Ocena( krytyczna) problemu badawczego w geografii regionalnej:
-indywidualizacje przedmiotu badań (czy autor we właściwy sposób przedstawił przedmiot badań, czy są elementy nowości merytorycznej, poznawczej)
-czy przedmiot badań podporządkowany jest określonym wymogą metodologicznym
-czy wyznaczonej metodologii podporządkowane są odpowiednie metody badań
-czy została właściwie wykorzystana literatura podmiotu
-czy została sformułowane prawidłowości naukowe (wprowadzenie do teorii)
-czy sformułowane prawidłowości mogą być wykorzystane do celów praktycznych (cechy aplikacyjne).
Ocena wkładu geogr.region. do teori nauki:
każda nauka bada własną teorię naukową
-rozwój teorii własnej dyscypliny
-wkład teori geog region do nauki światowej.(możemy dokonać w oparciu o analizę problemu funkcjonowania światowego systemu człowiek-środowisko.
Miejsce geog region w rozwoju nauk geograficznych:
Kierunek opisowy - pożyteczny dla opisu regionu geograficznego, powstało dużo dokumentacji geograficznych o różnych częściach świata dla celów kolonialnych, politycznych, religijnych, handlowych, gospodarczych.
Negatywne strony: brak jakichkolwiek kryteriów w ocenie świata i podstaw naukowych, chaos w opisie
Kierunek systematyzujący - porządkowanie zebranej dokumentacji geograficznej w oparciu o przyjęte kryteria (jednym z nich było kryterium regionów świata). Zapoczątkował indywidualizację przedmiotu badań nauk geograficznych. W ramach kierunku systematyzującego można dopatrywać się kierunku geografii regionalnej.
Kierunek wyjaśniający - podstawowym założeniem było wyjaśnienie zebranej dokumentacji geograficznej. Zwany też kierunkiem genetycznym. Zapoczątkował badania naukowe.
Kierunek porównawczy - do nauk geograficznych w prowadził go Karol Ritter. Podstawowym założeniem było stosowanie metody porównawczej. Polega on na określaniu różnic i podobieństw dotyczących obserwowanych przedmiotów i procesów, na ich podstawie formułowane są prawidłowości. W jego ramach powstał kierunek regionalna geografia porównawcza.
Kierunek krajobrazowy - został wprowadzony przez Hetera, a spopularyzowany przez Pawłowskiego. Przedmiotem badań jest krajobraz jako struktura, jako część przestrzeni przyrodniczej.
Podejście fizjonomiczne - krajobrazy wydzielone w oparciu o wygląd, cechy zewnętrzne, które mogą być jedynie kryterium wstępnym i nie mogą być podstawą typologii krajobrazu.
Podejście genetyczne - polega na deliminacji i typologii krajobrazu w oparciu o przyjęte kryterium o charakterze genetycznym (rzeźba pow. Ziemi, wody powierzchniowe, klimat, roślinność).
Krajobraz - część powierzchni Ziemi posiadająca naturalne granice, różniąca się jakościowo od innych, posiadająca wewnętrzną całość elementów, obiektów i zjawisk. Kryteria delimitacji krajobrazu:
1.branżowe - przy delimitacji bierze się pod uwagę tylko jeden element np. (rzeźba, gleby itp.)
2.kompleksowe - przy delimitacji bierze się pod uwagę dwa lub więcej elementów np. (rzeźba i gleby, gleby i roślinność
Definicja jest wiarygodna, gdy spełnia funkcję czasu, przestrzeni i człowieka (tak rozpatrujemy definicję + przeanalizowanie wszystkich słów). Przykład: Krajobraz - część powierzchni Ziemi (jednostka przestrzenna, rozpatrujemy w układzie czasowym) posiadająca naturalne granice, różniąca się(czas) jakościowo od innych, posiadająca wewnętrzną elementów, obiektów (człowiek) i zjawisk (w tej definicji procesy fizyczne i społeczno-ekonomiczno-geograficzne).
Powierzchnię ziemi dzielimy na:
-krajobrazy rzeczywiste-aktualnie wykorzystyw przez człowieka
-krajobrazy potencjalne-rozpoznane przez człow ale nie włączone do użytkowania ,parki krajobrazowe, ekologiczne
Podział krajobrazów przy uwzględnieniu stopnia ingerencji człowieka w środow przyrodnicze:
-krajobrazy pierwotne-nigdy lub rzadko odwiedzane przez człowieka brak elementów sztucznych tylko naturalne( w zasadzie brak takich krajobrazów jeżeli niebezpoś przekształcone to pośred np.przez opad zanieczyszczeń)
-k.zmienione-w sposób zorganizowany, planowy zmienione przez człow z zachowan praw przyrody przyjazne dla człow, zachow prawo ekorozwoju- zrównoważony rozwój
-k. Przekształcone-zostały w sposób żywiołowy, niezorganiz przez człow niezgodny z założeniami ekorozwoju(wycinanie puszczy Amazonki)
-k.antropogeniczne-całkowicie zmienione przez człow, brak elem natural (lub b.ogranicz),nowy obiekt badań geografów, powinien dostosowywać się do warunków przyrod, uwzględnia je w podstaw aspektach.
W geografii nastąpił rozwój prądów:
-dezintegracyjnych - które sprzyjały analizie naukowej, podejściom analitycznym rozwoju nauk geograficznych (badaniu poszczególnych elementów środowiska geograficznego), sprzyjały rozwojowi dyscyplin szczegółowych takich jak : klimatologia, hydrologia, geomorfologia
-integracyjnych - które sprzyjały syntezie naukowej, rozwój dyscyplin o charakterze syntetyzującym, kompleksowe ujęcie środowiska naturalnego (geografia fizyczna świata i regionalna).
Kierunki syntetyzujące :
-kierunek antropogeniczny - przedmiotem badań geografa nie jest powierzchnia ziemi, nie jest człowiek ale relacje jakie pomiędzy nimi zachodzą.
- kierunek ekologiczny - w okresie międzywojennym dyscyplina geografii, obecnie dyscyplina biologii, w latach 80-90 nastąpił powrót do ekologii przez geografów poprzez wprowadzenie GEOEKOLOGII. Należy ją traktować jako dział geografii fizycznej świata. Ma duże znaczenie w opisie krajobrazów geofizycznych świata, które powinny być opisane zgodnie z koncepcją geoekosystemu.
Ekologia - ziemię należy traktować jako siedzibę człowieka, wszystkie procesy zachodzące na powierzchni ziemi należy rozpatrywać z uwzględnieniem obecności i potrzeb człowieka.. jest to nauka interdyscyplinarna.
-Kierunek regionalny - opis powierzchni ziemi zgodnie z przyjętą koncepcją regionów geograficznych. Podstawowym celem badań jest region geograficzny
Koncepcja progów:
Metoda opisu i waloryzacji powierzchni Ziemi. Progi - określone uwarunkowania środowiska przyrodniczego, ograniczające lub uniemożliwiające włączenie środowiska do użytkowania przez człowieka. Są wydzielane w zależności od potrzeb i tego, do kogo je kierujemy (np. dla rekreacji).
-rzeźba terenu (wysokość, ekspozycja stoków, nachylenie)
-wody (zasoby, skład chemiczny, jej brak)
-temperatura, gleby
Ważna propozycja opisu fizycznego Ziemi w skali globalnej, koncepcja progów znajduje swe rozwiązanie w ujęciu kartograficznym. Wartości progowe ujmują w kategorii ilościowej.
Definicja geografii wg Leszczyckiego, a geografia regionalna
Geografia - nauka o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych i ich wzajemnych powiązaniach. (EGZAM + analiza)
Ocena krytyczna: przedmiot badań zawarty w wyrażeniu słownym geografia, podkreślenie, że jest to odmienna dyscyplina. Zróżnicowanie przestrzenne dotyczy wszystkich elementów fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych. Słowa „fizyczno-geograficznych i społeczno-ekonomiczno-geograficznych” podkreślają, że zajmujemy się obydwoma zagadnieniami. „wzajemne powiązania” to wykrywanie związków, zależności i współoddziaływań nie tylko w oparciu o metody jakościowe ale przede wszystkim o metody ilościowe.
Czy jest wiarygodna z punktu widzenia geograficznego?
Czas - zróżnicowania i powiązania, przestrzeń - w przestrzeni, człowiek - społeczno-ekonomiczna
GEOGAFIA REGIONALNA musi realizować kryteria wypracowywania typologii jednostek przestrzennych.
Uwagi krytyczne o przedmiocie badań i rozwoju geografii regionalne
Opóźniony rozwój w stosunku do geog reg w krajach zachodnich.
1.opracowania geog reg w zbyt dużym stopniu zależą od ilości i jakości źródeł naukowych - niewielki zasób dokumentacji o reg geog, zebrana informacja naukowa o reg geog nie zawsze reprezentuje wysoki poziom merytoryczny
2.w geog reg jest stosunkowo mało bibliografii - stosunkowo mało opracowań monograficznych dotyczących reg geog
3.zbyt trudna dostępność do uzyskania materiału dokumentacyjnego
4.dominują badania pośrednie - obarczone są określonym błędem, wynikającym z rzetelności i wiarygodności dokumentacji z której korzystamy
5.opracowania w zbyt dużym stopniu uzależnione są od subiektywnego podejścia autora
6.opracowania w zbyt dużym stopniu uzależnione są od poglądów politycznych i światopoglądu autora
7.geog reg ma zbyt małą ilość własnych metod badawczych
8.ma zbyt mało metod kompleksowego badania regionu geog - zbyt mało modeli opisu reg geog
9.geog reg nie ma własnego zindywidualizowanego przedmiotu badań - nie może się uznawać jako samodzielny przedmiot badań, W Polsce rośnie zainteresowanie geog reg
Ocena (krytyczna) materiału dokumentacyjnego w geog reg:
Należy określić wiarygodność źródeł, z których korzystamy w przypadku badań pośrednich z punktu metodycznego i metodologicznego.
Kryteria oceny wiarygodności materiału dokumentacyjnego w badaniach pośrednich:
1.czy przedstawione zdarzenia, opis zjawisk zostały ujęte, przedstawione we właściwej sekwencji czasowej, czy wybrane przedziały czasowe są reprezentatywne dla badanych zdarzeń czy zjawisk
2.weryfikacja winna ujmować czy badane zdarzenia, zjawiska, fakty zostały w prawidłowy sposób przedstawione przestrzennie, dotyczy oceny materiałów kartograficznych (użyta skala, rozmieszczenie zjawisk)
3.czy zastosowane w materiałach dokumentacyjnych wskaźniki i współczynniki są wiarygodne, gdy nie są podane należy to zaznaczyć we wstępie
4.stwierdzenie czy poglądy polityczne, światopogląd autora nie wpłynął na charakter opisu
współczesny podział nauk geog wg Leszczyckiego a geog regionalna
Geografia regionalna mieści się w następujących zapisach: (wg. Leszczyckiego)
-jako dział geografii fizycznej
-jako dział geografii społeczno ekonomicznej
-jako samodzielna dyscyplina naukowa (geogr. region. ze specjalizacją wg. krajów i kontynentów).
Aktualny podział nauk geograf a geogr region
1.historia geografi-nie podsumowała dotychczasowego dorobku nauk geograf
2.geograf fizycz ze specjalizacjami-w skład wchodzą geomorfologia, klimatologia, hydrologia bio i fitogeografia, geografia skał mineralnych, geogr fizycz świata i regionalna
3.geog społ-ekonom-geog oadnictwa, zaludnienia, przemysłu ,transportu,usług
4.geogr regional ze specjalizacjami wg krajów i kontynentów
5.karto i topografia
6.geogr historyczna-zajm się historią rozwoju środow przyrod
7.geograf matematyczna -rozwój w latach 60-70
8.geogr stosowana i nowe rozwijające się dyscypliny
Definicja geografi wg Leszczyckiego w aspekcie geog regionalnej
Geografia- jest nauka o zróżnicowaniu przestrzennym struktur fiz-geog i społ-ekonom-geog i ich wzajemnych powiązaniach.
Struktura jest to określenie jednostki przestrzennej, czyli mieści się tu sformułowanie region geog, mamy równocześnie uwzględnioną geog reg fizyczną i społ-ekon.
We współczesnym podziale nauk geog wg Leszczyckiego geog reg umieszczona jest jako samodzielna dyscyplina naukowa z podziałem na kraje, kontynenty, regiony geog
Kierunki integracyjne i dezintegracyjne geog reg spełnia funkcje integracji merytorycznej
Kierunki integracyjne w naukach geogr a geogr regionalną
Nauki syntetyzujące sprzyjają integracji wiadomości o środow geograficznym ziemi
1.integracja organizacyjna-ma na celu przedstawienie propozycji sprzyjających integracji organizacynej w naukach geograficznych np. fakt że geografia jest jako jeden kierunek studiów w PAN mamy jeden instytut geografi
2.integracja merytoryczna-przedstawia propozycje o charakterze merytorycznym sprzyjające integracji. Problematyka: problem kształtowania środow przyrodn oraz problematyka turystyki. Przejawem integracji merytorycznej jest przedmiot badań geograf reg.
Współczesne cechy nauk geograficznych a geografia regionalna
Każda z dyscyplin aby określić swój postęp powinna realizować postęp grupy. Nauki geograf powinny realizować w swoim procesie badawczym:
1.podejście chorologiczne-wymóg ujęcia przestrzennego, do typologi badanych zjawisk ,przedmiotów należy stosować odpowiednio dobrane jednostki przestrzenne. Należy wypracować kryteria klasyfikacji jednostek przestrzennych)
2.pod chronologiczne-realizacja funkcji czasu. Wymóg realizacji: wszystkie badane zjawiska w geografi powinny być przedstawione w danej sekwencji czasowej.znajduje szczególne zastosowanie w paleogeografii oceanów, rozwoju gór
3.studia porównawcze-matoda porównawcza polega na porównyw danych zjawisk i formułowaniu odpowiednich wniosków
4.wypracować założenia metodologiczne-swoich dyscyplin. Geog reg ralizuje podejście empiryczne jednak powinna stale weryfikować swój przedmiot badań w odniesieniu do metodologii
5.powinna rozwijać swoje metody badawcze. Geog reg ma zbyt mały zasób kompleksowych metod badania środow przyrod.
6.powinny rozwijać swoją teorię naukową (paradygmaty poznawcze, prawidłowości) geog reg ma zbyt mały zasób teorii który dotyczy rozwoju i kształtowania powierzchni ziemi w różnych skalach przestrz i czasowych. Rozmieszcz kontynentów, stref krajobrazowych, koncepcja jednostek przestrz.
7.rozwijać bibliografię rangę dyscypliny oceniamy ze względu na zasób bibliografi. W geog reg mamy dużo artykułów, a zbyt mało opracowań syntetyzujących o charakt monograficznym
8.wypracować kryteria podziału przestrzeni geograficznej na jednostki przestrzenne powinny wprowadzać koncepcję jednostki przestrzennej i przedstawiać kryteria ich klasyfikacji. Geog reg jakkolwiek wypracowała podstawy podziału przestrzenigeograf to jednak zbyt mało jest podziałów na jednost przestrzen z przeznaczeniem dla określonych celów
9.określić zasoby środowiska przyrodniczegoze zwróceniem uwagi na środow rzeczyw i potencjalne. Geog reg w zbyt małym stopniu opracowuje ,upowrzechnia przestrzenny obraz zasobów przyrod świata
10.przedstawić przykłady wykorzyst studiów teoretycznych do celów praktycznych. Geog reg jedynie w dostatecznym stopniu wykorzyst zastosow studiów teoretycznych do celów praktycznych
Realizacja podejść badawczych w geog reg
Geog reg w postępowaniu badawczym realizuje podejście chorlogiczne, historyczne, porównawcze, systematyzujące, wyjaśniające, idiograficzne i nomotetyczne. Realizacja podejść badawczych winna być uwzględniona w opisie regionu geog
Podejście historyczne - podanie rozwoju reg geog we właściwej sekwencji czasowej
Metoda porównawcza jest jedną z podstawowych metod badawczych
Podejście systematyzujące realizowane jest poprzez proponowanie nowych klasyfikacji, typologii regionu geog, zostają tylko te podziały, które są społecznie akceptowane
Podejście wyjaśniające - każde zdarzenie musi być wyjaśnione, musi podana być jego geneza
Podejście idiograficzne - polega na opisie faktów zdarzeń o charakterze niepowtarzalnym, nie ma takich samych form terenu, rzek mogą być jedynie podobne
Podejście nomotetyczne - polega na formułowaniu teorii naukowych, każde opracowanie winno kończyć się sformułowaniem prawidłowości, które stanowią teorię naukową.
Podstawowe funkcje nauk geog, a geog reg
Nauka musi spełniać określone funkcje:
Funkcję merytoryczną - polega na rozwoju teorii naukowej, formułowanie prawidłowości dot koncepcji rozwoju geog
Funkcję aplikacyjną - zastosowanie wyników badań do celów praktycznych
Łącząc obie funkcje możemy wymienić dodatkowe funkcje:
-funkcja informacyjno-diagnostyczna polega na zebraniu aktualnej informacji o regionie geog i na tej podstawie określenie diagnozy
-funkcja teoretyczno-wyjaśniająca - polega na wyjaśnianiu badanych zdarzeń zjawisk i formułowaniu teorii naukowych
-funkcja prognostyczna polega na formułowaniu prognoz krótko i długoterminowych dotyczących rozwoju reg geog, dot w szczególności monografii regionalnej
-funkcja planistyczno-decyzyjna polega na dostarczaniu planiście różne koncepcje zagospodarowania czy wykorzystania różnokierunkowego danego regionu (diagnoza, prognoza, wskazanie możliwości rozwoju)
Przestrzeń w geog reg
Przestrzeń- obiektywnie otaczająca nas rzeczywistość, z obiektami przyrody ożywionej i nieożywionej.
Przestrzeń przyrodnicza -przyrod ożyw i nieożyw
P.geodezyjna -wyznaczona jest przez kształt ziemi.
P. ekologiczna-są to te częśći w której żyje i działa człow
P.geograficzna -przyroda ożyw i nieożywiona z tym że większą wagę przypisujemy człow i jego roli w kształtowaniu przestrzeni
P.ekonomiczna- ta część przestrzeni geograficznej, w której żyje i działa człowiek, często pokrywa się z przestrzenią geograficzną. Można ją podzielić na:
-obszary produkcji pierwotnej - obszary wydobycia bogactw mineralnych
-obszary produkcji wtórnej - obszary użytków rolnych i leśnych
-obszary konsumpcji - obszary zajęte przez siec osiedleńczą
podstawowe kierunki badań geografi regionalnej:
1.indywidualizację przedmiotu badań
2.weryfikacja stosowanych założeń metodycznych i metodologicznych
3.rozwijanie bibliografii
4.rozwijanie teori nauk
5.rozwijanie badań ilościowych
6.rozwijanie badań aplikacyjnych
7.rozwij problematyki ekologicznej
Propozycja opracowań monograficznych w geog reg:
Monografia- jest syntezą opisu regionu geograficznego,najwyższa wartość badania naukowego.
Typy monografii regionu geograficznego:
Monografia reg -może być sporządzana na różne zapotrzebowanie z różnych punktów widzenia:
Monografie reg -uwzględniające indywidualność przyrodniczą badanego regionu.
Monografie regionalne- które eksponują ważne zdarzenia, procesy o charakterze przyrodniczym w danym regionie. Chodzi o element dynamiczny, aby go dobrze wyeksponować
Monografie regionalne- eksponujące indywidualne cechy życia człowieka w danym regionie.
Monografie regionalne- eksponujące zdarzenia, procesy o charakterze społecznym, społeczno-ekonomicznym
Monografie regionalne,-które są tradycyjnym opisem regionu geograficznego (położenie, budowa geolog, lasy, użytkowanie, przemysł, osadnictwo, podział reg), gdy opierają się na szczegółowych badaniach są bardzo wartościowe
Monografie regionalne -ze specjalnym przeznaczeniem (dla różnych typów turystyki, dla celów rolniczych przemysłowych).
Podstawowe właściwości geoekosystemu (systemu)
Energia, materia, informacja, obszar stanów dozwolonych, obszar stabilności, odpornośc, czas relaksacji, historia geosystemu.
Teoria funkcjonowania systemu jako propozycja metodologiczna do opisu regionu geograficznego.
Region geograficzny - synonim: system, geosystem, ekosystem, jest systemem otwartym ,heterogenicznym.
Terminy te stosujemy równorzędnie, przy czym w przyp. poj. geosystem - poszczególne elementy, geoekosystem: odrębność człowieka.
W koncepcji funkcjonowania systemu region geograficzny traktujemy jako system otwarty -(dokonuje się stały dopływ, krążenie wewnątrz systemu oraz odpływ materii i energii dążący do stanu równowagi dynamicznej).
Równowaga dynamiczna: stan równowagi w środowisku przyrodniczym.
W opisie reg geogr- zgodnie z koncepcją regionu geogr uwzględniamy:
-dopływ do reg geog (część biotyczna)
-określenie dróg krżęenia materii w systemie
-odprowadzenie materii z reg geog.
Tego typu postęp badawcze pozwala na określenie bilansu geogr. Nie ma regionów homogenicznych( jednorodnych)
W odniesieniu do struktury systemu (regionu geograficznego) zmierzamy do określenia:
1.Elementów - cechy środowiska przyrodniczego ( rzeźba, litologia, geologia, wody)
2.Obiektów - dot. jakości wprowadzanych przez człowieka do środowiska.
3.Zjawisk - dotyczą procesów fiz. i społ. ekonom. w środowisku przyrodniczym.
4.Substytutów - jedn. niższego rzędu w obrębie systemu.
Def. która dot. Funkcjonowania systemów jest syntezą informacji jaką powinniśmy posiadać dla charakterystyki REG. GEOG.
Funkcjonowanie systemu: obejmuje wykrycie związków, współzależności, jakie zachodzą pomiędzy elementami, obiektami, zjawiskami, subsystemami i systemami sąsiednimi - def. b. komunikatywna i statyczna - lepsza.
Funkcjonowanie systemu: określamy wymianę energii, materii i informacji systemu z otoczeniem oraz wszystkie zmiany zachodzące pod ich wpływem wewnątrz systemu.- def. b. dynamiczna.
Właściwości systemu i ich zastosowanie w opisie reg geografiacznego
W opisie regionu geograficznego przyjmujemy wszystkie właściwości systemu.
Podstawową właściwością systemu jest :
1.energia -Zgodnie z pierwszą zasadą termodynamiki energia dostarczana jest do geosystemu z zewnątrz. Podstawową energią, która decyduje o rozwoju geosystemu jest energia słoneczna, która dochodzi do górnej granicy tropopauzy zamieniana jest na inne rodzaje energii, względnie absorbowana przez inne elementy.
Energia słoneczna w geosystemie uruchamia cały szereg obiegów (od elementarnych po duże). Obiegi te kształtują wygląd środowiska przyrodniczego (np. obieg wody, pierwiastków, biomasy). Powinniśmy określić źródła energii i wszystkie obiegi.
Z punktu widzenia metodycznego ważne jest określenie zasobów energii potencjalnej oraz źródeł transformacji energii kinetycznej. Te źródła są zróżnicowane w zależności od położenia regionu geograficznego - następuje stała transformacja energii potencjalnej w energię kinetyczną. Transformacja ta jest podstawą przemian krajobrazowych regionu geograficznego (łańcuch przemian energetycznych). Dopływ energii do systemu ma charakter funkcji okresowej (zmienia się również w czasie - oprócz zmiany w przestrzeni).
Kolejna właściwością geosystemu jest :
2.zasób materii- (organiczna -ożywiona, nieorganiczna-nieożywiona).Materia podlega ruchowi pod wpływem energii, następują zmiany ilościowe i jakościowe decydyje o stanie systemu. Materia autochtoniczna-powstała w systemie
materia alochtoniczna- została doprowadzona z zew do systemu. Energia i materia decydują o charakterze zew geosystemu.Charakter i rodzaj materii reg. geogr. zależy od jego położenia geograficznego, które określa typ budowy geolog., typ rzeźby, oraz charakter biosfery. Właściwości materii to jedna z podstawowych cech. Właściwości materii uzależnione są nie tylko od położenia geograficznego obszaru, ale w dużym stopniu są funkcją czasu. Regiony dzielimy na:
-wysoko energetyczne (duże amplitudy wysokości; krajobrazy górskie) szybki rozwój krajobrazu
-niskoenergetyczne krajobrazy nizinne- powolny rozwój krajobrazu
O wyglądzie regionu decyduje
3.informacja - czyli efekt współdziałania energii i materii.
- Informacja określa nam typ krajobrazu. W opisie informacji podstawową rzeczą jest uwzględnianie funkcji czasu. - ---------informacja kodowana jest w pamięci geosystemu i ma charakter krótko lub długo trwały.
-Trwałość informacji w geosystemie wiąże się z czynnikami krajobrazotwórczymi. Miarą przetrwania w geosystemie jest odporność informacji na czynniki krajobrazotwórcze.
ENERGIA: siła wiatru (płynąca woda)
MATERIA: piasek (niesiony materiał)
INFORMACJA: wydma (łachy śródkorytowe, mielizna przybrzeżna)
W ewolucji środowiska przyrodniczego dochodzi do stałej transformacji energii i materii.
-kartograficznym zapisem informacji jest mapa geomorfologiczna, mapa sozologiczna
Stały proces transformacji jest określany jako:
4.łańcuch przemian energetycznych i materialnych albo krajobrazowych. Łańcuch przemian energetycznych albo materialnych decyduje o typie krajobrazu. Tępo przemian energetycznych i materialnych może mieć charakter powolny, przyśpieszony, gwałtowny i katastrofalny i zależy od :
-położenia geogr. obszaru
-budowy geologicznej
-ukształtowania powierzchni
-biosfery
5.stan aktualny krajobrazu- (reg geog): jest to stan energii i materii w czasie obserwacji.
6.obszar stanów dozwolonych-
Jedna z podstawowych właściwości geosystemu - pozwala określić stopień ingerencji człowieka w region geograficzny, który nie doprowadził by do naruszenia jego zasobów.
W oparciu o O.S.D. określamy progi dopuszczalnej ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze.
gn=pn go
go-aktualny stan regionu geograficznego
gn - stan regionu g. po zadziałaniu bodźca pn.
W koncepcji funkcji geoekosystemu tymi bodźcami są odmiany energii, materii oraz ingerencja człowieka. Poszczególne regiony rozpatrujemy jako części przestrzeni geograficznej. Rozwój regionu geogr. dokonuje się w przestrz. geogr.
Obszar stanów dozwolonych zależy od:
-położenia reg geogr
-budowy geologicznej
-klimatu
-użytkowania terenu
-człowieka
-wielkości reg geograficznego
Założenie: Jeżeli poszczególne stany geosystemu przedstawimy jako punkty w przestrzeni „n” wymiarowej, wtedy dla krótkich okresów czasu wykres ruchu będzie miał charakter linii prostej (rozwija się jednostajnie).
Obszar, w którym dokonują się w czasie ewolucji geoekosystemu zmiany nazywa się obszarem stanów dozwolonych. W tym (wyznaczonym) obszarze stanu dozwolonego musza się zmieścić wszystkie przemiany regionu geogr. Przekroczenie obszaru stanu dozwolonego oznacza zadziałanie bodźca o charakterze ponadprzeciętnym, co doprowadza do przekroczenia obszaru stanów dozwolonych i może doprowadzić do katastrofy w regionie geogr.
Przekroczenie O.S.D. doprowadza do zniszczenia struktury wewnętrznej regionu geograficznego.
Nie zawsze mamy do czynienia z pełnym cyklem ewolucji regionu geograficznego. Zadziałanie bodźców i przekroczenie O.S.D. może nastąpić na różnych etapach ewolucji regionu geograficznego. Każdy obszar regionu geograficznego ma swój obszar stanów dozwolonych, który zależy od rangi taksonomicznej regionu, jego położenia geograficznego i związanych z tym właściwości środowiskowych.
7.stabilność regionu geograficznego
Wiąże się z O.S.D. obszar stabilności mieści się w obszarze stanów dozwolonych. Stabilność regionu geograficznego oznacza ciągłość stanów, przez które przechodzi region geograficzny w czasie swego rozwoju. Stałość ciągu stanów oznacza utrzymywanie się na tym samym poziomie określonych właściwości geosystemu.
O.S. to niskie wartości poszczególnych procesów w obrębie geoekosystemu.
Stabilność reg. geogr.- jest obszarem z pewnych względów korzystnym, a z pewnych niekorzystnym. Zależy to od konkretnych potrzeb. Stabilność w regionie geograficznym ma charakter dynamiczny.Reg geog może być wyprowadzony ze stanu stabilności przez bodźce zew lub wew (naturalne lub antropogeniczne).Z pojęciem stabilności (oraz z O.S.D.) geoekosystemu wiąże się pojęcie odporności geoekosystemu.
8.odporność geoekosystemu
Oznacza odporność regionu geograficznego na działające bodźce zewnętrzne. Odporność geoekosystemu jest wewnętrznie zróżnicowana i doprowadza do wykształcenia różnych typów krajobrazu (określa strukturę wewnętrzną geoekosystemu). Miarą odporności może być np. podatność na wietrzenie, odporność na deszcz, odporność na energię boczną itd.
9.czas relaksacji -ma znaczenie teoretyczne i praktyczne, jakościowe i ilościowe, miarą odporności geoekosystemu jest czas relaksacji
Czas, w którym system po zadziałaniu bodźca wraca do stanu poprzedniego. Uwarunkowania czasu relaksacji:
-ukształtowanie powierzchni
-położenie regionu geograficznego
-struktura wewnętrzna regionu geograficznego
-struktura odporności regionu geograficznego na działające bodźce
-etap ewolucji regionu geograficznego
10.parametryzacja przestrzeni geograficznej
Anizotropowość - Asymetryczny rozwój regionu uwarunkowany jest jego cechami wewnętrznymi a przede wszystkim jago strukturą wewnętrzną. Struktura wewnętrzna zróżnicowana jest pod względem odporności i to warunkuje asymetryczny rozwój geosystemu.
Ekwifinalistyczny rozwój regionu. Regiony geograficzne rozwijają się w różny sposób. Co uwarunkowane jest ich położeniem geograficznym. W konsekwencji osiągają efekt końcowy „spłaszczowienia krajobrazu”.
11.rozwój systemu-. Rozwój ten ujmowany jest z punktu widzenia
-historii geoekosystemu
-ewolucji geoekosystemu
Historia geoekosystemu (regionu geograficznego) obejmuje czas jego rozwoju od chwili powstania do chwili obecnej (musi być prognoza). Biorąc pod uwagę właściwości historyczne geosystemu ekosystem powinien obejmować:
-opis historycznych przemian energetycznych.
-opis historycznych przemian materialnych (utworów osadowych)
-opis historycznych przemian informacji geosyst. (rzeźba)
-opis historycznych przemian struktury geosystemu (zmiany zasięgów subregionów geograficznych)
-opis historycznych przemian antropopresji.
-opis historycznych przemian kierunków zagrożeń ekosystemów
-opis stopnia wykorzystania zasobów przyrodniczych regionu geograficznego
Ewolucja geosystemu (reg geog)- Ewolucja regionu rozpoczyna się w momencie wydźwignięcia obszaru, czyli dostarczenia energii potencjalnej, która zamieniona w energię kinetyczną trwa aż do momentu całkowitego wyrównania obszaru, czyli max. wzrostu entropii.
Teoria funkcjonowania systemu umożliwia usystematyzowanie opisu regionu geograf. z odniesieniem jego cech jakościowych i ilościowych przeznaczonych do różnych potrzeb. Koncepcja funkcjonowania systemu pozwala na reinterpretację dotyczącą zebranej teorii naukowej oraz na jej poszerzenie.
Zastosowanie teorii (koncepcje) funkcjonowania systemu w opisie regionów geograficznych:
-możliwość ujęcia ilościowego procesów zachodzących w geosystemie
-tworzenie baz danych o geosystemie
-rozbudowanie systemu informatycznego o współczesne geosystemy
-lepsza możliwość porozumienia z innymi naukami
-parametryzacja regionów geograficznych
REGIONALNA GEOGRAFIA FIZYCZNA
Zaliczamy ją do grupy nauk fizyczno-geograficznych i przyjmuje koncepcje systemu otwartego, traktujemy ją jako dział geogr. fizycznej i jako dział geogr. regionalnej. Z punktu widzenia metodologicznego i metodycznego regionalna geografia fizyczna musi realizować wymogi geografii regionalnej i g. fizycznej. W systematyce zaliczamy ją do grupy nauk empirycznych. Tak, więc w procesie badawczym reg. geogr. fiz. zobowiązana jest realizować założenia nauk empirycznych.
Regionalna geografia fizyczna zobowiązana jest do weryfikacji formułowanych twierdzeń, czyli prawidłowości naukowych w oparciu o bezpośrednie informacje.
Uwzględniając specyfikę regionalnej g. fizycznej i związek z naukami empirycznymi można wymienić następujące wymogi metodologiczne, które powinna geogr. reg. realizować:
-realizacja funkcję czasu
-realizacja funkcję przestrzeni
-realizacja i stosowanie metody porównawczej
-uwzględnienie człowieka i skutków jego działaln
-uwzględnienie prawa jedności przyrody - są to podstawowe metody badania środowiska przyrodniczego.
ZAKRES KOMPETENCJI GEOGRAFII REGIONALNEJ W GEOSYSTEMIE
Nauki geogr. posiadają jeden przedmiot badań, którym jest geosystem, który jest różnicowany i doprowadza do wyodrębnienia odrębnych dyscyplin. Te dyscypliny, które nie określiły swojego przedmiotu badań uznaje się jako dziedziny.
Geo. reg. -zakłada, że jej przedmiotem badań są części przestrzeni geograficznej, odrębne jednostki, struktury i może być uznana jako odrębna dyscyplina geograf.
W atmosferze kompetencje geograf. regionalnej sięgają do wys. do której wpływ ma proces fiz.- chem. na atmosfera (strefa wietrzeniowa)
Regionalna geografia fizyczna bada powłokę krajobrazową i jej poszczególne struktury pod względem budowy, składu materialnego, rozczłonkowania terytorialnego, z uwzględnieniem działalności człowieka
Powłoka krajobrazowa to synonim geosystemu, geoekosystemu itd. Jest ona cechą uniwersalną. Budowa dotyczy poszczególnych sfer geosystemu. Skład mat. dotyczy właściwości fizyczno- chemicznych poszcz. sfer i elementów geosystemu. Bardzo istotne jest rozczłonkowanie terytorialne w układzie paleogeograficznnym ze szczególną koncentracją na stan aktualny (ewolucja regionu geograficznego)
PODSTAWOWE PROBLEMY BADAWCZE W GEOGRAFII REGIONALNEJ
1.Powstanie ziemi (wpływ na współczesny układ jednostek regionalnych)
2.Budowa ziemi (właściwości fizyczno - chemiczne wnętrza ziemi mają wpływ na zróżnicowanie regionalne)
3.Paleogeograficzny rozwój powierzchni ziemi na kontynenty i oceany (od prekambru do dzisiaj, kształtowanie się kontynentów i oceanów i ich wpływ na rozmieszczenie).
4.Aktualne rozczłonkowanie powierzchni na kontynenty i oceany, nazwy w tym zakresie, oddziaływanie czynników, które maja wpływ na rozmieszczenie kontynentów i oceanów w czasach historycznych.
5.Przedstawienia podstaw klasyfikacji powierzchni Ziemi na oddzielne struktury (nauka o regionie geograficznym). Proponowane podziały regionalne świata są aktualne jedynie dla określonych przedziałów czasowych. Powinny być stale aktualizowane.
6.Przedstawienie propozycji nowych podziałów regionów Świata odpowiadających rozwojowi metodologicznemu (i metodycznemu) nauk oraz zmian dokonujących się na powierzchni Ziemi.
7.Rozwój teorii naukowej. O randze decyduje zasób teorii, która jest wyłącznością lub stanowi poszerzenie nauki jako całości.
8.Rozwój bibliografii naukowej, w tym przede wszystkim przedstawianie nowych koncepcji monografii regionalnych.
9.Ocena zasobów przyrodniczych Świata w różnych skalach przestrzennych (środowiska potencjalne i rzeczywiste)
10.Problematyka kształtowania i ochrony środowiska. Jednym z punktów każdego zagadnienia naukowego powinna być problematyka kształtowania i ochrony środowiska.
11.Wpływ człowieka na charakter i rozwój regionu geograficznego.
PROBLEM TZW. JEDNOŚCI GEOGRAFII
Czy geografia to zbiór nauk, czy jest to samodzielna dyscyplina naukowa. Relacja geogr. fizyczna - geog społ-ekonomiczna
-Geografia fizyczna zajmuje się formułowaniem prawidłowości fizyczno-geograficznych w odniesieniu do całego geosystemu i jego poszczególnych struktur z uwzględnieniem człowieka i skutków jego działania.
-Geografia społeczno-ekonomiczna zajmuje się formułowaniem prawidłowości społeczno-ekonomicznych w odniesieniu do geosystemu jako całości i poszczególnych jego struktur z uwzględnieniem uwarunkowań środowiska przyrodniczego.
W koncepcji regionu geogr. krytycznie odnosimy się do determinizmu i nihilizmu geograf.
-determinizm - przecenienie wpływu war. środ. przyr.
-nihilizm - nie docenienie wpływu war. środ. przyr.
PRAWO STREFOWOŚCI PRZYRODNICZEJ
Jako podstawowa właściwość powłoki krajobrazowej oraz podstawa podziału regionalnego świata strefowość przyrodnicza traktowana jest jako podstawowa właściwość geosys.
Podstawowym czynnikiem, który powoduje strefowość w geosystemie jest promieniowanie słoneczne, które doprowadza do wytworzenia klasycznych stref radiacyjnych na pow. Ziemi. Struktura strefowa jest cechą uniwersalną geosystemu (pow. Ziemi), zanika w innych sferach lub nie jest klasycznie wykształcona. Obok czynnika strefowości w geosystemie występuje czynnik asterfowy, który obejmuje rozmieszczenie kontynentów i oceanów, strefy orogeniczne, tektonikę i wulkanizm.
Strefowość to podstawowa właściwość powłoki krajobrazowej. Współoddziaływanie, współzależności, które zachodzą między czynnikami astrefowymi i strefowymi różnicują powłokę krajobrazową na jednostki przestrzenne, które zmieniają się w procesie ewolucji Ziemi (różnicowanie regionów geogr. świata). Podstawą różnicowania powłoki krajobrazowej na jednostki przestrzenne jest położenie geograficzne.
Koncepcja opisu regionów geograficznych
W koncepcji region geograf przyjmujemy koncepcje systemu otwartego, definicję funkcjonowania systemu jako podstawę badania reg geogr, opisujemy ewolucję reg geograf w oparciu o łańcuch przemian energetycznych i materialnych. Rozwój reg geog ujmujemy ilościowo, wskazujemy na możliwośc praktycznego wykorzystania badań.
Miejsce i ocena człowieka w regionie geograficznym
Człowiek jest nowym elementem w reg geog nie tylko ze względu na czas jego powstawania ale ze względu na sposób jego oddziaływania na przyrodę, które zmieniło się w czasie i przestrzeni. Człowiek w reg geog oceniamy ze względu na skutki jego działalności. Oddziaływanie człowieka na przyrodę regionu nie powinno być przypadkowe ale powinno być założeniem planowym zgodnie z założeniem geopolityki.
ALPIDY
EUROPA : G.Betyckie, G.Iberyjskie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Stara Planina (Bałkan), G.Krymskie, Apeniny, G.Dynarsko-Greckie, Jura
Zapadliska: Niz. Andaluzyjska, Kotl. Aragońska, Kotl. Podkarpackie, Niz.Wołoska, Niz.Lombardzka, Kotl. Panońska, Z.Morza Balearskiego
AZJA: Himalaje, Pamir, Kaukaz, Kopet Dag, Ellours, G.Turkiestańskie, Tybet, Taurus, G.Pontyjskie, Kuryle, Komandory, Karakorum, Hadżar, Wyspy Japońskie, Kamczatka, Zagros,
AMERYKA PN: Kordyliery, G. Brooksa,
AFRYKA: Atlas
HERCYNIDY
EUROPA: G.Kerry, Penniny, pd. część G.Kambryjskich, M.Kornwalijskie, Masyw Armorykański, Masyw Centralny, Nadreńskie G. Łupkowe z Ardenami, Wogezy i Schwarzwald, Harz, Las Turyński, M.Czeski, Wyż. Śląsko-Krak., G.Świętokrzyskie, G. Kastylijskie, G.Kantabryjskie, M..Korsardyni, Pasmo Donieckie, Ural, M.Dobrudży, Meseta Iberyjska, B.Akwitański, B.Paryski + Londyński, B. Szwabsko-Frankoński, B.Turyński, część Wyż. Małopolskiej, podłoże Niz. Europejskiej (płyty osad na podłożu hercyń.)
AZJA: Ałtaj Pd., Chan Chuchej, G.Cingling, Wlk. Chingan, G.Annamskie, Tien-Szan, Kunlun, Nan-szan, Chentej, G.Kazachstanu, G.Byranga
AUSTRALIA: Wlk.G.Wododziałowe
AMERYKA PN.: Appalachy Pd.
AFRYKA: G.Przylądkowe, G.Smocze
KALEDONIDY:
EUROPA: G.Skandynawskie, G.Kanin, G.Kamień, Timan, G.Kaledońskie, Grampian, G.Kambryjskie,
AZJA: Sajan Wsch. I Zach., G.Jenisej, Ałtaj Mongolski, Szanghaj, G.Jabłonowe, G.Bajkalskie, G.Stanowe,
AMERYKA PN.: Appalachy Pn,
AUSTRALIA: G.Flindersa, G.MacDonnell,
AMERYKA PD.: G.Gospe'a
BAGNA
AFRYKA PD: Makarikari, Okawango, Etosza, Bangweulu,
FJORDY NORW. ZACH. : Varanger f., Tana, Lakse, Porsauger, Lyngs, Ulls, Ofot, Tys, Vest, Salt, Rau, Vel, Trondheims, Romasdals, Nord, Sogne, Hardanger, Bokna
JEZIORA
EUROPA: tektoniczne: Ładoga, Onega, Wener, Wetter, Balaton, górskie: pd. str. Alp: Lago Magigore, Lago di Como, Garda, pn. Str. Alp: Genewskie, Bodeńskie, wulkaniczne : Bracciano, Vigo, Bolsena
AZJA: reliktowe : M.Kaspijskie, jez. Aralskie,
tektoniczne : Bajkał, M.Martwe, Wan i Urmia, Kuku-nor (Tybet), Chubsuguł (Mongolia), Bałchasz
LODOWCE
EUROPA: Spitspergen: Makarowa, Pencka, Wielki, L. Polaków, Gaas, Dahl, Flat, Pajerla, Amundsena, L.Wsch. Torella, Nerenskjolda, Hansa,
Norwegia: Jostedal, Folgefanna, Wyspy Svartisen, Ziemia Franciszka Józefa, Islandia : ,
Alpy: Aletsch, Gomer, Mer de Glace, Pasterze, Kartsglatscher, Bossons, Geant, Tacu, Leschaux, Talefre, Pireneje :
AZJA: Zerafszan, Inyłczek (Tienszan), Fedczenki(Pamir), Kanczendżanga (Himalaje),
Karakorum: Sjaczen, Hispar, Baltoro, Batura,
Kaukaz: Dych-su, Karagom, w-py M. Arktycznego, Ałtaj, góry Azji Central., Tybet, Wyż. Armeńska,
AMERYKA: Alaska: Lowell Glacier, Beringa, Malaspina,Hubbarda,
PD(Patagonia): Bismarca, Darwina, Agasisa, Wiedma, Ochiggins, Soustadeo, Fronterziza
AUSTRALIA: N.Zeland: Tasmana, Franciszka Józefa
OCEANY
ATLANTYCKI:
BASENY: Labradorski, Północno-amerykański, Zachodnioeuropejski, Iberyjski, Gujański, Zielonego Przylądka, Gwinejski, Brazylijski, Angolski, Argentyński, Meksykański, część Agulhas, część Afrykańsko-Antarktycznego, Przylądkowy,
GRZBIETY: Pn-atlantycki, Pd-atlantycki, Pn-antylski, Wielorybi, część Afrykańsko-Antarktycznego,
ROWY OCEANICZNE: Sandwich Pd.
INDYJSKI :
BASENY: Somalijski, Arabski, Środkowoindyjski, Maskareński, Kokosowy, Zach-australijski, Madagaskarski, Crozeta, część Afrykańsko-Antarktycznego, Mozambicki, Pd-Australijski, Australijsko-Antarktyczny, część Agulhas,
GRZBIETY: Arabsko-Indyjski, Malediwski, Wsch-indyjski, Zach-indyjski, Środkowo-indyjski, Karguleński, Australijsko-Antarktyczny, część Afrykańsko-Antarktycznego,
ROWY: Sundajski, Wsch-indyjski
SPOKOJNY:
BASENY: Pn-pacyficzny, Wsch-pacyficzny, Peruwiański, Chilijski, Bellingshausena, Kanadyjski, Pd-pacyficzny, Aleucki, Pn-zachodni, Zach-Mariański, Filipiński, Pd-chiński, Wsch-mariański, Koralowy, Środkowopacyficzny, Melanezyjski, Nowokaledoński, Tasmana,
GRZBIETY: Hawajski, Tuamotu, Cesarski, Wake-Necker, Honsiu, Riukiu, Marcus-Wake, Filipiński, Kiusiu-Palan, Wzniesienie Wsch-pacyficzne, Wznies. Zach-chilijskie, Mariański, Karoliński, Salomoński, Norfolk, Nowohebrydzki, Kermadec, Tonga, Wznies. Lorda Howe, MacGuarie,
ROWY: Atacamski, Środkowo-amerykański, Aleucki, Japoński, Bonin, Mariański, Filipiński, Tonga, Kermadec, Volcaw.
OROGENEZA PACYFICZNA: AZJA: G.Wierchojańskie, G.Czerskiego, Sichote Alin, Chingan Mały, G.Pd. Japonii i Korei, G.Chin Wscch. I Indochin, Dżugdżur, G.Anadyrskie, Laosi,
PUSTYNIE:
AZJA: Centralna: Takla Makan, Ałaszan, Bejszan, Gobi, Ordos, Cajdam,
Środkowa i Kazachstan: Kara-kum, Kyzył-kum, Mujun-kum, Bet Pak, Ustiurtu, Kelkor, Kułtuk Martwy, Kajdak, P.Sarakamyska,
Płw.Indyjski: Thar, Thal,
Wyżyna Irańska: Daszt-e Lut, Registan, Charan, Daszt-e Kawir, Margo, Naumid,
Płw.Arabski: Rub al. Chali, Nefud, Mały Nefud, Pustynia Syryjska,
AFRYKA: PN: Sahara, Arabska, Libijska, Nubijska, PD: Namib,
AUSTRALIA: Wlk.P.Piaszczysta, Wlk.P.Wiktorii, Gibsona, Simpsona, Nullarbor,
AMERYKA PN: Chihuahua, Sonora, Mohave, P.Wielkiej Kotliny
AMERYKA PD: Atakama, P.Wyżyny Patagońskiej
ROWY TEKT. AFR.WSCH: jez.Niasa, rz.Luangua, Wlk.Rów Zach., Wlk. Rów Wsch. Abisyński, Madagaskar : rów zajęty przez jez. Alaotra
RZEKI
EUROPA: Alpy : Pn stoki Alp: Isera, Rodan, Aare, Ren, Inn, Salzach, Iller, Thur,Drawa, Lech, Izara,
Pd stoki Alp: Piawa, Brenta, Adyga, Oglio, Ticina, Adda, Dora, Baltea, Durance, Tagliamento, Isonzo
Karpaty Zach : stoki pd: Laborec, Ondawa, Poprad, Beczwa, Hornad, Hran, Slana, Rumovica, Wag, Orawa, stoki pn: San, Wisłok, Wisłoka, Dunajec, Raba, Wisła, Ostrowica, Olza,
K.Wsch: stoki zach.: Negru, Aluta, Marusza, Cisa, Latorica, Tieriebla, Samosz, stoki wsch.: Buzau, Bystrzyca, Mołdawa, Seret, Prut, Łomnica, Stryj, Dniestr, Suczawa, Trotuszel,
K. Pd: stoki pn: Birzowa, Temesz, Tirnowa, Mare stoki pd:, Jui, Dymbowica, Jolomica, Vedea, Ardżesz,
Płw. Iberyjski : Ebro, Jucar, Segura, Gwadalkiwir, Gwadiana, Tag, Duero,
Płw. Apeniński : Pad, Arno, Tyber, Metauro, Pescara, Sangro, Biferno, Basento,
Płw. Skandynawski: Lagen, Torne, Glomma, Dal, Ljusnan, Angerman, Ume, Pite, Kemi, Osterdal, Vindel,
Eur. Wsch.: Wołga (3688), Dniepr (2285), Don, Ural, Boh, Dwina, Peczora, Dźwina, Niemen, Newa,
Eur. Zach.: Ren, Dunaj (Prut, Seret /Mołdawa, Bystrzyca, Prutna/, Jalomica-Prohowa, Dymbowica, Aluta, Jin-Motru, Temesz, Cisa-Marusza, Hron, Wag, Morawa, Dniestr, Stryj, Łomnica),
Eur. Środk. : Wezera, Łaba, Odra, Wisła, Dniestr,
Wyspy Bryt.: Tamiza, Trent, Aire, Severn, Ribble, Tyne, Tweed, Clyde, Eden, Irl. : Bann, Borrow, Blackwater
AZJA: Płw.Indochiński : Mekong, Ping, Irawadi, Saluin, Czinduin,
Syberia: Ob z Irtyszem, Jenisej z Angarą, Lena z Witimem, Ałdanem i Wilujem, Chatanga, Jana, Indygirka, Kołyma, Środkowa: Kyzył Irmak, Sakarya, Tarym, Zlewisko Oceanu S.: Amur z Arguniem, Sungari, Ussuri, Huang-ho, Sikiang, Jangcy, Mekong, do Aralskiego : Syr-daria, Amu-daria, do Bałchasza: Ili, rz. Gór Okołopustynnych: Hilment, Czu, Murgab, O.Indyj.: Irawadi, Ganges z Brahmaputrą, Indus
AFRYKA: Nil : Nil Górski-Biały-Nil, Adbara, Nil Błękitny, Sobat, Dżur,
Kongo : Luwua, Aruwimi, Lomami, Ubangi, Ruki, Kua,
Niger : Bani, Azawak (okres.), Benue,
Zambezi, Oranje, Limpopo
AMERYKA PN: Missisipi : Missouri, Ohio, Arkansas, Red, Plotte, Yellowstone, Mackenzie, Jukon, Kolorado, Rio Grande, Kolumbia
AMERYKA PD: Amazonka : prawe: Huallaga, Ukajali, Jarua, Purus, Madeira, Tapayos, Xingu, Tocantins, lewe: Napo, Potumayo, Japura, Rio Negro, Paru,
Orinoko : Caroni, Coura, Apure, Meta, Guaviore, Guainia,
Parana : Salado, Bermejo, Pilcomoyo, Toquori, Sao Fransisco, Magdalena,Tocantins, Parnaibe
AUSTRALIA: A. Zach.(okresowe): De Grey, Fortescue, Ashburton, Goscoyne, M.urchison, Swan,
Pozostałe: Murray, Darling, Mackenzie, Mitchell, Gilbert, Flinders, Roper, Daly, Victoria,
TARCZE PREKAMBRYJSKIE:
EUROPA: Fenoskandzka, Ukraińska
AZJA: Ałdańska, Dekańska, Arabska, Syberyjska, Koreańska, Chińska
AFRYKA: Regibatu, Gwinejsko-Nigeryjsko, Tuareska, Oranii, Kongo, Kubango
AUSTRALIA: Kimberley, Vilgarn
AM PN: Kanadyjska, Grenlandzka
AM PD: Gujańska, Zach. i Wsch.Brazylijska
WULKANY
EUROPA: Wezuwiusz, Etna na Sycylii, Stromboli i Vulcano na W-ach Liparyjskich, Monte Grando na Pantellerii, Hekla i Laki na Islandii, liczne na grzędzie Reyjanes w pobliżu Islandii, Jan Mayen (1 czynny), Azory (7 czynnych na wyspach i 2 podmorskie), W-y Owcze
AMERYKA PN (G.Skaliste): Nevada de Colima, Popocatepetl, Orizaba, Ixtacihuatl
AFRYKA: Wsch: Kilimandżaro (Kibo), Meru, Lengai, grupa Wirunga (Namlagira, Niragongo, Karisimbi, Muhowura, Rumoki), Sugobo, Teleky'ego, Lulmalasin, Aberdare, G.Mau, Elgon, Kenia, Afdera, Dubbi, Gabuli, Ummuni, Algaundi
Pn: Wielki Kamerun
5