LEKI UKŁADU WSPÓŁCZULNEGO
Leki układu współczulnego = leki wpływające na receptory i przekaźnictwo w zakończeniach synaptycznych między włóknami pozazwojowymi układu współczulnego a komórkami efektorowymi
mogą działać bezpośrednio na receptory adrenergiczne lub pośrednio, wpływając na ilość neuroprzekaźnika uwolnionego do szczeliny synaptycznej
leki bezpośrednio pobudzające receptory postsynaptyczne lub zwiększające przekaźnictwo są to leki sympatykomimetyczne
leki blokujące receptory postsynaptyczne lub zmniejszające ilość uwalnianego neuroprzekaźnika są to leki sympatykolityczne
leki sympatolityczne = leki działające na cześć presynaptyczną, hamując biosyntezę, magazynowanie lub uwalnianie neuroprzekaźnika
na powierzchni komórek efektorowych układu współczulnego występują receptory α i β; ich pobudzenie może prowadzić do przeciwnych następstw. Ponieważ rozmieszczenie tych receptorów nie jest równomierne (homogenne) o skutku działania leku decyduje jego charakter, wybiórczość działania oraz liczba i dominacja wrażliwych receptorów na powierzchni komórki efektorowej
Leki α1 - adrenomimetyczne
fenylefryna, mefentermina, metoksamina (blokuje też β), metaraminol, norfenefryna, etylefryna (pobudza β)
leki te pobudzają bezpośrednio głównie receptory α1
znacznie słabiej pobudzają receptory β2-adrenergiczne
mefentermina i metaraminol mają też silne działanie pośrednie, prawdopodobnie w wyniku zwiększenia uwalniania noradrenaliny
następstwem działania tych leków jest zwężenie naczyń krwionośnych skóry i nerek, zwiększenie oporu obwodowego i wzrost ciśnienia tętniczego skurczowego i rozkurczowego. Może wystąpić odruchowa bradykardia.
podane miejscowo na błonę śluzową nosa powodują jej anemizację, zmniejszenie obrzęku i hamowanie wydzielania śluzu
zastosowane do worka spojówkowego rozszerzają źrenicę i zmniejszają ciśnienie śródgałkowe, nie powodują zaburzeń akomodacji
Zastosowanie
podciśnienie, zapaść;
nieżyt nosa;
jaskra;
Leki α2 - adrenomimetyczne
klonidyna, guanabenz, guanfacyna
klonidyna jest agonistą receptorów α2; działa antagonistycznie na receptory α1
działając przez presynaptyczne receptory α2-adrenergiczne (autoreceptory) zmniejsza uwalnianie noradrenaliny z zakończeń włókien współczulnych
przenika do OUN i działa szczególnie silnie na receptory α2 w ośrodkach regulujących aktywność AUN → zmniejszenie napięcia układu współczulnego, zaczyna przewazać układu przywspółczulny
prowadzi to do rozszerzenia naczyń krwionośnych, zwolnienia czynności serca
i zmniejszenia objętości wyrzutowej serca, znacznego spadku ciśnienia tętniczego
klonidyna ma również silne działanie uspokajające przez ośrodkowe mechanizmy α-adrenergiczne
nagłe przerwanie podawania klonidyny może spowodować gwałtowne zwiększenie ciśnienia tętniczego, przypominające przełom nadciśnieniowy występujący w guzie chromochłonnym nadnerczy → nadwrażliwość receptorów adrenergicznych spowodowana długotrwałym niedoborem endogennej noradrenaliny
guanabenz i guanfacyna są lekami o bardziej wybiórczym działaniu
Zastosowanie
nadciśnienie tętnicze;
migrena (profilaktyka)
bolesne miesiączkowanie, przekwitanie;
jaskra;
leki α1- i α2-adrenomimetyczne
ksylometazolina, nafazolina, oksymetazolina, tetryzolina, tymazolina
pobudzają one receptory α1 i α2
pobudzenie receptora α2 wyzwala reakcję dwufazową - pobudzenie α2 presynaptycznego hamuje wydzielanie NA, a α2 postsynaptycznego powoduje skurcz naczyń. Po 10 dniach - tachyfilaksja.
podaje się je wyłącznie miejscowo, głównie na błony śluzowe przewodów nosowych w celu obkurczenia naczyń krwionośnych, powoduje to zmniejszenie obrzęku błony śluzowej i zmniejszenie wydzielania śluzu
niekiedy może wystąpić paradoksalne przekrwienie błon śluzowych i zwiększone wydzielanie śluzu; przy przewlekłym stosowaniu może dochodzić do zmian zanikowych błony śluzowej wskutek długotrwałej anemizacji (rhinitis sicca)
leki te są przeciwwskazane w jaskrze wąskokątowej
mimo że w niewielkim tylko stopniu wchłaniają się z miejsca podania, mogą niekiedy wywierać działanie ogólnoustrojowe α-adrenomimetyczne
u małych dzieci mogą wywołać zaburzenia oddychania i śpiączkę
Zastosowanie - nieżyt nosa
ZASTOSOWANIE α-ADRENERGIKÓW
obkurczanie naczyń
hipotonia samoistna, ortostatyczna
zapaść naczyniowa
zwężenie naczyń miejscowo, zmniejszenie obrzęku, przekrwienia, zmniejszenie wydzielania gruczołów śluzowych (zap. zatok)
jako dodatek do roztworów środków miejscowo znieczulających (głównie adrenalina!) w celu:
przedłużenia działania tych środków
zmniejszenia krwawienia poprzez obkurczanie naczyń
zmniejszenie toksyczności tych środków
Leki β1-adrenomimetyczne
Dobutamina jest lekiem o przeważającym działaniu β1-adrenomimetycznym, słabiej pobudza receptory β2-adrenergiczne i receptory α1-adrenergiczne
w sercu działanie inotropowe (+) i chronotropowe (+)
naczyniowe przeciwstawne skutki adrenomimetyczne dobutaminy równoważą się, dlatego opór obwodowy i ciśnienie tętnicze nie ulegają zmianie
dobutamina podana w dużych dawkach może powodować wzrost ciśnienia tętniczego i tachykardię
Zastosowanie
niewydolność serca ostra
niewydolność krążenia pochodzenia sercowego
zabiegi kardiochirurgiczne
Leki β2-adrenomimetyczne
krótko działające (co 4-6 godzin): salbutamol, terbutalina, fenoterol
o przedłużonym działaniu: formeterol (Foradil), salmeterol (Serevent)
leki działające na naczynia: bametan (bezpośr. rozkurcza), bufenina
mogą słabo pobudzać receptory β1adrenergiczne
następuje rozszerzenie oskrzeli (działanie broncholityczne) oraz zmniejszenie napięcia i hamowanie aktywności skurczowej mięśnia macicy (działanie tokolityczne)
pobudzenie receptorów β2-adrenergicznych na powierzchni komórek tucznych zapobiega ich degranulacji i uwalnianiu zawartych w nich substancji biologicznie czynnych, silnie kurczących oskrzela
leki te dobrze się wchłaniają z przewodu pokarmowego i błon śluzowych dróg oddechowych
mogą powodować rozszerzenie naczyń obwodowych, spadek ciśnienia krwi, przyspieszenie akcji serca i zwiększenie jego pojemności minutowej
ZASTOSOWANIE
leczenie astmy oskrzelowej
rzadko w leczeniu bloków przedsionkowo - komorowych, zatokowej bradykardii, zapobieganie napadom MAS, w NZK
tokolityki w porodzie przedwczesnym
w celu rozszerzenia naczyń w ch. Raynauda, ch. Buergera, miażdżycy zarostowej tętnic
leczenie depresji - salbutamol - atypowy lek p/depresyjny
Leki β1 i β2-adrenomimetyczne
Izoprenalina i orcyprenalina
przyspieszenie czynności serca, zwiększenie objętości wyrzutowej, rozszerzenie łożyska naczyniowego w skórze i wątrobie; występuje niewielkie zwiększenie ciśnienia skurczowego i znaczne zmniejszenie ciśnienia rozkurczowego
leki te powodują rozszerzenie oskrzeli
Zastosowanie - zaburzenia przewodnictwa w układzie bodźcoprzewodzącym serca; dychawica oskrzelowa i stany skurczowe oskrzeli;
SKUTKI UBOCZNE DZIAŁANIA β
drżenie mięśniowe
wzrost przemian biochemicznych (wzrost glikemii, rośnie stężenie mleczanów w osoczu, pirogronianów, ketonów, wolnych kw. tłuszczowych)
hipokaliemia (z powodu przech. K+ do mięśni)
tachykardia (wynik rozszerzenia naczyń) i tachyarytmia
martwica m. sercowego
hipoksemia (ostre zaburzenia stosunku wentylacji do perfuzji)
nadmierna ekspozycja alergenowa
paradoksalny bronchospazm
REGULACJA RECEPTORÓW β
Uncoupling
zahamowanie zdolności wiązania agonisty
proces odwracalny - reagowanie receptora wraca po odstawieniu leku
mechanizm molekularny - fosforylacja białek
liczba receptorów się nie zmienia
Down regulation
wymaga długotrwałej ekspozycji na agonistę
reakcja wolna (godziny)
utrata receptorów i ich ekspresji
reakcja nieodwracalna - aby wróciła zdolność do reagowania na agonistów potrzebna jest synteza nowych białek receptorowych
Leki adrenomimetyczne o działaniu pośrednim
powodują zwiększenie przekaźnictwa w synapsach pomiędzy zakończeniami włókien układu współczulnego a narządami efektorowymi
działanie to może być wynikiem:
zwiększeniem uwalniania noradrenaliny do szczeliny synaptycznej,
hamowania wchłaniania zwrotnego noradrenaliny,
hamowania degradacji enzymatycznej noradrenaliny
leki te stosunkowo szybko wywołują tachyfilaksję; nie wpływają na uwalnianie amin katecholowych z komórek chromochłonnych rdzenia nadnerczy
Efedryna powoduje wzrost uwalniania noradrenaliny z zakończeń układu współczulnego i neuronów oun; bezpośrednio pobudza receptory adrenergiczne postsynaptyczne; wywołuje stany pobudzenia, wzrost reaktywności i zdolności koncentracji, usuwa objawy zmęczenia i senności, zmniejsza łaknienie, w większych dawkach powoduje zwiększenie drażliwości, rozkojarzenie i bezsenność
Amezinium zwiększa uwalnianie noradrenaliny i hamuje aktywność MAO
substancje te zwiększają stężenie noradrenaliny w przestrzeni synaptycznej, wywołując skutki charakterystyczne dla pobudzenia układu współczunego i podania noradrenaliny
rozkurczają oskrzela w następstwie pobudzenia receptorów β2 drzewa oskrzelowego oraz powodują skurcz naczyń skórnych, nerkowych i trzewnych, zwiększenie oporu obwodowego i podwyższenie ciśnienia tętniczego wskutek pobudzenia receptorów α1-adrenergicznych; zwiększają siłę skurczu mięśnia sercowego i objętość wyrzutową serca
Zastosowanie
Efedryna
niedociśnienie, omdlenie
dychawica oskrzelowa i inne stany skurczowe oskrzeli
nieżyt nosa
rozszerzenie źrenicy
składnik mieszanek wykrztuśnych
Amezinium - niedociśnienie tętnicze
Leki α1-adrenolityczne
prazosyna i terazosyna
leki o działaniu antagonistycznym wobec receptorów α1 -adrenergicznych. Blokują one także receptory α 2-adrenergiczne.
blokada receptorów α1 adrenergicznych wywołuje rozszerzenie naczyń krwionośnych, trzewnych i naczyń krwionośnych mięśni szkieletowych powodując spadek oporu obwodowego i obniżenie ciśnienia tętniczego
rozszerzenie łożyska żylnego zmniejsza powrót krwi do serca
prazosyna wywiera działanie ośrodkowe, hamuje ona również aktywność fosfodiesterazy
podczas leczenia może wystąpić hipotonia ortostatyczna
Zastosowanie - nadciśnienie tętnicze, niewydolność mięśnia sercowego
Leki α 2-adrenolityczne
johimbina
względnie wybiórczy antagonista
wzmaga uwalnianie noradrenaliny z zakończeń presynaptycznych
podwyższa ciśnienie tętnicze i przyspiesza akcję serca
łatwo przenika do oun
Leki α1- i α 2-adrenolityczne
fenoksybenzamina, fentolamina, tolazolina
Fenoksybenzamina
działanie przeciwserotoninowe, przeciwhistaminowe i cholinolityczne
powoduje ↑ czynności serca, spadek ciśnienia i zaburzenia ortostatyczne
Fentolamina
blokuje receptory serotoninowe i zwiększa uwalnianie histaminy
powoduje rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych i obniżenie ciśnienia
wzmaga uwalnianie noradrenaliny bezpośrednio przez blokowanie receptorów α2 i pośrednio wskutek uruchomienia mechanizmów wyrównawczych
powoduje skurcze mięśni gładkich jelit (skutek blokowany przez leki cholinolityczne) i wzrost wydzielania soku żołądkowego
Zastosowanie - guz chromochłonny nadnerczy
Tolazolina
silnie rozszerza naczynia krwionośne obwodowe
przyspiesza czynność serca i zwiększa objętość minutową
nie wpływa lub powoduje tylko nieznaczny spadek ciśnienia tętniczego. Dzięki temu poprawia przepływ w rozszerzonym łożysku naczyń obwodowych.
Zastosowanie - zaburzenia krążenia obwodowego: miażdżyca, choroba Raynauda, choroba Buergera, odmrożenia, zator tętnicy środkowej siatkówki
Alkaloidy sporyszu
pochodne alkaloidów sporyszu mogą działać na receptory α-adrenergiczne, receptory serotoninowe lub receptory dopaminowe
Dihydroergotoksyna, dihydroergotamina
są to mieszaniny pochodnych hydroksylowych 3 alkaloidów sporyszu: ergokrystyny, ergokryptyny i ergokarniny
wywołują rozkurcz naczyń krwionośnych, działają one także bezpośrednio kurcząc mięśnie gładkie naczyń żylnych, nie wpływając na tętniczki i naczynia włosowate
powodują zmniejszenie ciśnienia tętniczego
Zastosowanie - stany skurczowe obwodowych naczyń krwionośnych, nadciśnienie tętnicze, migrena (zapobieganie i leczenie), zaburzenia krążenia mózgowego
Ergotamina
słabe działanie α-adrenolityczne na mięśnie gładkie naczyń krwionośnych oraz działanie bezpośrednio kurczące na mięśnie gładkie tętniczek (to działanie przeważa nad działaniem adrenolitycznym)
bardzo silnie kurczy rozszerzone naczynia krwionośne oraz mięsień macicy
Zastosowanie - migrena (napady), krwawienia poporodowe
Ergometryna i metyloergometryna
silnie kurczą mięsień macicy
nie działają na receptory α -adrenergiczne ani nie kurczą mięśni gładkich naczyń krwionośnych
Zastosowanie - niedostateczne zwijanie macicy, krwawienia poporodowe.
Bromokryptyna
agonistyczne działanie na receptory D2 i bardzo słabe działanie
α -adrenolityczne; hamuje uwalnianie prolaktyny i hormonu wzrostu
Zastosowanie - hiperprolaktynemia (mlekotok), akromegalia, choroba Parkinsona, hipogonadyzm męski, impotencja, oligospermia
Metysergid silnie blokuje receptory serotoninowe; Zastosowanie - migrena (zapobiegawczo), naczyniowe bóle głowy, rakowiak
Działania niepożądane alkaloidów sporyszu
występowanie nudności i wymiotów
wywołują uczucie zimna i parestezje w kończynach
Leki β1 - adrenolityczne
znoszą działanie endogennej noradrenaliny
lekami o przeważającym działaniu β1-adrenolitycznym są: acebutolol, atenolol, metoprolol
lekami nieselektywnie blokującymi wszytskie receptory β są: alprenolol, nadolol, propranolol, pindolol, sotalol i tymolol
substancją o przeważającym działaniu β2-adrenolitycznym jest butoksamina
niektóre z tych leków wywierają działania wynikające z ich wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej i niespecyficzne działanie błonowe
wewnętrzna aktywność sympatykomimetyczna wynika ze szczątkowej zdolności pobudzania receptorów β-adrenergicznych przez te leki; aktywność sympatykomimetyczna wykazują: alprenolol, pindolol, praktolol, oksprenolol i acebutolol
nieswoiste działanie błonowe wykazują: propranolol, oksprenolol, alprenolol, acebutolol i metoprolol
Atenolol - silnie blokuje receptory β1-adrenergiczne, a tylko w minimalnym stopniu działa na receptory β2-adrenergiczne; nie ma wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej ani działania błonowego
Metoprolol - silnie blokuje receptory β1-adrenergiczne, wywiera słabe działania β2-adrenolityczne i słabe działanie błonowe. Nie wykazuje wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej
Acebutolol - blokuje receptory β1-adrenergiczne, a słabiej β2-adrenergiczne, Posiada wewnętrzną aktywność sympatykomimetyczną i wywiera niespecyficzne działanie błonowe
Alprenolol -silna wewnętrzna aktywność sympatykomimetyczna oraz niespecyficznym działaniem błonowym
Nadolol, sotalol - blokują oba receptory β, nie wywierają działania błonowego ani sympatykomimetycznego. Słabo przenikają do oun.
Pindolol - bardzo silnie blokuje receptory β-adrenergiczne, wykazuje znaczną wewnętrzną aktywność sympatykomimetyczną
Propranolol - wywiera silne działanie β adrenolityczne oraz silne nieswoiste działanie błonowe, nie ma wewnętrznej aktywności sympatykomimetycznej.
Tymolol bardzo silnie blokuje receptory β-adrenergiczne, nie ma działania błonowego ani aktywności sympatykomimetycznej
Działanie
blokując receptory β1-adrenergiczne, powodują:
zwolnienie czynności serca w wyniku ujemnego działania chrono- i dromotropowego, które może być wzmocnione nieswoistym działaniem błonowym,
zmniejszenie pracy serca i zapotrzebowania na tlen wskutek działania inotropowego ujemnego,
obniżenie ciśnienia tętniczego krwi (działanie ośrodkowe i obwodowe),
zmniejszenie uwalniania reniny,
hamowanie drżeń mięśniowych (działanie na mięśnie poprzecznie prążkowane i gospodarkę potasową, działanie ośrodkowe),
działanie uspokajające (ośrodkowe).
następstwem blokowania receptorów β2-adrenergicznych jest: skurcz oskrzeli, skurcz naczyń obwodowych, skurcze macicy, hamowanie glikogenolizy i hamowanie uwalniania insuliny
Zastosowanie
Profilaktyka wtórnego zawału serca.
Profilaktyka stanów stresowych.
Profilaktyka nawrotowych krwawień z żylaków przełyku.
Nadciśnienie tętnicze
Choroba niedokrwienna serca; zawał serca (ograniczenie strefy martwicy serca)
Zaburzenia rytmu nadkomorowego i komorowego z nadpobudliwości.
Nadczynność tarczycy.
Guz chromochłonny.
Nerwica lękowa.
Choroba Parkinsona.
Migrena.
Abstynencja alkoholowa.
Drżenie mięśniowe.
Jaskra (stosuje się tymolol, który obniża ciśnienie śródgałkowe, nie wpływając na szerokość źrenicy i nie zaburzając akomodacji)
Działania niepożądane
nudności, wymioty, biegunka w pierwszych dniach leczenia,
duszność, skurcz oskrzeli,
zaburzenia przewodzenia w układzie bodźcoprzewodzącym serca,
zwolnienie czynności serca,
zmniejszenie ciśnienia tętniczego,
ujawnienie niewydolności krążenia,
oszołomienie, senność,
zaburzenia krążenia obwodowego,
pogłębienie stanów hipoglikemicznych
1. Leki działające niewybiórczo |
|
A. Bez właściwości agonistycznych |
propranolol, timolol, nadolol, sotalol, tertalol |
B. Z działaniem agonistycznym |
pindolol, alprenolol, oksprenolol, penbutolol |
2. Leki kardioselektywne |
|
A. Bez właściwości agonistycznych |
atenolol, metoprolol, bisoprolol, betaksolol, esmolol, bawentolol |
B. Z działaniem agonistycznym |
celiprolol, acebutolol, praktolol, epanolol |
3. Z dodatkowym działaniem |
|
A. Niewybiórcze |
karwedilol, labetalol, bucindolol, dilewalol |
Leki α- i β-adrenolityczne
Labetalol
powoduje rozszerzenie obwodowych naczyń krwionośnych i zmniejszenie oporu obwodowego, co prowadzi do spadku ciśnienia tętniczego krwi,
obniżenie ciśnienia tętniczego nie wywołuje odruchowego wyrównawczego przyspieszenia częstości serca wskutek działania β-adrenolitycznego
Zastosowanie - nadciśnienie tętnicze, guz chromochłonny
Leki sympatykolityczne o działaniu pośrednim
Metyldopa
metylowa pochodna DOPA, przenika do oun i wchłania się na zasadzie transportu zwrotnego do wnętrza komórek nerwowych, gdzie pod wpływem DOPA-dekarboksylazy ulega przekształceniu w metylonoradrenalinę
nie ulega deaminacji przez MAO
jest określana mianem „fałszywego przekaźnika”
w szczelinie synaptycznej metylonoradrenalina działa silnie pobudzająco na receptory α2-adrenergiczne, pobudzenie tych receptorów na powierzchni komórek jądra pasma samotnego, stanowiących ośrodki regulujące aktywność AUN, powoduje zmniejszenie napięcia układu współczulnego, następstwem jest znaczne obniżenie ciśnienia tętniczego, głównie wskutek rozszerzenia obwodowych naczyń krwionośnych i zmniejszenia oporu obwodowego, a w mniejszym stopniu dzięki zmniejszeniu pojemności wyrzutowej serca.
metyldopa jest przekształcana w „fałszywy przekaźnik" również w neuronach dopaminergicznych mózgu, dlatego może wywoływać zespół Parkinsona, stany depresyjne, mlekotok
Zastosowanie - nadciśnienie tętnicze.
Rezerpina
hamuje procesy wchłaniania do ziarnistości synaptycznych DOPA, która służy do syntezy noradrenaliny
hamuje wnikanie do ziarnistości synaptycznych NA, która została wchłonięta zwrotnie z przestrzeni synaptycznej
następstwem działania rezerpiny jest długotrwałe zmniejszenie ciśnienia tętniczego, wskutek rozszerzenia naczyń krwionośnych i zmniejszenia oporu obwodowego oraz zwolnienia czynności serca i zmniejszenia objętości minutowej
Zastosowanie - nadciśnienie tętnicze
ze względu na małą wybiórczość działania rezerpina wywołuje liczne działania niepożądane, m.in. wrzodotwórcze, zespół Parkinsona, stany depresyjne, mlekotok, zwiększenie łaknienia, retencje jonów Na+ i wody, biegunkę
Guanetydyna
słaba zdolność przenikania do oun, jej działanie jest obwodowe
mechanizm działania guanetydyny jest złożony:
hamuje przewodzenie impulsów przez błonę komórkową neuronu adrenergicznego; działanie to ma podstawowe znaczenie terapeutyczne w pierwszych dniach jej stosowania, kiedy zawartość amin katecholowych zgromadzonych w ziarnistościach synaptycznych nie ulega jeszcze zmianie
blokuje proces wchłaniania zwrotnego amin katecholowych ze szczeliny synaptycznej
przenika do zakończeń presynaptycznych neuronów układu współczulnego, hamując wnikanie do ziarnistości synaptycznych wchłoniętych zwrotnie amin katecholowych, co umożliwia ich degradację przez MAO
zaburza proces magazynowania amin katecholowych, powodując zwiększone uwalnianie zawartości ziarnistości synaptycznych nie do szczeliny synaptycznej, lecz do cytoplazmy części presynaptycznej, gdzie aminy katecholowe są rozkładane przez MAO
nie przenika do wnętrza komórek chromochłonnych rdzenia nadnerczy i nie zaburza magazynowania amin katecholowych w tych komórkach
zmniejszenie zawartości amin katecholowych w ziarnistościach synaptycznych
i zmniejszenie ich uwalniania do szczeliny synaptycznej hamuje przekaźnictwo w synapsach układu współczulnego; następstwem jest zmniejszenie pojemności (objętości) minutowej i spadek oporu obwodowego prowadzące do obniżenia ciśnienia tętniczego
Zastosowanie - nadciśnienie tętnicze, jaskra
do działań niepożądanych guanetydyny należą: ortostatyczne spadki ciśnienia, zwiększona retencja jonów Na+ i wody, osłabienie siły mięśni, biegunka
11