.
Kartezjusz. Metoda stała się jego głównym hasłem. Chciał, ale też zabiegał o taką metodę, która byłaby niezawodna. Niezawodna miara Kartezjusza to jasność i wyrazistość, to tylko to jest jasne i pewne, co proste. Złożone myśli są splątane i ciemne, one też ulegają błędom. Metoda analityczna wykrywa proste myśli, które są nauce potrzebne. Ideałem jego były argumenty sceptycyzmu, które stosował wobec twierdzeń o istnieniu. Sprowadzały się do złudzenia zmysłów, brak granicy między jawą a snem. „Cogito ergo sum” - w wątpieniu można znaleźć ostoję, jeśli wątpię to myślę, myśl istnieje choćbym śnił. Fundamentu wiedzy trzeba szukać w świecie zewnętrznym. Bóg Kartezjusza nie ma nic wspólnego z Bogiem objawienia - człowiek wymyślił ideę Boga, ale twórcą natury, a w szczególności naszego rozumu jest doskonały Bóg - istnienie świata materialnego gwarantowane jest przez doskonałość Bożą. Życie to proces często mechaniczny powodowany przez materialne impulsy wytwarzane we krwi. Dualizm duszy (myśląca) i ciała (rozciągle pozbawione świadomości). Człowiek to luźne złożenie duszy i ciała. Istota Kartezjanizmu: jasność i wyrazistość idei jako kryterium pewności; program sprowadzania wszelkiej wiedzy do typu matematycznego; zdobywanie wiedzy drogą okrężną przez sceptycyzm; dualizm myśli i materii, duszy i ciała; mechaniczne traktowanie ciał.
B. Spinoza - system jego miał dwa główne źródła - panteistyczne i metafizyczne. Ciało i dusza człowieka są zgodne tylko, dlatego, że są objawieniem tej samej substancji. Paralelizm pozostał w związku z koncepcją bytu - dzięki niemu miał zostać przezwyciężony dualizm duszy i ciała. Rzeczy nie działają na myśl, ale ona poznaje rzeczy.
G.W. Leibniz - był ostatnim, który zbudował system racjonalistyczny. Twierdzi, że materialnej substancji nie ma. Sformułował prawo ciągłości i postrzeżenia w różnym stopniu jasności świadomie i podświadomie. Zgodność między duszą, a ciałem i dostrzeżenie harmonii, która jest wprzód ustanowiona przez Boga. Bóg tworzył świat - wybrał z możliwych najlepszy, doskonałość świata to jego wolność, ale to pociąga za sobą możliwość błędu i grzechu. Leibniz uchodził za niebezpiecznego wolnomyśliciela.
23. T. Hobbes.
Hobbes - jego racjonalizm powiększany był z myślą o geometrii i Hobbes łączył go z Kartezjuszem. Jego szczególną teorią było połączenie szeregów rozwojowych: racjonalistycznego i naturalistycznego. Ogólna koncepcja filozoficzna Hobbesa była materialistyczna - nie istnieje nic poza ciałem, a niematerialną substancję miał za fikcję. Widział ciała organiczne w całości. Mechanicyzm był dla niego naturalną teorią bytu. Przedmioty idealne nie istniały, a psychiczne były natury cielesnej, a te mechanicznymi - ruch przedmiotu przenosi się na nerwy, potem na narząd, wreszcie do mózgu - koncepcja hipoteza. Przeciwstawił się filozofii Arystotelesa, że człowiek z natury jest istotą społeczną - z natury wszyscy dbają o swoje interesy. Każdy kocha jedynie siebie i każdy jest egoistą - jedyny cel to dobro jednostki. Państwo nie powstało z natury i instynktu, ale z obawy i rozsądku, wraz z państwem powstało prawo i obowiązki.
24. Pascal i sceptycyzm.
Pascal - początkowo stawiał wiedzy te same wysokie wymagania, co Kartezjusz i za wzór wiedzy uważał geometrię. Z czasem doszedł do przekonania, że nie ma nic tak zgodnego z rozumem jak wyparcie się rozumu - czyli zwątpienie i sceptycyzm. Twierdził, że przez serce i wiarę, przez te zdolności człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone, bo istnieje porządek serca - różny od porządku rozumu. Serce ma rację, których rozum nie zna. Przyjęcie istnienia Boga było hazardem - też nosi nazwę zakładu Pascala. Stawiając na istnienia Boga ryzykujemy niewiele, jeżeli On istnieje to zyskujemy życie wieczne, bo Bóg wynagradza wiernych, a karze niewiernych - metoda ta opierała się na prawdopodobieństwie. Paradoks - logiczne rozumowanie o pozornie oczywistej prawdziwości jego elementów, ale w skutek zawartego w nim błędu lub nieścisłości wyrażeń - prowadzące do wniosków sprzecznych ze sobą.
25. Locke i empiryzm oraz podstawy liberalizmu.
Locke dał podstawy dla empiryzmu, który był zasadniczym stanowiskiem filozoficznym oświecenia. Jako empirysta twierdzi, że wszelka wiedza wyobrażenia, sądy błędne lub prawdziwe wytwarzają się na drodze doświadczenia, innej drogi nie ma. Locke doszedł do przekonania, że umysł ludzki nie może rozwiązać zagadnień metafizyki, określił nowe zagadnienia filozofii - metoda psychologiczna - badał same pojęcia w tej postaci, w jakiej znajdowały się w umyśle ludzkim, metoda genetyczna - natura jej objawia się w postaci pierwotnej dzieci, metoda analityczna - dla zrozumienia pojęć wystarczy znaleźć proste składniki. Wysunął na czoło teorię poznania, która pochodzi wyłącznie z doświadczenia, a umysł zapisuje. Przez doświadczenie nabieramy materiału wiedzy. Doświadczenia nabieramy w dwóch drogach: a) doświadczając rzeczy zewnętrznych przez postrzeżenia ( postrzeżenie wyprzedza refleksję - refleksja ma z kolei tą wyższość, że wiedza w niej zawarta jest pewniejsza) b) doświadczając samego siebie - refleksja. Znamy tylko idee a nie rzeczy. Za obiektywne własności uważał rozciągłość, kształt, ruch; za subiektywne - barwy, dźwięki, smaki.
26. Radykalizacja empiryzmu u Berkeleya i u Hume'a.
Berkeley - twierdził, że w umyśle nie ma nic abstrakcyjnego, jak i poza nim. Nie ma przedmiotów ogólnych i idei ogólnych, bo ogólne są tylko wyrazy. Rozum jest właściwy człowiekowi, ale ma za przedmiot sprawy duchowe. By poznać ciała potrzebne są zmysły. Przedmiotem doświadczenia są tylko wyobraźnia, siły działania to własności duchowe.
Hume - badał nie rzeczy, lecz nasze o nich przedstawienia - dzielił na pierwotne (wrażenia) i pochodne (idee). Wrażenia są właściwym środkiem poznania rzeczywistości i sprawdzianami prawdziwości idei. Fakty w świecie są pewne i oczywiste, ale są poza doświadczeniem. Krytyka pojęcia przyczynowości - nie można poznać przyczyny po skutkach. Krytyka pojęcia siły - siła to nic innego jak zdolność wywołania skutków. Krytykując pojecie substancji podważył podstawy metafizyki. Zakwestionował wszelką wiedzę o rzeczywistości, która wykracza poza fakty, sądził, z instynkt lepiej odgaduje rzeczywistość niż umysł. Krytyka religii - nie krytykował prawd religijnych, ale ich dowodliwość - prawdziwość religii jest rzeczą wiary, a nie wiedzy. Uczucia są podstawowym faktem jego filozofii moralnej - uczuciem pierwotnym jest uczucie sympatii.
Następuje połączenie interesu jednostki z połączeniem interesu ogółu - jest to warunkiem uznania swoich czynów za moralne. Utylitaryści wypracowali teorię prawa - główny cel dobro ogółu. Zostaje zapoczątkowany podział pracy, uwzględnienie egoizmu jednostki - przez Adama Smitha, według niego nie potrzebna jest interwencja władz do uzyskania harmonii egoizmów. Okres połączenia utylitaryzmu z liberalizmem. Społeczeństwo jest dobre, rząd w najlepszym razie złem koniecznym.
27. Naturalistyczny racjonalizm myślicieli oświecenia we Francji.
Myśliciele oświecenia zerwali z programem powszechnej nauki na rzecz specjalizacji i do nich zaliczamy: Bernarda de Fontenell, Piotra Boya, Wolter, który zakłada, że rozum jest miarą prawdy. Bo gdy wiedza, religia, moralność są oparte na tym samym rozumie są racjonalne i tym samym są prawdziwe - tak twierdzili ludzie związani z racjonalizmem. Natomiast naturaliści powołują się na sąd rozumu, że istnieje świat nadprzyrodzony. Francuscy wolnomyśliciele chcieli spełnienie własnych dążeń wprowadzić do ojczyzny - wśród nich był Monteskiusz. Ludzie oświecenia twierdzili, że kultura, wiedza, religia we wszystkich czasach jest niezależna od miejsca i czasu, powszechna i wieczna. Bo rozum ludzki jest zdolny osiągnąć to, czego nie osiągnął dotychczas, bo ludzkość ma przed sobą nieograniczony postęp. Społeczeństwo, jeśli tylko odbiega od przyrody ludzkość formułuje własne prawa jest źródłem zła i cierpień. Może to doprowadzić do nędzy jak i do nadmiernego bogactwa. Co może ograniczyć naturalne ich przyjemności i narzucić zbędne cnoty.
28. Jan Jakub Rousseau.
J. J. Rousseau wyciągnął wniosek, że nauki, sztuki i w ogóle cywilizacja są pozbawione wartości, bo dobra moralne są jedyne i niezastąpione. Nauki mają wręcz wartość ujemną, powstały ze zła, są utrzymywane przez zło i rodzą zło. Nauki i sztuki wytwarzają zbytek jednych kosztem ubóstwa drugich. Twierdził, że cywilizacja jest niedorzecznością, jeśli nie czyni ludzi lepszymi czy szczęśliwszymi. Twierdził, że gdy zło pochodzi od cywilizacji to dobro pochodzi od natury, którą pojmował jako stan pierwotny. Widział zdolność człowieka nie w rozumie, lecz w uczuciu, jest on wrogiem dociekań i rozwinął pogląd zmierzający do naturalnego pokierowania życiem i wychowania w ustroju społecznym, wychowanie powinno być indywidualne.
29. Immanuela Kanta filozofia transcendentalna.
Kant sam dzielił swój rozwój filozoficzny na 2 okresy: przed krytyczny i krytyczny.
Rozpoczął twórczość naukową od prac przyrodniczych. Transcendentami są przedstawienia, które przekraczają granice doświadczenia. Transcendentnymi są przedstawienia, które przekraczają granice podmiotu i stosują się do przedmiotów.
Jakim władzom podmiotu zawdzięczamy poznanie przedmiotu? Zmysłom (empiryzm - cenił zmysły, nie cenił rozumu) i rozumowi (racjonalizm - odwrotnie). Postanowił rozwinąć dział logiki o myśleniu apriorycznym, oraz o czynnikach poznania zmysłów. Teoria poznania nawiązuje do pobudzania zmysłów przez rzecz - nazywa to wrażeniami, które dzielimy na przestrzeń (nie jest wyobrażeniem empirycznym, ale koniecznym) i czas. Nie są one niczym realnym, nie należą do świata rzeczy, lecz pochodzą z naszych zmysłów, ponieważ mają siedlisko w podmiocie, są formami subiektywnymi. Według Kanta są tylko dwie drogi, aby wytłumaczyć zgodność doświadczenia z pojęciami: droga, którą wybrał wymaga odwrócenia sposobu myślenia (rozumiał to jako przewrót Kopernikański). Kant podjął krytykę rozumu praktycznego. Nieśmiertelność jest konieczna jako warunek postępu moralnego. Estetyka była krytyką władzy sądzenia, pierwszą jej cechą jest bezpojęciowość i bezinteresowność. Traktował świat jako wspólnotę istot rozumnych. Widział niebezpieczeństwo w 2 skłonnościach ludzkiego umysłu - marzycielstwo i nadmierna ufność w rozum.
30. Pokantowski idealizm niemiecki: Hegel.
Był idealistą niemieckim, uważał, że rzeczy istnieją niezależnie od myśli. Bo byt jak i myśl są składnikami natury logicznej. Byt jest absolutem, jest racjonalny i logiczny. W przekonaniu o logicznej naturze bytu połączył jego przekonanie ewolucyjne. Każdy stan wynika logicznie z poprzedniego, bo cała rzeczywistość we wszystkich stanach i objawach jest konieczna, bo to, co jest konieczne musi być rozumne. Znaczenie logiki Hegla uważano za pewną dialektykę. Absolut jest czystym bytem i prowadzi do antytezy, bo prawda mieści się zarówno w twierdzeniu jak i zaprzeczeniu, a więc twierdzeniu, które jest z nim sprzeczne. Z każdą postacią bytu idzie jej zaprzeczenie. Duch obiektywny objawia się w pełni dopiero w dziejach państwa, stanowi on rozwój. Dzieje rozumiał Hegel jako stopniowe kształtowanie się ducha świata. Naród zorganizowany w państwo jest największą ziemską potęgą. Jego wywody miały postać aprioryczną, ale dostosowywały się do rzeczywistego wzoru - państwa pruskiego.
V. FILOZOFIA WSPÓŁCZESNA.
31. Pozytywizm i neopozytywizm. Ponadto J. ST. Milla empiryzm i utylitaryzm oraz ewolucjonizm H. Spencera.
Comte - prawo 3 faz - ograniczenie nauki do badania faktów zewnętrznych. Filozofia jego miała miano pozytywnej, chciał zająć się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, bada rzeczy dostępne umysłowi, rozważa on tematy pożyteczne, które mają służyć do polepszenia życia - ogranicza się do przedmiotów, o których otrzymuje się wiedzę pewną. Właściwości pozytywizmu nie tylko ograniczają się do faktów i twierdzeń, nie tylko kładzie nacisk na realność, bo są to właściwości filozofii minimalistycznej. Uważał on, że rozumienie świata jest najdoskonalszym tworem ludzkim na najwyższym szczeblu owego rozwoju.
Prawo to przechodzi przez 3 fazy: teologiczną (ludność tłumacząc zjawiska odwołuje się do duchów), metafizyczna (byt, intelekt taki jak uczucia wytwarzające fikcję), i logiczną (była wolna od mitologii i metafizyki, stwierdziła fakty stanowiące najwyższą i ostateczną fazę). Tylko jedną rzeczą dostępną dla umysłu są fakty, a naczelnym przedmiotem nauki jest nie wypowiadać twierdzeń innych.
Empiryzm - został wznowiony w Anglii przez Milla, wytworzył się tam prąd filozofii zdrowego rozsądku - różniło się to od empiryzmu tym, że przyjmowała ta nauka właściwości w poznaniu jako bezpośrednia, odrzucała spekulacje myślowe. Mill ogłosił empiryczną teorię poznania i utylitarystyczną etykę. Wszystkie prawdy z zewnętrznym światem oparte są tylko na obserwacji. A logika pojęć ogólnych i wniosków koniecznych jest w niezgodzie z filozofią.
Millowski - utylitaryzm - istnieją dwie szkoły, w jednej opieramy się na intuicji, a w drugiej uczymy się doświadczenia, które nie jest aparatem spekulacji, jest pełne następstw praktycznych. Mill dowodził, że wszyscy ludzie pożądają tylko przyjemności, a dobrem jest to, co pożądane i tylko przyjemność jest jedynym dobrem.
Spencer - i jego ewolucjonizm, dla którego punktem wyjścia była biologia i mechanika, jego poglądy na ewolucję przyrody były własne - uważał, że ogniwa ogólnego rozwoju przyrody stanowią zjawiska psychiczne, bo formy umysłu powstały przez dostosowanie się do warunków życia. Podstawy jego etyki prowadziły do teorii zwanej hedonizmem.
33. L. Feuerbacha antropologizm i naturalizm.
Na pierwszym miejscu jego filozofii był człowiek, był on właściwym jej przedmiotem. Bo Bóg był pierwszą myślą, rozum był drugą, a człowiek był trzecią. Nie przeciwstawiał człowieka przyrodzie, bo nowa filozofia czyni człowieka i przyrodę jako podstawy. Antropologizm Feuerbacha opierał się na zasadzie, iż człowiek był tworem przyrody i niczym więcej, człowiek człowiekowi bogiem i słuszne są w człowieku wszystkie popędy. Bogowie są pragnieniami ludzkimi, bo bez nich nie byłoby bogów a potrzeby wiodące do religii są wieczne.
Materializm dialektyczny i historycyzm Marksa i Engelsa - dialektyką nazywano metodę myślenia, którą posługiwali się Grecy, odnowił ją Hegel - metoda polegająca na snuciu myśli bez odwoływania się do dowodów Dialektyka Marksa i Engelsa - była przeciwieństwem własności myśli - materialna przyroda teraz stała się wzorem doświadczenia. Istnieje jedynie materia, która stale się rozwija i przyjmuje nowe postacie.
Przypisywali przyrodzie 4 własności:
1). Składa się z rzeczy spojonych razem.
2). Jest w ciągłym ruchu, przemianie, rozwoju.
3). Rozwój nie wytwarza nowych jakości.
4). Jest motorem rozwoju jak walka wewnętrznych przeciwieństw - ale one były charakterystyczne dla Marksa i Engelsa.
Materializm historyczny - nie ograniczał się do przyrody, lecz do zjawisk społecznych - do zjawisk koniecznych. Marks i Engels odkryli ukryty fakt, że ludzie muszą przede wszystkim jeść i pić, mieć mieszkania zanim będą się zajmować polityką, nauką, religią. Stosunki gospodarcze wpływają na wyobrażenia, są one nadbudową ideologiczną zmiany produkcji zaczynają się od zmian sił wytwórczych, a jeśli nie nadążają produkcja zaczyna szwankować - zaczyna się kryzys gospodarczy, konflikty. Twierdzili, że musi nastąpić przewrót, który władzę odda w ręce robotników - proletariatu. To byłoby ideałem równości społecznej.
34. Filozofia wiary H. Newmana jako sprzeciw do heglizmu i pozytywizmu.
Filozofia Newmana - była to wiara bez wahań i wątpień, miał łatwy stosunek do rzeczy boskich. Dwie rzeczy były dla niego pewne i jasne jak światło dnia - istnienie swoje i Boga. Jego wypowiedzi były skierowane do uczucia, że życie jest tylko snem - ludzie aniołami, a cały świat materialny złudzeniem. Faktem prawdziwym jest istnienie istoty indywidualnej, a wszystko dookoła to tylko gra cieniów. Każda rzecz ma swój indywidualny charakter i indywidualną historię, brak jest 2 takich samych rzeczy. Ludzi poznajemy dwojako - konkretnie (realnie) i abstrakcyjnie (pojęciem). Człowiek np. w ujęciu pojęciowym nie jest realnym człowiekiem, ale wytworem porównań i analiz. Twierdzenia, które uznajemy są dwojakiego rodzaju - pierwsze uznajemy, bo mamy dowód, inne bo mamy o ich prawdziwości bezpośrednie przeświadczenie. Dowód często zawodzi wobec życia. Twierdził, że zmysł wnioskowania to zdolność rozumowania konkretnego i indywidualnego - różne od zdolności rozumowania według ogólnych reguł. Jego zmysł wnioskowania nazwano logiką osobistą, należy zaczynać od wierzenia we wszystko, a Kartezjusz kazał zacząć od wątpienia. Teoria Newmana była teorią poznania, powstała z rozmyślań nad poznaniem Boga. Dowodu nie posiadamy i posiadać nie możemy, bo dowód czerpie się z przesłanki tylko ze świata a świat jest niepodobny do Boga - religia jest życiem. Wiarą jest tylko głos, który brzmi wyraźnie w sercu i sumieniu.
35. Bergson.
Intuicja była starym pojęciem używanym przez Kartezjusza. Bergson pojął ją inaczej. Kartezjusz rozumiał ją jako postać intelektu poznania osiąganą przez rozum. Bergson uczynił z intuicji przeciwieństwo intelektu. Intuicja jest zdolnością niezwyczajną, nie tak zrozumiała jak zdolność myślenia, postrzegania. Tłumaczył ją jako rodzaj instynktu, który jest naturalnym zjawiskiem biologicznym, objawem przystosowania się organizmu do potrzeb życia. Poznanie intuicyjne jest różne od intelektualnego, bo gdy chcemy mieć wierny obraz rzeczywistości, to musimy się trzymać wyłącznie intuicji.
Witalizm - koncepcja filozoficzna przyjmująca istnienie w organizmach nieśmiertelnej siły życiowej warunkującej zjawiska życiowe organizmów i nadającej kierunek rozwojowi osobniczemu i rodowemu - żywotność.
Ewolucja twórcza - rozwój ewolucji jest samorzutny - twórczy - widać to w przyrodzie organicznej, która wytwarza wciąż nowe formy - jest ciągiem tworzenia a jej możliwości są nieograniczone, nieprzewidywalne. Bergson nie uznawał tych rozumowań, sądził, że rozwoju organicznego nie tłumaczą siły zewnętrzne, ani też nie tłumaczy tego cel przyrody. Rozwój jest nieodłączny od istot organicznych, wypływa z ich sił i z ich prądu życiowego, który może być hamowany przez bezwzględną materie, co powoduje utratę swej twórczej mocy czyli mechanizuje ją Bergson, odrzucił panujący pogląd - mechanizm nie jest podstawą i początkiem rozwoju, lecz przeciwnie, jego zahamowaniem i cofnięciem się.
36. Filozofia analityczna.
Głównym przedstawicielem dającym początek szkole był Moore - Anglik, uczony o ograniczonych zainteresowaniach. Nauka analityczna nie badała poglądów na świat, chciała tylko przeprowadzić skrupulatne analizy i ustalić, co naprawdę wiemy. Analitycy przyjmowali, że świat, w którym żyjemy istnieje niezależnie od nas i nie jest tworem naszego umysłu.
B. Russel - oświadczył, że filozofia nie zmierza do twierdzeń o wszechświecie jako całości, ani też nie myśli o budowaniu systemów. Istnieje tylko to, co poznajemy subiektywnie, zmysłowo czy zjawiskowo, jego poglądy skupiają się wokół realizmu jako realne uznał dane zmysłowe. Russel zaprzeczał jakoby istniała ostra i niezaprzeczalna granica między światem fizycznym a psychicznym. Materia jest mniej materialna i okruch mniej okruchowy. Jego teoria typów - jej elementem było to, że zdania o zbiorach i zdania o elementach są innego typu i nie mogą być ze sobą zestawione.
L. Wittegenstein - realista, o istnieniu empirycznym wynikającym z doświadczenia - odrębna poznawanych przedmiotów od poznanego podmiotu jest koniecznością myślową, nie istniało stwierdzenie niezależne od doświadczenia, a właściwości takie jak barwa, są subiektywne, zależne od podmiotu postrzeganego, bez niego nie istniały.
Analitycy Polscy:
Kazimierz Twardowski - zajmował się precyzyjnymi analizami, w których przeciwstawił wyobrażenia i pojęcia oraz czynności i wytwory - była to analiza pojęć psychologicznych. Jego filozofia była wolna od skrajności - stworzyła szkołę, jakiej nie stworzył żaden Polski filozof. Specyfika polskiej filozofii wynikała z jej nastawienia.
Jan Łukasiewicz - twórca polskiej szkoły logicznej. Jako poznawczą wartość posiadały tylko fakty stwierdzone empirycznie. Filozofia Łukasiewicza gardziła dotychczasową filozofią, wierzył w rozwój logiki.
37. Fenomenologia.
Edmund Husserl - od 1900 r. związany z programem fenomenologii i pierwszymi analizami oraz ostrą krytyką psychologiczną. Nawiązywał do dawniejszych obcych myśli, potem snuł własne, przeprowadzając dyskusje z innymi stanowiskami. Myślał abstrakcyjnie, był racjonalistą, budował filozofie ponadczasową. Zamierzeniem fenomenologii było ustalenie, co w naszej świadomości jest bezpośrednio dane i wyodrębnienie tego, co jest konstrukcją umysłu - czyli tego co oczywiste, bezpośrednio dane. Fenomenologowie twierdzili, że w spostrzeżeniach zmysłowych dane są nie wrażenia, lecz rzeczy dane i oczywiste są stanem rzeczy. Te bezpośrednie dane i oczywiste są metodami rozumowania, wysuwaniem prawd a nie bezpośrednio ich ujmowania zdolności i to nazywamy intuicją, która jest źródłem całego poznania. Przez intuicję umysł wchłania i odbiera, co świat ze sobą ukazuje. Kantyzm rozumiał poznanie jako akt czynny umysłu, fenomenologia jako bierny. Odróżnia on wiele intuicji jak racjonalna w logice, irracjonalna w aktach emocjonalnych. Intuicja to system redukcji, jest gwarantem eliminacji błędów w poznaniu.
M. Scheler - te same wartości rozumiał obiektywnie, bo poznajemy świat wartości bezpośrednio intuicyjnie, nie potrzeba zestawienia wypadkowo, by wiedzieć, że sprawiedliwość i piękno są wartościami. Aprioryzm etyczny zbliżył Schelera do Kanta, był to aprioryzm materialny, a poznanie ma charakter nie intelektualny a emocjonalny. Scheler wyróżnia 4 klasy wartości: hedoniczne, witalne, duchowe i religia.
Roman Ingarden - był ontologiem i należał do fenomenologów był uczniem Husserla, ale jego idealizmu nie przyjął. Przyszedł do racjonalistycznego pojmowania świata rzeczywistego.
38. Neotomizm i powrót do filozofii klasycznej XX w.
W 1879 r. program odnowy i słynna encyklika papieża Leona 13 była inspirowana przez Kardynała Merciera - wzywała do wzmożenia filozoficznej pracy katolików, do przyjęcia jednolitego wzoru scholastyki, która była niedoskonała. Encyklika stanowi granicę 2 okresów filozofii katolickiej i od niej zaczyna się nowa scholastyka, czyli tomizm - w którym były ulepszenia i postęp. Kierunek reprezentowali głównie dominikanie.
Kardynał Mercier - stawiał pytanie czy nurt ten myśli o powrocie do wieków średnich, czy jest filozofią ówczesnego filozofa. Bo nie było mowy o nawróceniu myśli ludzkiej o kilka wieków wstecz. Kongregacja studiów sformułowała 24 tezy tomistyczne, zatwierdzone w 1916 r. przez Benedykta - dla studentów umysłu a umysł od świata neotomizm szedł za dawną tradycją Arystotelesa, ale był przeciwny prądowi wywodzącemu się od Kartezjusza. Powstały 2 formy odnowionej scholastyki - jeden w Lowanium wyznawał realizm ogólny liczący się ze stanowiskiem Kantowskim - kryterologia, drugi głosił realizm bezkompromisowy - przeciwstawiał się teorii poznania przedstawicielami stali się: Gilson, Maritain.
Realizm bezpośredni - bo w świadomości naszej występują różne rzeczy same a nie tylko ich wyobrażenia. W teorii bytu tomizm głosił konkretność i jednostkowość istnienia. Byt człowieka jest nierozerwalną całością duszy i ciała - uznawał samoistność duszy i ciała.
Neopozytywizm - pomieszał poznawalność z obiektywizmem.
Personalizm - są to koncepcje przyjmujące za punkt wyjścia problematykę osobowości - jako samodzielny kierunek ukształtował się w XIX w.
Obiektywizm - stanowisko przeciwstawne subiektywizmowi polegające na bezstronności i rzeczywistości w badaniach nauk, to tyle, co obiektywność.
Krąpiec - zajmował się realizmem poznania ludzkiego.
Gilson - filozof Francuski, przedstawiciel neotomizmu, badacz filozofii Średniowiecza.
Świeżawski - filozof katolicki o orientacji tomistycznej.
39. Egzystencjalizm.
Twórcą filozofii egzystencjalnej był Kirkegaard - przyjął uczuciową postawę zabarwienia całego poglądu na życie.
Egzystencjalizm miał 4 istotne motywy: humanizmu - istnienie ludzkie jest właściwym tematem filozofii, infinityzmu - człowiek skończony styka się z nieskończonością, tragizmu - istnienie ludzkie wypełnione troską, grozą śmierci, pesymizmu - człowieka otacza nicość, nie ma nic, czemu mógłby się oprzeć.
Rozważając razem z Kirkegaardem egzystencjaliści twierdzili, że nasz byt ludzki jest dla nas jedynym bytem konkretnym - egzystencja jest bytem ludzkim i jest faktem pierwotnym, jest bytem istot świadomych. Człowiek nie ma wpływu na to, czy się urodzi, ale może istnienie uznać lub potępić. Człowiek jest związany ze światem i z innymi ludźmi. Egzystencjalizm ukazuje nastrój troski i trwogi, co istnieje musi umrzeć - śmierć nie jest przejściem do innego istnienia, ale jego końcem. Człowiek posługuje się mową do swego istnienia, przyznaje się do swego otoczenia. Wymysłem jest wszystko, co trwałe, Bóg, wieczne idee. Nie zostało nic z tego, czego ludzkość pragnęła i w co wierzyła, bo istnienie jest otoczone przez nicość, którym jest czas, to tylko uciekająca chwila.
Sartre - mówił, że człowiek jest pozostawiony samemu sobie, nie znajduje Boga - choć jego istnienie przyjmowane jest jako racja bytu. W XIX w. mówiono, że Bóg jest zbędną hipotezą, którą trzeba odrzucić, ale moralność i społeczeństwo wymagają aby istniały pewne wartości bo należy być uczciwym i sprawiedliwym. Boga nie ma, ale nakazy moralne zostają takie same. Istnienie człowieka nie jest realizacją żadnej idei człowieka. Człowiek jest wolny i skazany na to, czy chce, czy nie. Porównywano filozofię egzystencjalną z chrześcijańską, istnienie ma tu wspólne cechy- przekonanie o znikaniu istnienia. Według chrześcijańskiej idei istnienie jest momentem wieczności a egzystencjalnej nicości. Obie patrzą na życie przez pryzmat śmierci.
Heideger - widział uczucie ludzkiego istnienia w trwodze.
Jaspers - świadomie ograniczał się do analizy ludzkiej egzystencji - widział błąd, że naśladuje naukę chce być wiedzą ogólną, która może być analizą jedynie jednostek.
Personalizm - Mounier - filozof radykalny we Francji w pojęciach społecznych starała się zbliżyć do filozofii Chrześcijańskiej. Do marksizmu, realizm był łącznikiem.
Nitzsche - był Niemcem, ale pochodzenia polskiego - wszystkie czynności i wytwory ludzi warunkowane są przez potrzeby życiowe. Obiektywna i bezwzględna prawda jest złudzeniem, nie tylko nie ujmuje wiernie rzeczywistości, ale ją fałszuje. Bardzo fałszywe są pojęcia filozoficzne takie jak; absolut, substancja - nie odpowiada im nic zupełnie, są tylko schematami myśli. Wartości jeszcze bardziej względne, człowiek ma taką moralność, jaką ma naturę, jest moralność panów i niewolników. Sam w sobie czuł rasę panów i ich moralność odczuwał jako nieporównywalnie wyższą, jako jedynie słuszną. Nazywano go amoralistą - zwalczał wszelkie ograniczenia się. Człowiek nie ma celu poza sobą, ma go w sobie, samo życie jest celem. Opowiadał się po stronie postawy Dionizyjskiej - ceni pełnię i płodność życia, jego pęd przekraczający granicę prawa, harmonie, dynamizm (inna postawa apolińska - opanowanie, zrównoważenie).
Dionizos - symbol ofiary z życia dla innych osób, był wrogiem religii i chrześcijaństwa.
3