Epoka hellenistyczna - okres trzech stuleci w historii regionu Morza Śródziemnego i Bliskiego Wschodu, którego początek wyznacza zgon Aleksandra Macedońskiego w 323 roku p.n.e., a koniec śmierć ostatniego władcy hellenistycznego - egipskiej królowej Kleopatry w 30 roku p.n.e. Po śmierci Aleksandra doszło do wojen między jego dowódcami (tzw. wojny diadochów), w wyniku których powstało kilka silnych państw hellenistycznych (m.in. Macedonia, państwo Seleucydów z centrum w Mezopotamii i państwo Ptolemeuszy z centrum w Egipcie). Państwa hellenistyczne prowadziły ze sobą stałe wojny o dominację w świecie hellenistycznym. Władcy tamtego okresu dysponowali ogromnymi bogactwami, a ich dwory charakteryzowały się niespotykanym wcześniej w obszarze greckiej kultury przepychem.

Państwa hellenistyczne uległy w II wieku p.n.e. Partom, którzy zajęli tereny Afganistanu, Persji i Mezopotamii i Rzymowi, który opanował całą resztę hellenistycznego świata. Ostatnim hellenistycznym krajem był Egipt włączony do rzymskiego imperium w 30 roku p.n.e.

W wyniku podbojów Aleksandra Macedońskiego dominująca dotychczas jedynie w Grecji, Wielkiej Grecji, Jonii i wielu koloniach nad Morzem Śródziemnym kultura grecka rozprzestrzeniła się na ziemie imperium perskiego. W wyniku tego doszło do włączenia do greckiej kultury elementów kultur wschodu, co stworzyło kulturę hellenistyczną.

Kultura ta charakteryzowała się kosmopolityzmem, indywidualizmem i synkretyzmem religijnym. Zaznaczył się dominujący wpływ języka greckiego (koine) oraz greckich obyczajów. Powszechnym zjawiskiem w tym okresie stał się kult władców. Na terenach monarchii helleńskich (m.in. Baktria, imperium Seleucydów) oraz w miastach założonych przez Aleksandra Macedońskiego dochodziło do stapiania kultury greckiej z kulturami miejscowymi. Mimo późniejszej dominacji kultury starożytnego Rzymu, wiele elementów kultury hellenistycznej przeniknęło do niej oraz przetrwało do powstania cesarstwa bizantyńskiego. W sztuce i architekturze doszło da swoistej "barokizacji" dawniejszych stylów greckich poprzez masowe używanie bogatych ozdób (np. bardzo popularne stały się ozdobne kolumny korynckie).

W wyniku wyprawy Aleksandra Macedońskiego cywilizacja grecka rozszerzyła się na Azję Mniejszą, Bliski Wschód, Iran i Egipt. Niespodziewana śmierć króla wywołała natychmiast całą serię zbrojnych konfliktów na całym tym obszarze. Jako pierwsi wystąpili Grecy, wśród których śmierć Aleksandra rozbudziła nadzieje na odzyskanie niezależności. Koalicja miast greckich przystąpiła do działań zbrojnych przeciwko pozostawionemu w Macedonii namiestnikowi Antypatrowi (wojna lamijska 323 322). Gdy Antypater uzyskał solidarne wsparcie od innych wodzów Aleksandra (diadochowie), wojna zakończyła się klęską Greków w bitwie pod Krannon i przywróceniem macedońskiego protektoratu nad Grecją kontynentalną. Zaraz po stłumienie buntu Greków rozpoczęła się wieloletnia zbrojna rywalizacja o schedę po Aleksandrze między jego wodzami, w trakcie której ukształtowała się nowa mapa polityczna wschodniego śródziemnomorza. W 321 został zamordowany najważniejszy sukcesor Aleksandra Perdikkas. W myśl zawartego w tymże roku układu w Triparadejsos, którego założeniem było utrzymanie jedności imperium, najważniejszą postacią w państwie został Antypater, otrzymując funkcję opiekuna potencjalnych następców Aleksandra na macedońskim tronie: Arridajosa nieślubnego syna Filipa II i malutkiego syna Aleksandra z irańską księżniczką Roksaną. Antypater zmarł jednak w 316 i szybko wzięły górę tendencje separatystyczne. Już w 317 Olimpias kazała zgładzić Arridajosa. W 310 syn Antypatra Kassander kazał zrobić to samo z synem Aleksandra Wielkiego. W dwa lata później na rozkaz tegoż Kassandra zamordowany został także nieślubny syn Aleksandra Herakles i tym samym znikł ostatni dziedzic krwi królewskiej. W latach 306 305 kilku diadochów ogłosiło się królami. Spośród nich dłuższy sukces odnieśli zarządzający od 321 Egiptem Ptolemeusz syn Lagosa i namiestnik Babilonii, Seleukos, który skupił w swoich rękach także władzę nad Medią, Persją właściwą i satrapiami wschodnimi. W 301, walcząc w bitwie pod Ipsos przeciwko koalicji Ptolemeusza, Seleukosa, Kassandra i zarządzającego Tracją Lizymacha, zginął Antygon Jednooki, ostatni obrońca jedności imperium. Naturalna śmierć wyeliminowała z dalszej rywalizacji Kassandra (298/297). Demetrios Poliorketes, syn Antygona, dostał się do niewoli Seleukosa (288), w której wkrótce zmarł. Walcząc przeciwko Seleukosowi zginął w bitwie pod Kurupedion Lizymach (281). W zanarchizowanej Macedonii, korzystając ze śmierci głównego rywala króla epirskiego Pyrrusa, władzę objął ostatecznie syn Demetriosa Poliorketesa, Antygon Gonatas (272). W zachodniej części Azji Mniejszej pod rządami Eumenesa I (263 241) i jego syna Attalosa I, który przyjął tytuł królewski (241 197), wyodrębniło się jeszcze z monarchii Seleukidów królestwo Pergamonu. Egipt Lagidów, Babilonia Seleukidów, Macedonia Antygonidów i Pergamon Attalidów były najważniejszymi podmiotami wczesnohellenistycznej sceny politycznej. Obok nich pewną rolę odgrywały greckie miasta-państwa, zwłaszcza te, które były w stanie zawiązywać konfederacje. III w. wypełnia rywalizacja Seleukidów i Lagidów na Bliskim Wschodzie, której efektem było pięć kolejnych wojen (wojny syryjskie: 274 271; 260 253; 246 241; 219 217; 202 200) oraz problemy Macedonii z utrzymaniem kontroli nad Grecją. W latach 268 262 doszło z inspiracji Ptolemeusza II do otwartego antymacedońskiego buntu pod wodzą Aten (wojna chremonidejska). Konflikt zakończył się sukcesem Antygona Gonatasa, ale już w 239 Macedonia znalazła się w stanie wojny ze Związkiem Etolskim oraz nowopowstałym (280) Związkiem Achajskim, a wkrótce potem ze Spartą przeżywającą krótkotrwały renesans pod rządami Kleomenesa III (ok. 235 222). W 215 na scenę polityczną świata hellenistycznego wkracza Rzym. Na skutek konfliktu interesów w Ilirii, król Macedonii Filip V zdecydował się na sojusz z Hannibalem. W odpowiedzi na to Rzymianie zawarli sojusz ze Związkiem Etolskim (212). Ta I wojna macedońska zakończyła się kompromisowym pokojem w Fojnike (205). Pokonanie Kartaginy rozwiązało Rzymianom ręce i w 200 rozpoczęli nowa wojnę z Filipem zachęcani do tego przez Pergamon i Rodos, zaniepokojone wzrostem macedońskiej potęgi (II wojna macedońska 200 196). W 197 Filip poniósł całkowitą klęskę pod Kynoskefalai i musiał prosić o pokój. Rzymski wódz Tytus Kwinkcjusz Flamininus ogłosił w Koryncie wolność wszystkich miast greckich (196). Już w 192 w konflikcie z Rzymem znalazł się Antioch III i sprzymierzony z nim Związek Etolski. Armia Antiocha doznała porażki pod Termopilami (191) i wycofała się do Azji Mniejszej, gdzie Rzymianie wspierani przez Pergamon i Rodyjczyków zadali jej druzgocącą klęskę pod Magnezją w Lidii (189). Po pokoju zawartym w Apamei (188) wszystkie podmioty świata hellenistycznego stały się w praktyce rzymskimi podopiecznymi. Dla dalszego wzmocnienia swojej pozycji Rzymianie zdecydowali się w 171 na wypowiedzenie wojny Perseuszowi, następcy Filipa V. W bitwie pod Pydną król macedoński poniósł klęskę i dostał się do niewoli (168). Macedonia została podzielona na cztery regiony i zmuszona do płacenia Rzymowi daniny. W tym samym roku Rzymianie podyktowali warunki zakończenia szóstej wojny syryjskiej. Wkrótce polityka rzymska skłoniła się ku bezpośredniemu wcielaniu podbitych terenów do Imperium. Kiedy w 148 doszło w Macedonii do antyrzymskiego powstania pod wodzą Andriskosa, została ona przekształcona w rzymską prowincję. Po buncie Związku Achajskiego w 146 Rzymianie zburzyli Korynt i uczynili Grecję czymś na kształt protektoratu podporządkowanego namiestnikowi Macedonii. W 133 umarł król Pergamonu Attalos III, zapisując w testamencie swoje państwo Rzymowi. W 129 powołana została w miejsce Pergamonu prowincja Azja. Niezadowolenie z nowych porządków usiłował wykorzystać król Pontu Mitrydates VI (120 63), który w trakcie I wojny mitrydatejskiej doprowadził do antyrzymskiego powstania części Greków z kontynentu i Azji Mniejszej. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska Sulli i było to ostatnie wystąpienie Greków przeciwko Rzymianom. Formalną niezależność najdłużej utrzymały rozdzierane wewnętrznymi walkami o władzę monarchie Seleukidów i Lagidów. W końcu z tej pierwszej Gnejusz Pompejusz utworzył prowincję w 64 (Syria), a Oktawian August zrobił to samo z Egiptem w 30 po pokonaniu Kleopatry VII i Antoniusza. Grecja właściwa została zamieniona w odrębną prowincję pod nazwą Achaja przez Cezara w 46. Ostateczny kształt nadał jej August

Starożytna Macedonia - antyczne królestwo na Półwyspie Bałkańskim, którego centrum obejmowało terytorium dzisiejszej Macedonii, północno-środkowej Grecji oraz południowo-zachodniej Bułgarii.

Starożytni Macedończycy byli spokrewnieni z Grekami, którzy jednak zaliczali ich do barbarzyńców. Mimo to dopuszczali Macedończyków do igrzysk olimpijskich. W odróżnieniu od większości greckich państw Macedonia była monarchią. Jako założyciela państwa wymienia się Perdikkasa I (ok. 700 p.n.e.), jednak większe znaczenie uzyskała Macedonia dopiero pod rządami Archelaosa I (413-399 p.n.e.).

Mocarstwową pozycję Macedonii ugruntował Filip II (panował w latach 359-336 p.n.e.), podporządkowując sobie Epir, podbijając m.in. znaczną część Tracji i niemal całą Grecję. Jego syn Aleksander Wielki przyłączył do królestwa ogromne imperium perskie. Po śmierci Aleksandra (323 p.n.e.) jego zdobycze zostały rozdzielone między wodzów macedońskiej armii (tzw. diadochów). Macedonia wraz z Grecją i krajami sąsiednimi przypadła Antypatrowi I.

W końcu III w. p.n.e. król Filip V sprzymierzył się z Hannibalem przeciwko Rzymowi. Tytus Kwinkcjusz Flamininus pobił Filipa w 197 p.n.e. pod Kynoskefalaj i zmusił do zrzeczenia się hegemonii nad Grecją. W kolejnej wojnie Aemilius Paulus pokonał syna Filipa Perseusza pod Pydną (168 p.n.e.) i zdetronizował dynastię. Macedonia stała się rzymską prowincją. Przy podziale państwa rzymskiego w 395 została przyłączona do cesarstwa wschodniego. W VI w. do Macedonii wdarli się Słowianie.

Mezopotamia (gr.: Μεσοποταμία - Międzyrzecze, nazwa przejęta z języka perskiego Miyanrudan i aramejskiego Beth-Nahrain) to starożytna kraina na Bliskim Wschodzie leżąca w dorzeczu rzek: Tygrysu i Eufratu. Pod pojęciem Mezopotamii, jako historycznej krainy, rozumie się tereny rozciągające się nieco szerzej niż wskazuje to sama jej nazwa - Międzyrzecze, gdyż zazwyczaj przyjmuje się, że leży ona w trójkącie: Aleppo - jezioro Urmia - ujście rzeki Shatt al-Arab (rzeka powstała po połączeniu Eufratu i Tygrysu). Ogólnie można podzielić Mezopotamię na kilka głównych, historycznych obszarów: północna część to Asyria, a południowa to Babilonia, z kolei ta ostatnia dzieli się na Sumer (położony na południu nad zatoką) i Akad, leżący w północnej części Babilonii. Obecnie tereny Mezopotamii położone są głównie w granicach Iraku, a także Syrii, Kuwejtu, Iranu oraz Turcji.

Wielka Grecja (łacińskie Magna Graecia z greckiego hê Hellas hê Megalê) - antyczne określenie południowej części Italii oraz wschodniej Sycylii silnie skolonizowanej przez Greków w VI wieku p.n.e. Głównym plemieniem kolonizującym te tereny byli Jonowie, stąd najprawdopodobiej wywiedziona została także nazwa oblewającego te tereny od wschodu i południa Morza Jońskiego.

Główne ośrodki znajdowały się w miastach Tarent, Krotonie, Sybaris oraz sycylijskich Messanie i Syrakuzach. Tyrani tych ostatnich sięgnęli w pewnym momencie po hegemonię na całym tym obszarze. W III wieku p.n.e. Wielka Grecja została opanowana przez Rzym.

W Italii Wielka Grecja obejmowała krainy: Lukania, Kalabria, Bruttium i Apulia.

Ptolemeusze lub Lagidzi (od Lagosa) to dynastia panująca w starożytnym Egipcie w latach 305 p.n.e. - 30 p.n.e., pochodziła od jednego z wodzów armii Aleksandra Wielkiego - Ptolemeusza (późniejszego: I Sotera).

Diadochowie (od gr. diadochos - dziedzic, następca) - termin używany na określenie dowódców armii Aleksandra Macedońskiego, którzy przejęli władzę w imperium po jego śmierci w 323 roku p.n.e. Wkrótce potem wybuchły między nimi wojny o kontrolę nad ziemiami podbitymi przez Aleksandra. Do diadochów zaliczamy:

Antygonos (zapoczątkował dynastię Antygonidów);

Antypater i jego syn

Kassander;

Lizymach;

Ptolemeusz (zapoczątkował dynastię Ptolemeuszów) oraz

Seleukos (zapoczątkował dynastię Seleucydów);

Eumenes z Kardii;

Leonnatos;

Perdikkas;

Krateros.

Pewną rolę, choć krótkotrwałą, odegrał również Poliperchon, nominowany przez Antypatra na swego nastepcę z pominięciem syna Kassandra.

Spośród tych wszystkich postaci tylko trzej założyli własne dynastie i zapoczątkowali dzieje trzech wielkich królestw hellenistycznych.

Seleucydzi lub też Seleukidzi - dynastia hellenistyczna wywodząca się od jednego z dowódców Aleksandra Wielkiego, Seleukosa. W państwie Seleucydów znajdowały się ważniejsze kraje Bliskiego i Środkowego Wschodu: Syria, Mezopotamia, Persja oraz dolina

Indusu.

Antioch III Wielki (ok. 242 - 187 r. p.n.e.), hellenistyczny władca (w latach: 223-187 r. p.n.e.) największego państwa powstałego na gruzach imperium Aleksandra Wielkiego - państwa Seleucydów (Seleukidów) rozciągającego się na Bliskim Wschodzie.

Antioch III był młodszym synem Seleukosa II Kallinikosa i następcą swego starszego brata Seleukosa III Keraunosa. Był on jednym z najwybitniejszych przedstawicieli dynastii Seleucydów - okres jego rządów, to czasy największego rozkwitu politycznego jego państwa, które sięgało wówczas od wybrzeży Morza Śródziemnego aż po Indie (chociaż obszarowo nieco okrojonego w stosunku do terytorium z czasów założyciela dynastii). Cieniem padającym na jego przydomek „Wielki” (uzyskanym po wyprawie na Wschód) są ostatnie lata panowania Antiocha. Niefortunny konflikt z Republiką rzymską, która złamała potęgę syryjskiego króla, był początkiem końca wielkiej monarchii hellenistycznej na Wschodzie.

Najważniejsze ośrodki kultury hellenistycznej to:

Aleksandria

Antiochia Syryjska

Pergamon

Ateny

Rodos

Kos

Delos

Ważniejsi artyści, uczeni i myśliciele z kręgu kultury hellenistycznej to:

Apoloniusz z Pergi to żyjący w III wieku p.n.e. (ok. 260 p.n.e. - ok. 190 p.n.e.) matematyk i astronom grecki.

Apoloniusz interesował się głównie geometrią a zwłaszcza krzywymi stożkowymi. Napisał traktat Konika, w którym opisuje i nadaje nazwy takim krzywym jak elipsa, parabola i hiperbola. Zajmował się również badaniem ruchu Księżyca. Działał na terenie Pergamonu i Aleksandrii. Już w starożytności nazywano go "Wielkim Geometrą".

Archimedes z Syrakuz (ok. 287 - 212 p.n.e.) - najwybitniejszy grecki fizyk i matematyk pochodzący z Syrakuz.

Wykształcenie zdobył w Aleksandrii. Autor traktatu o kwadraturze odcinka paraboli, twórca hydrostatyki i statyki, prekursor rachunku nieskończonościowego. Od jego imienia jedną ze spiral nazwano spiralą Archimedesa. W czasie drugiej wojny punickiej kierował pracami inżynieryjnymi przy obronie Syrakuz. Został zabity przez żołnierzy rzymskich po zdobyciu miasta mimo wyraźnego rozkazu dowództwa, by Archimedesa złapać żywego. Na życzenie Archimedesa na jego nagrobku wyryto kulę i walec.

Historię życia Archimedesa przyrównuje się często do procesu podbijania Starożytnej Grecji przez Cesarstwo rzymskie. Rzymianie swoją okupacja spowodowali stagnacje w rozwoju tak bogatej kultury, nauku i filozofii greckiej, ale jednocześnie zachowali ogromny szacunek dla greckich osiągnię, niejednokrotnie z nich czerpiąc we własnych odkryciach. Symbolem tego jest właśnie śmier Archimedesa - zabitego przez rzymskiego legionistę w chwili roztrząsania jakiegos problemu matematycznego, a nastepnie z honorami pochowanego przez rzymskiego wodza.

Arystarch z Samos (gr. Aristarchos) (ok. 320-250 p.n.e.) - grecki astronom z Aleksandrii.

Autor zachowanego traktatu O rozmiarach i odległościach słońca i księżyca. Był pierwszym uczonym, który, jak podaje Archimedes, twierdził, że Ziemia krąży wokół Słońca po obwodzie koła oraz wokół własnej osi. Arystarch pisał, że wokół Słońca krążą również wszystkie planety, a ruch gwiazd stałych jest tylko ruchem pozornym. Astronomowie starożytni odrzucili tę hipotezę, która nie zgadzała się z ich obserwacjami (Arystarch błędnie określił kształt orbity ziemskiej, uważając, że jest kołem, a nie elipsą). Stoik Kleanthes, następca Zenona z Kition oskarżył astronoma o bezbożność.

Epikur (341 p.n.e.-270 p.n.e.) - grecki filozof, twórca epikureizmu, wegetarianin.

Epikur jest jednym z najważniejszych filozofów tzw. drugiej fazy greckiej filozofii klasycznej, w której dominowały zagadanienia filozofii życia - czyli rozważania na temat jak osiągnąć pełne szczęście (także stan ataraksji).

Eratostenes gr. Ερατοσθένης (ur. 276 p.n.e. w Cyrenie, zm. 194 p.n.e.) - grecki matematyk, astronom, filozof, geograf i poeta.

Oszacował średnicę Ziemi oraz odległość od Słońca i Księżyca. Zmierzył kąt nachylenia ekliptyki do równika niebieskiego. Jako pierwszy zaproponował wprowadzenie roku przestępnego czyli jednego dodatkowego dnia w kalendarzu co 4 lata.

Podał sposób znajdowania liczb pierwszych - sito Eratostenesa. Kierował biblioteką w Aleksandrii.

Teokryt, Theokritos (około 310 p.n.e. - około 250 p.n.e.) - grecki poeta, uważany za twórcę sielanki. Przebywał w Aleksandrii na dworze Ptolemeusza II Filadelfosa.

Część utworów Teokryta zachowała się do dzisiejszych czasów; prawdopodobnie nie wszystkie są autentyczne. Do najważniejszych należą: bukoliki, mimy (sceny miejskie), enkomia (panegiryki na cześć m.in. Ptolemeusza), hymn na cześć Dioskurów, epyllion pt. Mały Herakles, a także różne drobne utwory okolicznościowe.

Hipparchos z Nicei (gr. Ἳππαρχος, Hipparch) to żyjący w latach (około 190 p.n.e. - 120 p.n.e.) matematyk, geograf i astronom grecki.

Urodził się w Nikei lub Bitynii (obecnie Turcja). Zmarł na wyspie Rodos. Jest uważany za współtwórcę naukowych podstaw astronomii. Pracował w Aleksandrii i na Rodos, stworzył podstawy teorii planet, która następnie została rozwinięta przez Ptolemeusza (koła mimośrodowe i epicykle).

---