[Wersja robocza!]

Słowniczek terminów z dziedziny językoznawstwa i pokrewnych

(na podstawie Encyklopedii Multimedialnej PWN, Słownika wyrazów obcych PWN, Słownika wyrazów obcych Kopalińskiego i in.)

afiks − ifiks, zrostek, morfem będący częścią wyrazu, różny od rdzenia.

aglutynacja − językozn. zjawisko morfologiczne polegające na tworzeniu form wyrazowych przez dołącze­nie do tematu jednofunkcyjnych morfemów gramatycznych.

aglutynacyjne języki − typ morfologiczny języków, w których podstawowym środkiem wyrażającym kategorie i stosunki gramatyczne jest aglutynacja.

alegoria − w literaturze i sztuce obraz mający poza znaczeniem dosłownym określony sens przenośny; wy­obraża zwykle pojęcie oderwane, np. sprawiedliwość - kobieta z przepaską na oczach, z mieczem i wa­gą.

alfabet − abecadło, uporządkowany pełny zbiór liter, czyli graficznych symboli głosek danego języka.

alfabety europejskie - 3 alfabety wywodzące się z fenickiego: grecki, łaciński, cyrylicki (oparty na greckim), z którego powstał alfabet rosyjski, tak zwana grażdanka;

alfabet fonetyczny − a. którego litery, zaopatrzone w diakrytyczne znaki, są dokładnymi odpowiednikami poszczególnych głosek danego języka; stosowany przy zapisach w językach obcych i w fonetyce, np. polskie sz, francuskie ch, niemieckie sch = fonetycznie š; polskie dź = fonetycznie [brak znaku]';

alfabet dla niewidomych (braille'a) − system znaków odczytywanych dotykiem, oparty na 6 wypukłych punktach; układ wyróżnionych punktów odpowiada poszczególnym literom, liczbom i znakom muzycznym;

alfabet dla głuchoniemych − 1) głosowy (niemiecki), w którym różne układy ust odpowiadają poszcze­gól­nym głoskom; 2) palcowy, ułożony w tradycyjnym porządku zestaw znaków daktylograficznych ję­zyka migowego odpowiadających poszczególnym literom (w alfabecie palcowym niektórych krajów także digrafom, trigrafom i ideogramom), zazwyczaj prezentowanych za pomocą odpowiednich układów pra­wej ręki na wysokości twarzy po prawej stronie (alfabety dwuręczne przed środkiem klatki piersiowej); istnieje kilkadziesiąt różnych alfabetów palcowych stosowanych w różnych krajach, a także międzynaro­do­wy ustalony 1959 przez Światową Federację Głuchych.

alternacja − językozn. wymiana jakościowa lub ilościowa (zanik) głosek w tematach i rdzeniach wyrazów, uzasadniona historycznie.

alternacyjne języki − typ morfologiczny języków, w których kategorie gramatyczne wiązane są z alternacją samogłoski pierwiastkowej wyrazu.

angielski język − z zachodniej grupy języków germańskich; urzędowy język Wielkiej Brytanii, USA, Nowej Zelandii i Australii, jeden z urzędowych języków w Kanadzie, Irlandii, Indiach, RPA oraz 15 państwach w Afryce; jeden z języków kongresowych.

ante christum (natum) - przed Chrystusem (przed narodzinami Chr.), skrót: a.C.

antonimy − pary wyrazów o przeciwstawnym znaczeniu (dobro - zło).

anty- − przedrostek oznaczający przeciwieństwo czegoś, przeciwstawienie, zwalczanie czegoś, np. antyto­ksy­­na, antyalkoholizm.

arcy- − pierwszy człon wyrazów złożonych podkreślający, wzmacniający znaczenie tego, co nazy­wa drugi człon złożenia, np. arcymądry, arcyciekawy lub wskazujący na pierwszeństwo, zwierzch­nictwo, np. arcybiskup.

asembler − inform. 1) symboliczna reprezentacja języka wewnętrznego komputera; 2) translator tłuma­czący programy zapisane w asemblerze (1) na język wewnętrzny komputera.

Basic English − uproszczony język angielski używany jako pomocniczy język międzynarodowy.

BASIC − inform. prosty język programowania opracowany w połowie lat 60.; używany zwłaszcza do pro­gramowania komputerów osobistych.

bon mot − zręczny zwrot, dowcipne powiedzenie. <fr.>

C − inform. język programowania opracowany na początku lat 70. jako język towarzyszący systemowi operacyjnemu UNIX; obecnie używany powszechnie (zwłaszcza nowsze wersje, np. C++) do tworzenia oprogramowania dla większości systemów komputerowych.

celtyckie języki − z zachodniej grupy języków indoeuropejskich; 3 grupy: galijska (język galijski), goidelska (języki: irlandzki, szkocki [Scottish Gaelic] i manx), brytańska (języki bretoński, walijski, kornijski).

chamito-semickie języki − języki afroazjatyckie, rodzina językowa obejmująca języki: semickie, kuszyckie, omockie, berberskie, czadyjskie oraz staroegipski (z koptyjskim); używane na Bliskim Wschodzie oraz w rejonie jeziora Czad.

copyright nota − przewidziane w konwencji powszechnej zastrzeżenie prawa autorskiego polegające na umieszczeniu na egzemplarzach utworu danych: znaku ©, uprawnionego z tytułu prawa autorskiego oraz daty pierwszej publikacji.

Cyryl − imię chrzestne Konstantyn, święty, ok. 826−ok. 869, brat Metodego, misjonarz; wraz z bratem pro­wadził pracę misyjną w państwie wielkomorawskim, torując chrześcijaństwu drogę do ludów słowiań­skich; stworzył najstarszy alfabet słowiański zwany głagolicą; pierwszy przekład Biblii na język sło­wiań­ski.

cyrylica − alfabetyczne pismo słowiańskie, powstałe w IX-X w. w kręgu uczniów Cyryla i Metodego, oparte na majuskule greckiej z IX w.; najstarsze zabytki z XI w. (Kodeks supraski); rozpowszechnione wśród południowych i wschodnich Słowian oraz Rumunów; współczesne odmiany cyrylicy są także używane przez inne grupy językowe (np. turecką i mongolską).

diakrytyczne znaki − uzupełniające znaki graficzne umieszczone nad, pod lub obok litery, stosowane w za­pisie ortograficznym, fonetycznym jako znak określający odmienną wymowę tej samej litery, np. polskie ż, ź, ę, ó, czeskie ŝ = sz; mogą służyć też do zaznaczenia miejsca akcentu lub pewnych osobliwości orto­grafii.

dialekt − regionalna odmiana języka narodowego; wyodrębnia się spośród innych dialektów danego kraju zespołem cech językowych (gł. fonetycznych i leksykalnych).

epitet − lit. wyraz określający, przydawka uwydatniająca cechę opisywanego przedmiotu; pot. wyzwisko.

esperanto − sztuczny język międzynarodowy stworzony przez polskiego lekarza i poliglotę Ludwika Zamenhofa; esperanto ma wielu zwolenników na całym świecie.

etnolingwistyka − dział lingwistyki zajmujący się badaniem związków miedzy językiem i kulturą. (etno- + lingwistyka)

etnologia − 1. nauka zajmująca się studiami porównawczo-teore­tycznymi nad kulturami ludów, zwła­szcza pierwotnych; 2. p. etnografia. <etno- + -logia>

etnonim − jęz. wyraz będący nazwą narodu, plemie­nia (np. Włosi, Polanie, Kurpie). <etn(o)- + -onim>

etnonimia − jęz. dział onomastyki zajmujący się ba­daniem nazw narodów. <od etnonim>

etnopsychologia − dział etnografii lub antropologii kulturowej, zajmujący się psychologiczną charakte­rystyką ludów, badaniem wyższych form życia psy­chicznego, przejawiających się w mowie, wierze­niach, zwycza­jach i instytucjach społecznych oraz zagadnieniami związku osobowości z kulturą da­nego ludu. <etno- + psychologia>

etnosocjologia − dział etnografii lub antropologii kulturowej zajmujący się badaniem organizacji i instytucji społecznych różnych ludów, zwłaszcza niecywilizowanych. <etno- + socjologia>

etykieta − ustalony i obowiązujący sposób zacho­wania się w pewnych środowiskach, głównie na dworach monarchów, w kołach dyplomatycznych; formy towarzyskie, ceremoniał, (fr. etiquette 'ceremoniał')

etymologia − jęz. a) pochodzenie wyrazu; źródłosłów. b) dział językoznawstwa zajmujący się badaniem pochodzenia wyrazów i ich pierwotnych znaczeń. <łac. etymo-logia 'pierwotne, właściwe znaczenie słowa; slowotwórstwo', termin utworzony przez rzymskiego uczonego Warrona (Marcus Terentius Varro, 116-26 p.n.e.), od gr. etymos 'prawdziwy, właściwy', na wzór terminu genealogia>

etymon − jęz. wyraz (lub rdzeń) uważany za podstawę etymologiczną danego wyrazu. <p.-gr. etymon 'praw­dziwy źródłosłów', u Diodora Sycylijskiego (ur. ok. 80 p.n.e.), gr. etymon 'prawda'>

eu- − pierwszy człon wyrazów złożonych mający znaczenie: dobrze, łatwo, np. euklaz, eucharystia, eudajmo­nia, eufemizm, eufonia, eugenika, eunuch, eutanazja. (gr. eu- 'dobrze', w opozycji do káko- 'źle')

eucharystia − rel. w niektórych wyznaniach chrześcijańskich: sakrament symbolizujący ciało i krew Chrys­tu­sa; komunia. <łac. kość. eucharistia, p.-gr. eucharistia 'dziękczynienie (w liturgii chrześcijańskiej)', gr. 'wdzięczność', od eu-charistos 'wdzięczny, miły'>

eufemistyczny (eufemiczny) − zastępujący wyrażenie drażliwe, do sądne innym, oględniejszym, delikat­niej­szym lub wymijają­cym. (fr. euphemique, niem. euphemistisch, od gr. eu-phemia. p. eufemizm).

eufemizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] − słowo lub zwrot użyte zastępczo w intencji złagodzenia słowa lub zwrotu drastycznego, dosadnego lub nieprzyzwoitego; np. niemądry zamiast głupi. (gr. euphemismós)

eufonia − 1. jęz. a) unikanie połączeń fonetycznych odczuwanych jako trudne przez wstawianie w nie no­wych głosek, ułatwiających wymowę, np. Hendryk zamiast Henryk, b) harmonijne, przyjemne brzmienie gło­sek w wyrazie; 2. lit. a) harmonijny dobór dźwięków w wierszu lub w prozie dający pewien efekt arty­styczny; sztuka harmonijnego, celowego doboru w wypowiedzi elementów brzmieniowych; b) dział poetyki zawierający teoretyczną wiedzę o harmonijnym doborze głosek. <fr. euphonie, wg cacophonie, jako jego przeciwieństwo>

eufoniczny − dotyczący eufonii; dobrze brzmiący, łatwo wymawiany. <fr. euphonique, od euphonie>

europeizm − 1. rzad. zespół cech świadczących o przynależności do kultury europejskiej; europejskość; 2. jęz. wyraz pochodzenia najczęściej łacińskiego lub greckiego, występujący w podobnej lub identycznej postaci w kilku językach europej­skich. <od Europa>

eurytmia − lit. a) harmonijny układ rytmu w poezji i w prozie, uzyskiwany przez powtórzenie wersów równo­zgłoskowych, bądź zdań upodobnionych do siebie budową składniową, b) dział poetyki bada­jący ten układ. <fr. eurythmie, z gr. eu-rythmia 'proporcjonalność, rytmiczność'; p. eu−, rytm>

eurytmiczny − miarowy, harmonijny, proporcjonalny. <od eurytmia>

expressis verbis − dosłownie, dobitnie, wyraźnie, bez ogródek.

fenicki język − język starożytnych Fenicjan z północno-zachodniej grupy języków semickich, zaświadczony w inskrypcjach od X w. p.n.e.; literatura nie zachowała się; wyszedł z użycia ok. IV w. p.n.e.

fleksja − formy odmiany wyrazów służące do oznaczania ich roli w zdaniu; rozróżnia się fleksję imienną (deklinację) i fleksję czasownika (koniugację); także dział gramatyki zajmujący się opisem form wyra­zo­wych.

fonetyka − dział językoznawstwa zajmujący się stroną dźwiękową języka; fonetyka ogólna obejmuje opis i klasyfikację elementów dźwiękowych mowy, a eksperymentalna - analizę i pomiary w płaszczyźnie akustycznej i artykulacyjnej.

fortran − inform. język programowania opracowany w 1957 r. (pierwsza wersja) - najstarszy język wysokiego poziomu, używany gł. w obliczeniach naukowo-technicznych.

generatywna gramatyka − operatywna teoria języka; opis systemu językowego pojęty jako model zdol­no­ści produkowania i zdolności rozumienia poprawnego tekstu w danym języku; twórcy gramatyki genera­tywnej: N. Chomsky, Y. Bar-Hillel, V.H. Yngve. [EM PWN]

germańskie języki − z rodziny indoeuropejskiej, 2 główne grupy: zachodnia (angielski, fryzyjski, nider­landzki i niemiecki) oraz północna, skandynawska (duński, szwedzki, norweski, islandzki i farerski); wymarły język gocki należał do grupy wschodnich; do nowszych języków germańskich zalicza się m.in. afrikaans, jidysz, pidgin-english.

glo(s)s(o)-, glo(t)t(o)- − w złożeniach: język(o)-; językowy; mowa. < Etym. − śrdw.łac. glossarium 'zbiór glos' od łac. glossa '(stary a. obcy) wyraz wymagający objaśnienia' z gr. glossa, glotta 'język; mowa'; por. poliglota>

glosarium − słowni(cze)k wyrazów przestarzałych, trudnych, rzadkich, użytych w dawnym tekście; słownik ułożony dla elektronicznej maszyny przekładowej.

glosator − komentator dawnego tekstu.

glosolalia − ekstatyczna przemowa, zazw. niezrozumiała dla słuchaczy, wygłaszana w czasie obrządków kultowych różnych współczesnych grup relig., wysuwających na pierwszy plan podniecenie i entuzjazm religijny.

-glota − w złożeniach: znający określoną liczbę języków a. mówiący nimi, np. poliglota.

glotto- − pierwszy człon wyrazów złożonych wskazujący na ich związek znaczeniowy z językiem, mową, np. glottogonia, glottologia <od gr. attyckiego glotta = glossa język>

glottogonia − 1. teoria pochodzenia mowy ludzkiej, 2. badania dotyczące powstawania i rozwoju mowy <glotto- + -gonia>

głagolica − najstarsze pismo słowiańskie; oryginalne dzieło Cyryla; powstało prawdopodobnie 862-63; składa się z 40 liter; rozpowszechnione wśród Słowian południowych i na Rusi.

gramatyka − system morfologiczny i składniowy języka; dział językoznawstwa obejmujący morfologię, składnię, fonetykę; gramatyka opisowa, normatywna, historyczna, porównawcza; generatywna grama­tyka, transformacyjna gramatyka.

grecki język, greka − z rodziny języków indoeuropejskich; w starożytności na Półwyspie Bałkańskim, w Grecji i w Azji Mniejszej; 3 okresy: starogrecki (XVw. p.n.e.), liczne dialekty z attyckim, który był językiem klasycznym; średniogrecki (IV w. p.n.e.-V w. n.e.) - koine; okres dialektów nowogreckich od V w. n.e.; najstarsze teksty w piśmie sylabicznym (linearnym B); pismo alfabetyczne - od X w. p.n.e.

gwara − terytorialna odmiana języka narodowego; mowa ludności wiejskiej różniąca się cechami fonetycz­ny­mi, morfologicznymi, składniowymi i leksykalnymi od języka ogólnonarodowego; niekiedy nazwa ję­zyka środowiskowego (gwara uczniowska).

hebrajski język − z kanaanejskiej grupy języków północno-zachodnio-semickich; przechodził następujące etapy rozwoju: język biblijny lub klasyczny (Stary Testament), pobiblijny, nowohebrajski język religijny i literacki, od XIX w. język hebrajski współczesny; obecnie język urzędowy państwa Izrael.

hebrajskie pismo − odmiana pisma aramejskiego; spółgłoskowe pismo alfabetyczne, którym posługują się Żydzi od IV w. p.n.e.

hiper- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający nadmiar, nadwyżkę czegoś, np. hipertrofia.

homofon − forma identyczna w danym języku pod względem wymowy z inną lub innymi, lecz różniąca się od nich pisownią, np. Bóg - buk - Bug.

homonim − wyraz mający jednakowe brzmienie z innym wyrazem, lecz różniący się pochodzeniem, znacze­niem, często też pisownią, np. kosa `warkocz' i `narzędzie do koszenia'; zob. też homofon.

ideograficzne pismo − pismo, w którym znaki oddają poszczególne pojęcia (hieroglify, pismo chińskie).

ido − sztuczny język, uproszczone esperanto, obecnie ma niewielu zwolenników.

indeks − 1) alfabetyczny spis, skorowidz, wykaz terminów, haseł, nazwisk itp., umieszczany zwykle na końcu książki; 2) książeczka studenta szkoły wyższej dokumentująca przebieg studiów; zawiera po­twierdzenie złożenia i wyniki egzaminów, zaliczenia poszczególnych okresów nauki itp.; 3) wskaźnik, litera, liczba lub inny znak, za pomocą którego rozróżnia się wyrażenia matematyczne, fizyczne, che­miczne i in., oznaczone jednakowymi symbolami głównymi; w zależności od położenia względem tego symbolu mówi się o indeksach górnych i dolnych, lewych i prawych, np. a¹, m_ij, Cn₂, ⁵Fe.

indoeuropejskie języki − rodzina językowa kontynuująca język praindoeuropejski; języki: indoirańskie, słowiańskie, bałtyckie, germańskie, celtyckie, italskie z romańskimi, grecki, ormiański, albański oraz wymarłe hetycki i tocharski; pokrewieństwo języków indoeuropejskich ustalił 1816 F. Bopp.

indoirańskie języki − aryjskie języki, grupa języków indoeuropejskich; dzielą się na: języki indoaryjskie (indyjskie), irańskie i dardyjskie.

indonezyjskie języki − z rodziny języków austronezyjskich używane od Celebes po Madagaskar; ważniejsze języki: jawajski (na Jawie), indonezyjski (język urzędowy w Indonezji), malajski (handlowo-żeglarski na archipelagach Oceanu Indyjskiego), malgaski.

inicjał − 1) początkowe litery imienia i nazwiska; 2) litera rozpoczynająca rozdział lub ustęp tekstu, wyróż­niająca się wielkością, kształtem lub ozdobami.

italskie języki − grupa języków z rodziny indoeuropejskiej w Italii w II tysiącleciu p.n.e.: łacina (z dia­lek­tem faliskim), oskijski, umbryjski i (prawdopodobnie) wenetyjski.

język − 1) biol. mięśniowy, zwykle ruchliwy narząd leżący w jamie ustnej, zawierający z reguły narządy zmy­słu smaku; u ssaków rola w ssaniu, żuciu, łykaniu, u człowieka także w mowie; 2) log. zbiór wyra­żeń wyznaczony przez słownik i reguły syntaktyczne; język jest zinterpretowany (ma interpretacje), gdy poda­ne są dla niego także reguły semantyczne; zob. też kontekst językowy; 3) językozn. system społecz­nie wytworzonych i obowiązują­cych znaków dźwiękowych (wtórnie zapisanych) oraz reguł określają­cych ich użycie, a funkcjonujących jako narzędzie komunikacji społecznej.

język programowania − inform. zestaw instrukcji używany do zapisywania algo­ryt­mów przezna­czonych do wykonania przez maszynę cyfrową, tj. programów; rozróżnia się języki programo­wania wysokiego poziomu, o składni nieco zbliżonej do języka naturalne­go, zwykle angielskiego (np. Pascal, C, Fortran), oraz języki niskiego poziomu, zbliżone do wewnętrznego języka pole­ceń maszyny cyfrowej, np. asemblery; program napisany w języku wysokiego poziomu wymaga przetłumaczenia przez translator przed wykonaniem.

język sztuczny − język pomocniczy utworzony na podstawie różnych języków natu­ral­nych; może funkcjo­nować jako język międzynarodowy (esperanto, ido, volap*k); częścio­wo lub całkowicie sztuczne mogą być języki specjalne: naukowe, zawodowe.

języki świata − ok. 3000 języków, które dzieli się na rodziny językowe, niekiedy luźne zespoły języków łączy się w ligę językową; języki izolowane nie wykazują żadnego pokrewieństwa; 4 podstawowe typy języków: izolujące, aglutynacyjne, fleksyjne, alternacyjne.

językoznawstwo − lingwistyka, nauka zajmująca się budową, funkcją i rozwojem języka; dwa główne kierunki: historyczno-porównawczy i porównawczo-funkcyjny (typologiczny); współcześnie trzy zasadnicze postawy teoretyczne: językoznawstwo tradycyjne, strukturalne [zob.: 2) strukturalizm] i generatywne [generatywna gramatyka].

kapitaliki − druk. wielkie litery pisma drukarskiego mające wysokość małych liter tego pisma; stosowane jako wyróżnienie w tekście.

kipu − system zapisu liczb i utrwalania innych danych, m.in. ważniejszych wydarzeń, za pomocą węzłów wiązanych na różnokolorowych sznurkach; stosowany przez Indian andyjskich, m.in. przez Inków.

klinowe pismo − system pisma ideograficzno-sylabicznego, używany w starożytnej Mezopotamii od ok. IV tysiąclecia p.n.e. (Sumerowie, Akadowie, Hetyci i Elamici); podwaliny pod odczytanie pisma klinowego położyli m.in. G.F. Grotefend i H.C. Rawlinson.

koine − 1) język wspólny (ogólny), utworzony IV/III w. p.n.e. na podstawie dialektu attyckiego, podstawa nowożytnych dialektów nowogreckich; 2) każdy język wspólny na większym obszarze, powstały wsku­tek zaniku różnic dialektalnych.

kreolskie języki − języki pidżynowe po procesie asymilacji i stabilizacji przyjęte przez tubylców za etniczne, gł. na Antylach; konkretne języki kreolskie pochodzą od języków: angielskiego, niderlandzkiego, hiszpańskiego, portugalskiego i francuskiego.

kryptonim − litera lub wyraz ukrywające właściwą nazwę czegoś lub czyjeś nazwisko; rodzaj pseudonimu utworzonego z inicjałów lub kombinacji liter imienia i nazwiska.

kursywa − potoczna nazwa pochyłego pisma drukarskiego.

lakonizm − zwięzły i oszczędny (lakoniczny) sposób wypowiadania się, jaki przypisywano mieszkańcom Lakonii (Sparty).

lingua franca − 1. gwara złożona z elementów języka francuskiego, włoskiego, hiszpańskiego, nowogrec­kie­go i arabskiego, używana (zwłaszcza w Średniowieczu) w portach Morza Śródziemnego; 2. język gwara, żargon, używany jako środek porozumiewania się na obszarach wielojęzycznych (np. koine, pidgin); 3. wspólny język. <wł. `język Franków', z łac. lingua 'język'>

lingwistyka - językoznawstwo (por. fonetyka; fonologia; leksykologia; morfologia; semantyka). < łac. lingua 'język'>

LISP − inform. język programowania zaprojektowany w końcu lat 50. do przetwarzania danych nienume­rycznych, stosowany zwłaszcza w zagadnieniach związanych ze sztuczną inteligencją.

litera − graficzny odpowiednik głoski, znak pisma alfabetycznego.

łaciński język − łacina, język z grupy italskiej, rozpowszechniony na obszarze imperium rzymskiego; naj­starsze zabytki z VII w. p.n.e., rozkwit literatury w I w. p.n.e.; dał początek językom romańskim; wywarł wpływ na wszystkie języki europejskie.

łacińskie pismo − pismo alfabetyczne pochodzenia greckiego; używane od około połowy VII w. p.n.e.; składa się z 23 liter.

majuskuła − pismo, w którym wysokość liter wyznaczają dwie równoległe linie; występowało do VIII w.; utrzymała się jako wielka litera, zależnie od konwencji ortograficznej.

makro- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: wielki, powiększony, np. makrofotografia.

mammotrekt rzad. mamotrept [m IV, D. -u, Ms. ~pcie; lm M. -y] − słownik średniowieczny zawierający przekład trudniejszych wyrazów i form gramatycznych tekstu łacińskiego (zwykle biblijnego) na jakiś żywy język. <śrdwłc.>

Metody − święty, ?-885, brat Cyryla, misjonarz Słowian; od 870 arcybiskup w państwie wielkomorawskim; wprowadził język słowiański do liturgii; współpatron Europy.

Międzynarodowy Znormalizowany Numer Książki − angielskie International Standard Book Number (ISBN), symbol 10-cyfrowy nadawany w skali międzynarodowej każdej publikacji zwartej; służy do identyfikacji (gł. w ramach międzynarodowej wymiany książek); obowiązuje od 1971, w Polsce od 1974 r.

Międzynarodowy Znormalizowany Numer Wydawnictwa Ciągłego − angielskie International Standard Serial Number (ISSN), symbol cyfrowy nadawany w skali międzynarodowej każdej publikacji ciągłej; służy do identyfikacji (gł. w ramach międzynarodowej wymiany wydawnictw ciągłych); obowiązuje od 1975, w Polsce od 1977 r.

migowy język − język, którym porozumiewają się pomiędzy sobą gł. ludzie niesłyszący; posiada znaki dak­tylograficzne (palcowe) określające poszczególne litery i liczby (alfabet) oraz znaki ideograficzne okreś­lające całe pojęcia; klasyczny język migowy, oparty prawie wyłącznie na znakach ideograficznych, p­sia­da swoistą gramatykę pozycyjną (części zdania przekazywane są zawsze w określonej kolejności); język migany łączy słownictwo języka migowego z gramatyką języka narodowego, znaki ideograficzne uzu­peł­niane są końcówkami fleksyjnymi za pomocą znaków daktylograficznych; używany jest łącznie z ję­zykiem mówionym, zwłaszcza w kontaktach między osobami niesłyszącymi a słyszącymi, w dydaktyce, kulturze i przekazie informacji.

mikro- − 1) pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: mały, drobny, np. mikrofilm, mikrocząstecz­ka; 2) * - przedrostek jednostki miary oznaczający mnożnik 10^-6 (jedna milionowa), np. 1 *m = 10^-6 m.

minuskuła − pismo, w którym wysokość liter wyznaczają 4 równoległe linie; w IV w. w dokumentach, w V w. w kodeksach; obecnie - mała litera.

mono- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: jeden, pojedynczy (odpowiednik polski jedno-), np. monografia.

monogram − znak graficzny utworzony z jednej lub kilku ozdobnie powiązanych liter, zwykle inicjałów imienia i nazwiska, tytułu, instytucji itp.; używany jako podpis lub znak własności.

morfem − najmniejsza niepodzielna cząstka znaczeniowa wyrazu wyznaczająca albo jego znaczenie (rdzeń), albo stosunki gramatyczne, w które dany wyraz wchodzi (afiks).

morfologia − językozn. dział gramatyki zajmujący się budową wyrazów; dzieli się na fleksję i słowotwór­stwo; także budowa wyrazów.

motto − zdanie, cytat, sentencja na początku utworu, wprowadzająca w zamysł autora, tematykę lub ideo­logię dzieła.

mutatis mutandis − zmieniwszy to, co zmienić należało; uwzględniając istniejące różnice.

n.e. − skrót od słów: naszej ery, oznacza lata od początku ery chrześcijańskiej.

n.n. − skrót oznaczający osobę nieznaną, niewiadomego nazwiska.

narzecze − dialekt, regionalna odmiana języka ogólnonarodowego, różniąca się od niego w fonetyce, budowie gramatycznej i słownictwie.

neo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: nowy, taki, który się na nowo pojawił, został na nowo utworzony (odpowiednik polskiego nowo-), np. neoklasycyzm, neologizm.

neologizm − wyraz, wyrażenie, forma gramatyczna, znaczenie lub konstrukcja składniowa nowo utworzone w danym języku, będące innowacją językową.

notabene − wyraz wtrącony w tekst zdania, zwracający uwagę na jakąś jego część (skrót nb.).

nowomowa − język służący szeroko pojmowanej propagandzie politycznej w państwie totalitarnym, cha­rakterystyczny zwłaszcza dla państw komunistycznych; prowadzi do zubożenia i sprymityzowania języ­ka i myślenia; nazwa użyta po raz pierwszy przez G. Orwella w powieści Rok 1984.

onus probandi - łac., obowiązek udowodnienia (winy oskarżonego, ciążący na oskarżycielu). [Kop.]

opis bibliograficzny − wymienione w ustalonej kolejności dane o cechach dokumentu, niezbędne do jego identyfikacji, charakteryzujące go i odróżniające od innych dokumentów; elementami niezbędnymi opi­su bibliograficznego są: nazwisko autora, tytuł dokumentu, oznaczenie kolejności wydania, miejsce i rok wydania.

ortoepia [ż I, DCMs. ~pii, bez lm] - jęz. poprawność wymowy; poprawność w używaniu form języ­kowych; dział języko­znawstwa obejmujący zagadnienia poprawności i kultury języka. <z gr.>

ortografia − nauka ustalająca w sposób normatywny zasady poprawnej pisowni w danym języku; zbiór obo­wiązujących zasad ortografii polskiej zawierają słowniki ortograficzne zatwierdzone przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Komitet Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk.

p.n.e. − skrót od słów: „przed naszą erą”, oznacza lata przed narodzeniem Chrystusa.

P.T. − z zachowaniem należnych tytułów; skrót formuły grzecznościowej stosowanej m.in. na ogłoszeniach, w listach.

pagina − 1) strona, jedna z 2 powierzchni karty; 2) liczba wskazująca kolejną stronę druku lub rękopisu (tak zwaną paginację).

paleo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: dawny, przedhistoryczny, dotyczący prahistorii, np. paleoklimat.

paradoks − 1) log. przekonanie niezgodne - a w szczególności sprzeczne - z oczywistymi lub powszechnie żywionymi przekonaniami; paradoks implikacji - przekonanie, że implikacja ma ten sam sens, co okres warunkowy mowy potocznej. 2) pot. błyskotliwie sformułowana myśl zawierająca jakąś sprzeczność z powszechnie żywionymi przekonaniami.

pidżynowe języki − języki wehikularne, pomocnicze, powstałe przez przemieszanie języków używanych w kontaktach różnojęzycznych grup społecznych; wykorzystywane w handlu, w armii, ośrodkach miejskich, zwłaszcza w Afryce, Azji i Ameryce Łacińskiej; języki pidżynowe przyjęte za etniczne noszą nazwę kreolskich języków.

piktograficzne pismo − pismo obrazkowe, pierwotna forma pisma, w którym rysunek służył do zapisu treś­ci (m.in. pisma Indian północnoamerykańskich); z piktograficznego pisma rozwinęło się pismo ideogra­ficz­ne.

piktogram − znak pisma piktograficznego, przedstawiający rzeczy, zdarzenia bez powiązania z wyrazami i dźwiękami konkretnego języka.

pismo − system znaków, służący do utrwalania lub zastąpienia języka mówionego przez zapis. Przed powstaniem właściwego pisma jego funkcje częściowo spełniały: 1) znaki własności, 2) kipu [zob.], 3) aroko -symboliczne listy muszelkowe plemion murzyńskich. Właściwe pismo rozwinęło się z pikto­grafii [zob: piktograficzne pismo] - przedstawień obrazkowych, których przykładem jest pismo Czeje­nów i Czirokezów z Ameryki Północnej, Jukagirów z północnej Syberii oraz hieroglify staroegipskie; z pisma piktograficznego rozwinęło się pismo ideograficzne, w którym znaki-słowa wiążą się z określony­mi pojęciami. Wprowadzenie do piktografii notacji dźwięków stworzyło pismo ideograficzno-fonetycz­ne; do pisma tego rodzaju należały: egipskie pismo hieroglificzne i hieratyczne, pismo Majów i Azte­ków, pismo klinowe z Mezopotamii: sumeryjsko-akadyjskie (od końca IV tysiąclecia p.n.e.) i hierogli­ficz­ne luwijskie (od ok. 1500 p.n.e.); do tego rodzaju prawdopodobnie należały też nie odczytane pismo protoindyjskie z doliny Indusu i hieroglify kreteńskie oraz pismo chińskie, zaświadczone od XV w. p.n.e. jako system rozwinięty. Do pism sylabicznych należały: staroperskie klinowe, kreteńskie linearne A i B, cypryjskie, a także pismo japońskie, które rozwinęło się z chińskiego. Pismo alfabetyczne - któ­rego poszczególnym znakom (literom) odpowiadają określone dźwięki mowy - ukształtowało się w 2. poł. II tysiąclecia p.n.e. na terytorium zachodniej Syrii lub Palestyny; najstarsze są teksty klinowe uga­ryckie, inskrypcje protosynajskie i palestyńskie. Z pisma spółgłoskowego północnosemickiego rozwinę­ło się m.in. pismo greckie, w którym wprowadzono pełną notację dla samogłosek przez dodanie nowych liter. Ten spo­sób notacji, jako najprostszy i najdoskonalszy, rozszerzył się poprzez pismo greckie i ła­cińskie na cały nie­mal świat. Na podstawie pisma greckiego powstały pisma słowiańskie - głagolica i cyrylica, oraz pismo ormiańskie i gruzińskie; z pism semickich największy zasięg miało pismo aramej­skie, od którego pochodzą pisma: nestoriańskie, pahlawi, kharoszthi oraz sogdyjskie i pochodne od nie­go ujgurskie. Nowsze pisma semickie - wschodniosyryjskie (nestoriańskie), hebrajskie, arabskie wpro­wadziły notacje dla samogłosek w postaci kropek, kresek, kółek (w zachodniosyryjskim w postaci grec­kich liter samogłoskowych), umiesz­czo­nych nad lub pod znakami spółgłoskowymi. Inny typ wokalizacji realizowano w pismach neosylabicz­nych, np. w piśmie indyjskim i w piśmie etiopskim, w których znak spółgłoskowy ma wartość sylaby z sa­mogłoską a; inne samogłoski notuje się nad znakiem podstawo­wym. Współcześnie powstały nowe syste­my pisma dla języków Indian, np. Czirokezów i Kri, systemy pisma Eskimosów, w Afryce - pismo wai (ideograficzne) czy somalijskie (alfabetyczne). Opracowano też pismo sztuczne dla celów naukowych, np. jednolity zapis fonetyczny dowolnego języka czyli alfabet Międzynarodowego Stowarzyszenia Fonety­czne­go oraz metodę wizualizacji akustycznej sygnału mowy za pomocą spektrografu dynamicznego (vi­sible speech).

poliglota − władający wieloma językami.

polski język − język z grupy zachodniosłowiańskiej (zob. słowiańskie języki); wyodrębniony z zespołu lechickiego w IX-X w.; główne dialekty: wielkopolski, małopolski, śląski, mazowiecki, kaszubski; tradycje piśmiennictwa sięgają XI w., język literacki ukształtował się na podstawie dialektów wielkopolskiego i małopolskiego w XVI w.

postscriptum − dopisek do listu, artykułu itp., następujący po zakończeniu i podpisaniu tekstu (skrót P.S.).

pragmatyczny - oparty na faktach, na log. związku rzeczy; rzeczowy, praktyczny; badający przyczyny i skutki wydarzeń hist., dotyczący pragmatyzmu; (sankcja p-a) dawn. nienaruszalne prawa zasadnicze, regulujące ważne sprawy państwowe.

pragmatyka - językozn. dział semiotyki, zajmujący się problemami stosunków między znakami słownymi a osobami, które się przy ich pomocy z sobą porozumiewają; (p. służbowa) przepisy normujące prawa i obowiązki pracowników jakiejś dziedziny służby (państwowej); porządek czynności urzędowych.

pragmatyka − log. teoria relacji zachodzących między znakami a użytkownikami (nadawcą lub odbiorcą) tych znaków - oraz własności, które przysługują znakom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji pragmatycznych należą: rozumienie, wyrażanie, uznawanie, odrzucanie, orzekanie, komunikowanie; do własności pragmatycznych należy supozycja.

pragmatyzm - filoz. jeden z relatywistycznych kierunków teorii poznania (USA, koniec XIX w.), odmiana utylitaryzmu, głosząca, że prawdziwość nie może być rozumiana jako zgodność z rze­czywistością, i że prawdziwe są tylko te myśli, które się sprawdzają przez swe skutki praktycz­ne. <Etym. - gr. pragmatikós 'czynny' od prágma 'czyn; zajęcie' z prássein, práttein 'przebywać; spełniać; zajmować się; działać'; por. polipragmazja; praktycyzm.

prasłowiański język − prajęzyk, z którego ok. V-VI w. n.e. rozwinęły się języki słowiańskie.

pro- − przedrostek, w niektórych wyrazach złożonych oznacza przychylne ustosunkowanie się do treści wyrazu, z którym się łączy (np. prorządowy, profrancuski), albo wskazuje na funkcję zastępczą lub fazę wstępną tego, co oznacza rzeczownik bez tego przedrostka (np. prodziekan, progimnazjum).

pseudo- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający: fałszywy, rzekomy, mający pozór czegoś, rzekomo, niby, np. pseudointeligent, pseudonaukowo.

quasi − niby, niejako; jakoby, rzekomo.

re- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający powtórzenie czynności, wykonanie czegoś na nowo, np. reedukacja, lub oznaczający czynność przeciwstawną, przeciwdziałanie, np. reakcja.

retoryczny - dotyczący retoryki, oparty na retoryce; oratorski, krasomówczy. Styl retoryczny. Zwroty retoryczne. Akcent, przycisk retoryczny - akcent, przycisk emocjonalny, stosowany w przemó­wieniach. Figura retoryczna - zwrot, wyrażenie lub wyraz wzmacniające ekspresywność języka, jego obrazowość, emocjonalność. Pytanie retoryczne - pytanie, na które nie oczekuje się odpo­wiedzi słuchacza (słuchaczy); stawiane w celu wywołania silniejszego wrażenia.

rosyjski język − z grupy wschodniosłowiańskiej, język Rosjan rozpowszechniony w całym byłym ZSRR, urzędowy w Rosji; od XI w. zabytki cerkiewnosłowiańskie w redakcji ruskiej; współczesny język literacki, na bazie dialektu moskiewskiego, od połowy XVI w.; alfabet oparty na cyrylicy, zreformowany przez Piotra I nosi nazwę grażdanki.

runy − najstarszy typ pisma europejskiego, którym posługiwały się plemiona germańskie; najstarsze napisy runiczne występują od III-IV w. na terenie Skandynawii.

Scots − język ukształtowany w średniowiecznej Szkocji na bazie średn. języka północnoangielskiego; język potoczny części mieszkańców współczesnej Szkocji

Scottish Gaelic − z grupy goidelskiej języków celtyckich; używany w górzystych rejonach Szkocji i na Hebrydach; najstarsze dokumenty z IX w.

semantyka − log. teoria relacji między znakami a rzeczywistością, której te znaki są przyporządkowane - oraz własności przysługujących znakom lub ich przedmiotom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji semantycznych należą: stwierdzanie, spełnianie; do własności semantycznych należą: kategoria semantyczna, sens, wartość logiczna. Zob. też: kategoria semantyczna, model semantyczny, przezroczystość semantyczna.

semantyka, semazjologia - nauka o znaczeniu i zmianach znaczeń wyrazów; (s. logiczna) nauka o stosun­kach między wyrażeniami, o stosunku wyrażeń do oznaczanych przedmiotów i stosunku wyrażeń do mówiącego podmiotu.

semantyka lingwistyczna − nauka o znaczeniu jednostek leksykalnych; dział językoznawstwa. [EM PWN]

semejologia, semiologia, semiotyka - med. symptomatologia, nauka o objawach poszczególnych chorób; (semiotyka) językozn. filoz., socjol., ogólna teoria znaku, zajmująca się zwł. typologią różnych odmian znaków, problemami ich funkcji, dzieląca się na semantykę, syntaktykę i pragmatykę. <Etym. - gr. s*­man­tikós 'znaczący', s*masia 'znaczenie' i s*meíon 'znak', od s*ma 'znak; sygnał; obraz'; zob. for(a)-; −log; log->

semickie języki − z rodziny chamito-semickich języków, wywodzące się z zachodniej Azji; 3 grupy języków: 1) wschodnia − akadyjski, 2) północno-zachodnia - języki kananejskie, aramejski, hebrajski, ugarycki, fenicki, 3) południowo-zachodnia - południowoarabski epigraficzny, arabski i języki etiopskie.

semiotyka − log. część logiki, będąca teorią znaków jako wytworów operacji poznawczych, w szczególności naukotwórczych, obejmująca syntaktykę, semantykę i pragmatykę. [EM PWN]

semiotyka − 1) językozn.ogólna teoria znaku, nauka o rodzajach, właściwościach i funkcjach znaków, obejmująca jako swe główne dyscypliny semantykę (w ścisłym znaczeniu), syntaktykę i pragmatykę; 2) medycyna symptomatologia, dział medycyny zajmujący się objawami poszczególnych chorób.

sensu stricto − w ścisłym znaczeniu.

sine ira et studio − bez gniewu i stronniczości (Tacyt).

składnia − dział nauki o języku zajmujący się budową zdania i opisem zasobu konstrukcji składniowych.

slang − nazwa języka specjalnego używanego przez grupę społeczną lub środowiskową; odmienność słów, wyrażeń i wymowy w porównaniu z językiem ogólnym.

słowiańskie języki − z rodziny indoeuropejskiej; 3 grupy: języki zachodniosłowiańskie - polski (wymarłe: połabski i pomorski), górno- i dolnołużycki, czeski, słowacki; języki wschodniosłowiańskie - rosyjski, ukraiński, białoruski; języki południowosłowiańskie - słoweński, serbsko-chorwacki, macedoński, bułgarski; zabytki literackie od XI w. w alfabetach: głagolickim, cyrylickim, później też łacińskim.

słownik − log. ciąg wyrażeń pierwotnych danego języka.

staro-cerkiewno-słowiański język − język cerkiewno-słowiański, starosłowiański, język przekładów Pisma Świętego dokonanych w IX w. przez Cyryla (Konstantego) i Metodego, apostołów Słowian; jego pod­stawę stanowiła gwara macedońska okolic Sołunia (Salonik); w zapisach posługiwano się głagolicą, później cyrylicą; przez wiele wieków stanowił podstawę języka literackiego Bułgarów, Serbów, Chorwatów, wschodnich Słowian, a nawet niesłowiańskich Rumunów.

stenografia − sposób szybkiego, dosłownego pisania za pomocą umownych znaków; znana od początku naszej ery w Rzymie; w Polsce stosowana od 1861 r.

strukturalizm − 1) językozn. postawa badawcza traktująca język jako zorganizowany system znaków do ko­munikowania treści i zajmująca się stosunkami oraz funkcjami zna­ków w systemie języka; główne szko­ły: genewska, praska, kopenhaska, paryska, harwar­dzka; 2) lit. kierunek w metodologii badań li­terackich po 1930, związany z doświad­czeniami rosyjskiej szkoły formalnej i praskiej szkoły lingwi­stycz­nej; historyczno-formali­styczne uję­cie ewolucji zjawisk literackich; językoznawcze kategorie opi­su; socjologia ję­zyka poetyckie­go; 3) metodol. postawa badawcza kładąca nacisk na analizę struktury bada­nych zjawisk, a nie na ich genezę lub funkcję; także zbiorcza nazwa różnych kierunków w humani­styce, dla któ­rych charakterystyczne jest takie ujmowanie zjawisk.

sub- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający zmniejszenie czegoś, zależność od kogoś, od czegoś, np. subkontynent, sublokator.

super- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający najwyższą jakość, najwyższy stopień lub wykra­czanie poza normę, poza zwykły stan, np. supernowoczesny, superforteca.

sylogizm [m IV, D. -u, Ms. ~zmie; lm M. -y] − log. w logice klasycznej: schemat wnioskowania po­śred­niego ze zdań kategorycznych złożony z dwu przesłanek, w których powtarza się ten sam termin, oraz z konkluzji (wniosku) zbudowanej z pozostałych dwóch terminów występujących w przesłankach (np. „jeśli każdy człowiek jest ssakiem, a każdy ssak jest kręgowcem, to każdy człowiek jest kręgowcem”) <gr.> [KSJP]

synonimiczność − log. relacja między wyrażeniami, które mają identyczny sens (np. synonimiczne są wyra­żenia „basałyk” i „nicpoń”).

synonimy − wyrazy równoważne lub zbliżone znaczeniowo (bliskoznaczne), których można używać wy­miennie, np.: auto - samochód.

syntagma - językozn. schemat.

syntagmatyczny - składniowy, morfologiczny, związany z ciągiem tekstowym (przeciwieństwo związku asocjacyjnego a. paradygmatycznego).

syntaksa, syntaktyka - jęz. składnia.

syntaktyczny - jęz. składniowy. <Etym. - gr. sýntagma 'zestawienie', sýntaksis 'porządek, szyk' i syntaktikós 'porządkujący' od syntássein 'układać, porządkować'; zob. syn-; tássein, zob. taktyka.>

syntaktyka − log. teoria reguł syntaktycznych, wewnętrznych relacji między znakami oraz własności przysługujących znakom ze względu na wchodzenie w te relacje; do relacji syntaktycznych należą: wiązanie, reprezentowanie i wynikanie; do własności syntaktycznych należy: spójność syntaktyczna. Zob. też operacja syntaktyczna, pozycja syntaktyczna, reguła syntaktyczna, spójność syntaktyczna.

szkocki język − z grupy goidelskiej języków celtyckich; używany w Szkocji i na Hebrydach; najstarsze dokumenty z IX w. [EM PWN] zob. Scots, Scottish Gealic.

transformacyjna gramatyka − typ gramatyki, w której podstawową rolę odgrywają reguły ukazujące głębsze stosunki zachodzące między zdaniami; istnieje wiele wersji gramatyki transformacyjnej, m.in. niegeneratywna gramatyka transformacyjna (Z.S. Harris), generatywna (N. Chomsky, Y. Bar-Hillel); najbardziej jest rozpowszechniona gramatyka transformacyjno-generatywna, którą zapoczątkował Chomsky.

ultra- −pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający wykraczanie poza pewną granicę, poza normę, np. ultradźwięki, lub skrajność, najwyższy poziom, np. ultranowoczesność.

UNIX − inform. system operacyjny opracowany 1969 w USA

verba docet, exempla trahunt − słowa uczą, przykłady pociągają.

verba volant, scripta manent − słowa ulatują, a to, co napisane, zostaje.

verte! − łac. odwróć (kartkę)

volapük − pierwszy międzynarodowy sztuczny język, utworzony w 1879 r. przez J.M. Schleyera; używany w Europie Zachodniej; zasady gramatyczne i słownictwo zaczerpnięte z angielskiego.

wice- − pierwszy człon wyrazów złożonych oznaczający zastępcę, np. wicedyrektor, lub kogoś, kto zajął drugie miejsce w zawodach, np. wicemistrz, albo stoi o stopień niżej, np. wiceadmirał, wicehrabia.

żargon − forma języka wytworzona przez zamkniętą grupę społeczną czy zawodową, różniąca się od języka ogólnego gł. słownictwem; niekiedy pełni funkcje języka tajnego.

8

Słowniczek terminów z dziedziny językoznawstwa

---