Zagadnienie 1. Pojęcie systemu prawa
" System" stanowi centralne pojęcie wyodrębnionego działu wiedzy, zwanego teorią systemów ogólnych albo ogólną teorią systemów.
W teorii tej system charakteryzowany jako "zbiór jednostek wzajemnie ze sobą powiązanych", "układ pewnych elementów powiązanych ze sobą wzajemnie w taki sposób, że tworzą całość", jako "zbiór elementów pozostających we wzajemnych relacjach", jako "zbiór obiektów współzależnych od siebie lub, inaczej, zbiór obiektów, między którymi istnieje pewna relacja".
Najogólniej można powiedzieć, że systemem jest taki zbiór jednostek (elementów) o pewnych cechach, między którymi występują pewne relacje ( powiązania), sprzężenia, oddziaływania, współzależności.
Aby nazwę "system" można zasadnie odnosić do prawa poszczególnych państw, prawo to musiałoby wykazywać cechy systemu, a więc być zbiorem określonych jednostek (elementów) o określonych relacjach (powiązaniach).
Systemem prawa - nazywamy więc zbiór generalnych aktów prawnych obowiązujących w danym czasie w danym państwie, ze względu na rzeczywiście występujące między nimi powiązania formalne (są one tym, co spaja, co łączy akty prawne w całość o cechach systemu ).
Zagadnienie 2. Metody wyodrębniania gałęzi prawa
Prawo każdego państwa jest zbiorem bardzo wielu przepisów normujących zachowania podmiotów. Od dawna aż do dzisiaj w zbiorach tych wyróżniane są mniejsze części, nazywane działami lub gałęziami prawa.
W obowiązującym prawie polskim zazwyczaj wyróżniane są następujące działy :
prawo państwowe,
prawo administracyjne,
prawo finansowe (zwane dawniej skarbowym),
prawo karne materialne,
prawo cywilne,
prawo rodzinne,
prawo pracy,
prawo rolne,
prawo procesowe karne,
prawo procesowe cywilne,
prawo międzynarodowe prywatne.
Podział prawa na gałęzie kształtował się historycznie, natomiast wpływ na ich wyróżnianie wywierały i nadal wywierają względy czysto praktyczne.
Podział prawa na gałęzie kształtował się wraz z rozwojem prawoznawstwa, dlatego też wyróżniane działy (gałęzie) prawa z reguły są odpowiednikami przedmiotów nauczanych w toku studiów. Nawet wyróżniane już w prawie rzymskim dwa najbardziej tradycyjne działy prawa, karne i cywilne, są dobrym przykładem świadczącym o tym, jak różne kryteria przesądziły o ich wyróżnianiu. Do gałęzi prawa nazywanej prawem karnym zaliczano te przepisy, które przewidywały określone kary za zachowania wymienione w tych przepisach. Kryterium wyodrębniającym prawo karne był więc ( i jest ) pewien rodzaj skutków prawnych (kary). Prawo cywilne (ius civile) wyróżniano na podstawie kryterium personalnego.
W dotychczasowym piśmiennictwie poprzestaje się na wymienianiu karnoprawnej, cywilnoprawnej i administracyjnoprawnej metody unormowania. Oprócz dwóch niezbyt trafnych kryteriów ( przedmiotu i metody) nie wymienia się innych, które miałyby posłużyć podziałowi prawa na gałęzie.
Kryterium przedmiotu - przedmiotem unormowania jest tutaj czyjeś zachowanie. Kryterium to nie wnosi za wiele ponieważ każdy przepis prawa normuje czyjeś zachowanie. Aby kryterium to mogło się sprawdzić, musiałoby być tak, że inne zachowania normuje prawo cywilne, innego rodzaju - prawo karne, jeszcze innego -prawo administracyjne.
Kryterium tzw. metody regulowania stosunków społecznych - jest zbyt obszerna i skomplikowana aby ją tutaj opisywać ale również nie jest skuteczną metodą unormowania.
Zagadnienie 3. Elementy normy prawnej
Struktury jednoelementowe -
niektórzy autorzy określoną wypowiedź nazywają norma prawną, jeżeli tylko wskazuje ona sposób należnego postępowania. Za punkt wyjścia swego rozumowania przyjmują następujące założenie : skoro każda norma jest regułą zachowania, to normą prawna jest każda wypowiedź zaczerpnięta z tekstu prawnego, która wskazuje sposób powinnego zachowania się. Inne elementy, takie jak np. wskazania następstw zachowania niezgodnego z normą, są traktowane tylko jako "atrybuty" norm prawnych.
2. Struktury dwuelementowe - według tej struktury wszystkie konstruowane w ten sposób normy prawne są wypowiedziami typu "jeżeli...", "to..." ( np.: norma skonstruowana z wypowiedzi określającej jakiś stan faktyczny oraz wypowiedzi określającej skutki prawne, jakie powoduje stan faktyczny).
3. W tradycji prawniczej głęboko zakorzeniona jest koncepcja trójczłonowej budowy normy prawnej.
Koncepcja ta przyjmuje, że do odtworzenia normy prawnej z przepisów nie wystarcza określenie adresata, okoliczności i sposobu postępowania , jaki jest wyznaczony przez prawodawcę, ale że ponadto należy zawsze określić sankcję , która grozi adresatowi, jeśli w określonych okolicznościach zachowa się niezgodnie z wyznaczonym wzorcem zachowania.
Zgodnie z tą koncepcją, odtworzenie normy prawnej z przepisów wymaga określenia treści jej hipotezy, dyspozycji i sankcji.
Hipoteza - wyznacza zakres zastosowania normy , to znaczy określa wobec kogo i w jakich okolicznościach norma jest stosowana.
Adresatem normy jest podmiot, do którego skierowana jest dyrektywa postępowania, a więc podmiot któremu prawo wskazuje określony sposób postępowania
Dyspozycja - wyznacza sposób postępowania, jakiego prawodawca wymaga od adresata normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie. Dyspozycja określa zakres normowania, to jest klasę zachowań, których dana norma dotyczy.
Sankcja - określa, jakie negatywne następstwa zastosuje państwo wobec adresata normy, jeżeli nie zachowa się on zgodnie z treścią dyspozycji w okolicznościach przewidzianych w hipotezie.
Wyróżnia się trzy rodzaje sankcji:
sankcja represyjna - polega ona na pozbawieniu danego podmiotu określonych dóbr, takich jak: życie, wolność, dobra majątkowe i inne,
sankcja egzekucyjna - polega na zmuszeniu adresata zachowującego się niezgodnie z nakazami lub zakazami przepisu prawa do osiągnięcia takiego stanu rzeczy, jaki powinien nastąpić w wyniku dobrowolnego zastosowania się do postanowień owego przepisu ( np. przez przymus osobisty)
nieważność- w niektórych przypadkach konsekwencją zachowań niezgodnych z prawem jest to, że dokonana czynność "jest nieważna", tzn. nie rodzi ona skutków prawnych.
Zagadnienie 4. Norma prawna a przepis prawny
Przepis prawny - to najmniejsza część redakcyjna aktu prawodawczego
( jednostka techniczna tego aktu ), np.: artykuł, paragraf, punkt
Norma prawna - jest to wypowiedź zawierająca żądanie władzy publicznej, aby w określonych w niej okolicznościach ci, do których jest ona adresowana, zachowywali się w wyznaczony w niej sposób. Za niezbędne elementy każdej normy uważa się :
Określenie adresata normy
Określenie okoliczności, których wystąpienie powoduje uaktualnienie obowiązku określonego zachowania się
Określenie postępowania, które adresat ma spełniać
Zazwyczaj jest tak, że na podstawie elementów z kilku przepisów prawnych, niekiedy umieszczonych nawet w różnych aktach normatywnych, formułuje się jakąś normę prawną; czasami w jednym przepisie zawarte są niektóre elementy potrzebne do odtworzenia kilku różnych norm ; czasem również przepis zawiera cały konieczny materiał do sformułowania normy prawnej.
Niekiedy również określenia "norma prawna" i "przepis prawny" są równoznaczne. Wynika to z tego, że i w jednym i w drugim przypadku chodzi o oznaczenie reguły zachowania się, wyodrębnionej w tekście prawnym. Z tą równoznacznością mamy do czynienia w wielu pracach z zakresu szczegółowych nauk prawnych ( prawo karne, procesowe, administracyjne, finansowe itd.).
Zagadnienie 5. Reguły kolizyjne
Terminy "kolizja" lub "konflikt" norm (przepisów) praw są używane w celu oznaczenia tego rodzaju sytuacji, w której dany przypadek jest unormowany przez więcej niż jeden przepis prawa, a przepisy te wyznaczają adresatom wzajemnie wyłączające się sposoby zachowania (skutki prawne). Nie jest więc możliwe, by adresaci mogli postąpić zgodnie z postanowieniami każdego z tych przepisów. W takich sytuacjach adresaci, z organami stanowiącymi prawo włącznie , stają przed koniecznością znalezienia odpowiedzi na pytanie , który z tych przepisów jest przepisem obowiązującym, który zaś nie.
Reguły kolizyjne - są to pewne zasady, ujmowane w postaci określonych maksym-dyrektyw, które zostały wypracowane przez praktykę prawniczą ( judykaturę i dogmatykę prawa ) na użytek przypadków nieunormowanych przez przepisy prawa.
Najważniejszymi "regułami kolizyjnymi" są:
Lex superior derogat legi inferiori ( akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu )
Lex posterior derogat legi priori
Lex specialis derogat legi generali
Ad.1. Kryterium hierarchiczności. Systemy prawne są zbudowane hierarchicznie. Najwyższe miejsce zajmują w nich konstytucje, niższe - ustawy, jeszcze niższe -rozporządzenia. Spośród zależności występującymi pomiędzy aktami prawnymi różnego rzędu wystarczy wskazać, że :
podstawą obowiązywania aktów niższego rzędu są akty prawne zajmujące wyższe miejsce w hierarchii,
akty prawne niższego rzędu są wydawane na mocy postanowień wyższego rzędu
mocą aktów niższego rzędu nie mogą być uchylane akty prawne rzędu wyższego
( rozporządzenie nie może uchylić mocy obowiązującej ustawy, ustawa nie może
uchylić mocy obowiązującej konstytucji).
W razie wątpliwości, czy jako obowiązujący w danym przypadku traktować akt wyższego rzędu czy akt niższego rzędu ukształtowała się zasada, że akt wyższego rzędu uchyla moc obowiązującą aktu niższego rzędu ( lex superior derogat inferiori )
Ad.2. Kryterium chronologiczności. Kryterium decydującym staje się tu czas (data) wydania aktu prawnego. W przypadkach nieunormowanych przez prawo zastosowanie znajduje zasada, że późniejszy akt prawny uchyla moc obowiązującą aktu wcześniejszego, należy zatem kierować się postanowieniami aktu późniejszego, czyli tego, który został wydany później. Przedstawiona zasada odnosi się do aktów prawnych zajmujących to samo miejsce w ich hierarchii ( ustawa wcześniejsza - ustawa późniejsza; rozporządzenie wcześniejsze - rozporządzenie późniejsze ).
O tym, który akt prawny jest aktem "wcześniejszym", a który "późniejszym", nie decyduje data ich wejścia w życie ( data uzyskania przez nie mocy obowiązującej ), lecz to, który z nich wcześniej został ogłoszony.
Ad.3. Kryterium szczegółowości. Punktem wyjścia jest tutaj rozróżnienie przepisów prawa o charakterze legis generalis i legis specialis, sprowadzającej się do relacji " reguła-wyjątek".
Legis generalis jest przepisem wiążącym określone skutki prawne z daną klasą faktów prawnych, legis specialis zaś z tejże klasy faktów prawnych wydziela pewien ich rodzaj, z którym wiąże odmienne skutki prawne, inne niż legis generalis. Wynika zatem z tego, że ustawa specjalna, przepis szczegółowy (legis specialis) uchyla - w zakresie przedmiotu swego obowiązywania - ustawę ogólną (legis generalis).
Kolizje reguł kolizyjnych - w wielu przypadkach wystarczy posłużyć się jednym z wymienionych wyżej kryteriów, aby uzyskać rozstrzygnięcie danej kolizji. Bywa i tak, że dwa lub nawet wszystkie trzy kryteria dają takie samo rozstrzygnięcie, co nie nasuwa żadnych dodatkowych problemów. Zdarzają się jednak tego rodzaju sytuacje, w których zastosowanie znajdują dwie z owych reguł kolizyjnych (dwa kryteria), każda z nich daje odmienne rozwiązanie. Mamy wówczas do czynienia z kolizją wyników uzyskiwanych za pomocą różnych reguł kolizyjnych. Występują kolizje między rezultatami osiąganymi za pomocą kryteriów:
Hierarchiczności i chronologiczności,
Chronologiczności i szczegółowości,
Hierarchiczności i szczegółowości.
Ad.1. Kolizja między kryteriami hierarchiczności i chronologiczności zachodzi wówczas, gdy norma wcześniejsza jest hierarchicznie nadrzędna, natomiast norma późniejsza jest hierarchicznie niższa. Kierowanie się zasadą lex superior... prowadzi do uznania normy wcześniejszej za normę obowiązującą, kierowanie się zaś zasadą lex posterior... pociąga za sobą uznanie mocy obowiązującej normy niższego rzędu, ale wydanej później. Które z tych dwóch kryteriów zyskuje pierwszeństwo ? Odpowiedź : pierwszeństwo zyskuje kryterium hierarchiczności przepisów.
Ad.2. Kolizja między kryteriami szczegółowości i chronologiczności występuje wówczas, gdy akt wydany wcześniej jest aktem szczególnym, natomiast aktem wydanym później jest lex generalis. Kierowanie się zasadą lex posterior...prowadzi do uznania za obowiązujący aktu ogólnego, późniejszego; kierowanie się zasadą lex specialis...prowadzi do uznania mocy obowiązującej aktu wcześniejszego, szczególnego. Konflikt ten powinien być rozstrzygnięty na rzecz kryterium szczegółowości ( wcześniejszy akt szczególny uchyla moc obowiązującą późniejszych aktów ogólnych).
Ad.3. Kolizja między kryteriami hierarchiczności i szczegółowości występuje w przypadku niezgodności między aktem generalnym hierarchicznie nadrzędnym a aktem szczególnym, wyjątkowym niższego rzędu. W tym przypadku jednoznaczna odpowiedź na pytanie o to, która z reguł ma pierwszeństwo, jest niemożliwa. Rozstrzygnięcie zależy tutaj od stosującego prawo.
Zagadnienie 6. Publikacje aktów prawnych
Zgodnie z Konstytucją ,warunkiem wejścia w życie powszechnie obowiązujących aktów prawodawczych jest ich ogłoszenie w odpowiednim dzienniku publikacyjnym. "Wejście w życie" aktu oznacza, że od wskazanego dnia wszyscy adresaci mają obowiązek go przestrzegać, stosować, wykonywać i egzekwować.
Zasadą jest, że akt prawodawczy wchodzi w życie po 14 dniach od daty jego ogłoszenia w dzienniku publikacyjnym. Okres między ogłoszeniem aktu a jego wejściem w życie nazywany jest vacatio legis. Niekiedy ten okres jest dłuższy niż 14 dni ( trwa nawet kilka miesięcy ). 20 lipca 2000r. sejm uchwalił ustawę o ogłaszaniu aktów normatywnych i niektórych innych aktów prawnych. Ustawa weszła w życie 1 stycznia 2001 roku.
Ustawa stanowi, że ogłoszenie aktu normatywnego w dzienniku urzędowym jest obowiązkowe. Odrębna ustawa może wyłączyć obowiązek ogłoszenia aktu, który nie zawiera przepisów powszechnie obowiązujących. Akty normatywne ogłasza się niezwłocznie.
Okres 14 dni vacatio legis może być wyjątkowo skrócony (ustawa określa warunki). Przepisy porządkowe wchodzą w zasadzie w życie po 3 dniach od ich ogłoszenia.
Zagadnienie 7. Urzędowe organy publikacyjne
Dziennikami urzędowymi w rozumieniu ustawy są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski", Dziennik Urzędowy Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski B", dzienniki urzędowe ministrów kierujących działami administracji rządowej, dzienniki urzędowe urzędów centralnych oraz wojewódzkie dzienniki urzędowe.
Najistotniejsze z nich są to: "Dziennik Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej", Dziennik Urzędowy RP "Monitor Polski" oraz Wojewódzkie Dzienniki Urzędowe.
Dziennik ustaw RP
Ogłaszane są w nim powszechnie obowiązujące źródła prawa ( z wyjątkiem źródeł prawa miejscowego ). Dziennik Ustaw wydaje Prezes Rady Ministrów.
W Dzienniku tym obligatoryjnie ogłaszane są następujące akty prawodawcze :
Konstytucja,
Ratyfikowane umowy międzynarodowe,
Ustawy,
Rozporządzenia z mocą ustawy,
Rozporządzenia,
Teksty jednolite Konstytucji,
Uchwały rady Ministrów uchylające rozporządzenia ministra,
Orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw.
W Dzienniku Ustaw ogłasza się też inne akty na podstawie upoważnień ustawowych oraz akty prawne dotyczące wojny, referendum, wyborów, stanu wojennego i wyjątkowego, klęsk żywiołowych.
Teksty umów zawartych przez państwo polskie z innymi państwami (umów międzynarodowych) mogą być niekiedy publikowane w postaci tzw. załączników do Dziennika Ustaw, czyli publikatorów o takiej samej mocy prawnej jak Dziennik Ustaw, lecz stanowiących odrębną całość.
Dziennik Urzędowy RP "Monitor Polski"
Zgodnie z nowa ustawą w Dzienniku Urzędowym RP "Monitor Polski" ogłasza się:
zarządzenia prezydenta wydane na podstawie ustawy,
uchwały Rady Ministrów oraz zarządzenia Prezesa Rady Ministrów wydane na podstawie ustawy,
teksty jednolite powyższych aktów,
orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące aktów ogłoszonych w "Monitorze" albo niepublikowanych,
uchwały Zgromadzenia Narodowego, Sejmu, Senatu,
akty urzędowe Prezydenta RP,
inne akty, jeśli ich ogłoszenie w "Monitorze" jest przewidziane w tych aktach lub w ustawach,
inne akty na podstawie zarządzenia Prezesa Rady Ministrów.
"Monitor Polski" wydaje Prezes Rady Ministrów.
Każdy Dziennik Ustaw, wojewódzki dziennik urzędowy i "Monitor Polski" opatrzony jest kolejnym numerem w roku kalendarzowym oraz datą wydania. Poza numeracją dzienników biegnie jeszcze kolejna w ciągu roku numeracja pozycji, pod którym ogłaszane są poszczególne akty prawne. Każdy ogłaszany akt ma więc swoją pozycję w dzienniku.
Termin wydawania tych dzienników zależy od nagromadzenia się materiału i pilności ogłaszanego aktu prawnego.
Wojewódzkie dzienniki urzędowe
Ogłaszane są w nich źródła prawa miejscowego. Dzienniki wydają wojewodowie.
W dziennikach tych ogłaszane są następujące akty normatywne:
akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodę i organy administracji niezespolonej,
akty prawa miejscowego stanowione przez sejmik województwa, organy powiatu i organy gminy.
W dziennikach tych umieszcza się również :
akty premiera uchylające akty prawa miejscowego,
wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego uwzględniające skargi na akty prawa miejscowego.
W szczególności w dziennikach publikuje się statuty (województwa, powiatu, gminy), przepisy porządkowe i inne akty prawne wydawane lokalnie na mocy przepisów szczególnych.
Prawny obowiązek bezpłatnego udostępniania Dziennika Ustaw i "Monitora Polskiego" mają wójtowie, burmistrzowie i starostowie.
Zagadnienie 8. Hierarchia źródeł prawa
A. Akty normatywne powszechnie obowiązujące
B. Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące
Zagadnienie 9. Konstytucja - ogólna charakterystyka
Najwyższe miejsce w hierarchii aktów prawodawczych zajmuje w systemach prawa ustawowego konstytucja, czyli ustawa zasadnicza. Jest to akt normatywny parlamentu albo specjalnego organu przedstawicielskiego pochodzącego z wyboru
( konstytuanty ).
Konstytucja jest zbiorem norm - zasad stanowiących fundament politycznego, społecznego i gospodarczego ładu w państwie.
Konstytucja RP z 2 kwietnia 1997 roku, uchwalona przez Zgromadzenie Narodowe i zatwierdzona przez Naród w referendum 25 maja 1997r., weszła w życie 17 października 1997r. Jest ona najwyższym prawem Rzeczypospolitej Polskiej.
Obowiązuje we wszystkich rodzajach stosunków prawnych, jest bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy władzy publicznej, a osoby fizyczne i prawne w sprawach przed organami mogą wprost powoływać się na jej normy.
Przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. W szczególności sędziowie są podlegli nie tylko ustawom zwykłym, ale także Konstytucji.
Stosowanie bezpośrednie Konstytucji oznacza, że organy władzy publicznej
( sądy, administracja ) mogą podejmować decyzje wprost na podstawie norm Konstytucji. Dotyczy to norm, które są "samowykonalne", a więc jednoznaczne i precyzyjne, oraz do ich zastosowania nie ma potrzeby odwoływania się do innych przepisów. Za pozbawione "samowykonalności" uznaje się te z regulacji, które z mocy odesłania zawartego w Konstytucji powinny być uzupełnione przez ustawy.
Konstytucja określa zasady ustroju państwa, kompetencje i wzajemne relacje naczelnych organów w państwie oraz podstawowe wolności, prawa i obowiązki obywateli.
Konstytucje są uchwalane przez parlamenty ( czasem przez konstytuantę ), z reguły w trybie szczególnym, bardziej skomplikowanym niż tryb uchwalania ustaw zwykłych.
Konstytucja jest aktem nadrzędnym w hierarchii źródeł prawa w sensie materialnym i formalnym. W sensie materialnym - ponieważ normuje podstawowe zasady ustroju politycznego i społecznego w państwie, w sensie formalnym - ponieważ jest aktem o najwyższej mocy prawnej.
Naruszenie nadrzędnej pozycji Konstytucji w systemie źródeł prawa ( np. przez ustanowienie w jakimś akcie przepisów z nią sprzecznych ) oznacza naruszenie zasady hierarchicznej budowy systemu aktów prawotwórczych. Do orzekania zgodności wszelkich aktów prawotwórczych z Konstytucją powoływane są w poszczególnych państwach trybunały konstytucyjne.
Zmiana Konstytucji RP, uchwalonej przez Zgromadzenie Narodowe 2 kwietnia 1997 roku, może nastąpić tylko w drodze ustawy uchwalonej przez Sejm większością co najmniej 2/3 głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów oraz Senat bezwzględną większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów. Ten szczególny tryb stanowi wymóg konstytucyjny i nie może być zmieniany przez ustawy zwykłe.
Zagadnienie 10. Ustawy
Ustawy są normatywnymi aktami prawnymi, wydawanymi przez organ władzy zwierzchniej w państwie. W hierarchii aktów prawnych zajmują one miejsce o jeden stopień niższe niż konstytucja.
Poniżej przedstawiony jest przegląd cech, które bywają uznawane za cechy charakterystyczne ustawy.
Ogólność (generalność) - jest rozumiana w ten sposób, że postanowienia ustaw normują zachowania całych klas adresatów, nie zaś indywidualnie oznaczonych podmiotów i skutki prawne wiążą z generalnie oznaczoną klasą faktów prawnych, nie zawierają natomiast rozstrzygnięć w sprawach jednostkowych, konkretnych. Cecha ta jednak nie wystarcza do charakterystyki ustawy.
Powszechne obowiązywanie - nikt nie kwestionuje tego, że ustawy są aktami o mocy powszechnie obowiązującej. Rzecz jednak w tym, że moc powszechnie obowiązującą mają wszystkie akty prawne, nie jest to więc cecha, za pomocą której można by wyróżnić ustawy spośród innych aktów prawnych.
Ustalanie praw i obowiązków - według niektórych charakterystyk ustawa jest aktem określającym praw i obowiązki organów władzy, obywateli, czy kształtującym prawa podmiotowe adresatów. Za trafne należy uznać spostrzeżenie, że mocą ustaw normowane są obowiązki oraz uprawnienia (prawa podmiotowe obywateli i organów państwa. Wskazanie na tę cechę nie pozwala jednak wyodrębnić ustaw spośród innych normatywnych aktów prawnych. Przegląd postanowień zawartych w ustawach wyraźnie świadczy o tym, że oprócz praw i obowiązków normują one jeszcze wiele innych kwestii ustrojowych, organizacyjnych itp. Ponadto zaś nie tylko ustawy normują prawa i obowiązki podmiotów.
Moc prawna - biorąc pod uwagę tę cechę ustawa ma być charakteryzowana jako akt o najwyższej mocy prawnej. Ustawami o najwyższej mocy prawnej są przecież konstytucje, a nie ustawy. Wprawdzie konstytucje także są ustawami, ale od ustaw zwykłych różni je właśnie stopień przysługującej im prawnej mocy obowiązującej. Żadna ustawa nie może uchylić postanowień konstytucji. Gdyż moc prawna ustaw jest niższa od mocy obowiązującej aktów konstytucyjnych.
Akt normatywny, który powstaje w trybie zwanym "drogą ustawodawczą". Kryterium drogi ustawodawczej także nie pozwala na wyróżnienie ustaw spośród innych aktów normatywnych, gdyż tę samą drogę przebywają zarówno ustawy zwykłe, jak i konstytucje.
Wniosek: ponieważ żadna z cech przedstawionych powyżej nie wyróżnia ustawy, ugruntowuje się pogląd, że ustawami są te akty normatywne, którym nadana zostaje nazwa "ustawa".
Materia ustawowa.
Na ogół przyjmuje się, że istnieje pewien zakres spraw, które mogą być regulowane wyłącznie przez ustawy. Tzw. materia ustawowa obejmuje zazwyczaj :nakładanie obowiązków na jednostki i zbiorowości, przyznawanie im praw (uprawnień), ograniczanie ich wolności i praw, ustrój, właściwości i zasady działania aparatu państwowego oraz samorządu terytorialnego, główne zasady systemu gospodarczego i finansowego państwa, status funkcjonariuszy państwowych.
Ustawy wraz z konstytucją tworzą fundament państwa prawa. Idea rządów prawa oznacza związanie działań organów państwa ustawami.
Procedura ustawodawcza
Ustawy uchwalane są przy zachowaniu szczególnej procedury. Pod pojęciem "tryb ustawodawczy" rozumiemy przewidziane przez prawo wymagania, które ma spełnić proces stanowienia aktów normatywnych, zwanych ustawami. Wymogi te ( określane przez konstytucję, ustawy zwykłe lub inne akty prawne) dotyczą :
inicjatywy ustawodawczej,
obrad w parlamencie i jego organach,
głosowania,
publikacji ustawy
Inicjatywa ustawodawcza to prawo wniesienia do parlamentu przez określone podmioty projektu ustawy, z tym skutkiem, że parlament powinien uczynić projekt przedmiotem swoich obrad. Prawo inicjatywy ustawodawczej przysługuje zazwyczaj posłom, rządowi, prezydentowi. Przysługujące posłom prawo inicjatywy ustawodawczej bywa czasem w pewnym stopniu ograniczane. Są to ograniczenia ze względu na :
liczbę wnioskodawców,
czas wykonania inicjatywy ustawodawczej,
zabezpieczenie finansowe projektowanej ustawy.
Wniesienie projektu ustawy przez uprawniony podmiot nakłada na parlament obowiązek rozpatrzenia go w przewidzianym trybie. To stadium prac nad ustawą określa się jako "czytanie" projektu. Liczba czytań i ich charakter są różne w konkretnych rozwiązaniach prawnych. Ten etap trybu ustawodawczego kończy się głosowaniem. Mówiąc o głosowaniu w ciałach kolegialnych, jakimi są parlamenty, należy odróżniać dwa pojęcia:
Quorum - to najmniejsza liczba członków parlamentu, niezbędna do tego, by podejmowane przezeń decyzje były ważne. Quorum określają odpowiednie przepisy prawa. Może ono być różne, w zależności od rozpatrywanej sprawy.
Większość - w stosunku do każdego projektu ustawy głosujący może zająć trojaką postawę : za, przeciw lub wstrzymać się od głosu. W związku z tym wyróżnia się trzy rodzaje większości.
zwykłą większość - jeżeli "za" oddano większą liczbę głosów niż na każdą z pozostałych dwóch możliwości,
bezwzględna większość - gdy za projektem ustawy wypowiedziała się połowa plus jedna osoba z ogółu obecnych na posiedzeniu uprawnionych do głosowania,
kwalifikowana większość - większa od bezwzględnej większości ( może wynosić np. 2/3 wymaganego quorum lub 3/5 )
Jeżeli parlament składa się z dwu izb, projekt uchwalony przez pierwszą izbę (sejm) zostaje przekazany drugiej izbie (senatowi), w której jest on merytorycznie rozpatrywany i dyskutowany zarówno na posiedzeniach poszczególnych komisji, jak i plenarnym posiedzeniu całej izby. Po rozpatrzeniu projektu odbywa się głosowanie, które przebiega podobnie jak w pierwszej izbie. Jeżeli izba druga (senat) odrzuci projekt w całości względnie wprowadzi doń zmiany, projekt ten ponownie staje się przedmiotem obrad pierwszej izby. Może ona propozycje izby drogiej zaakceptować bądź odrzucić.
Podpisanie jest kolejnym etapem procedury ustawodawczej. Istnieją różne rozwiązania dotyczące możliwości zastosowania tzw. veta w stosunku do ustaw uchwalanych przez parlament, przysługującego z reguły prezydentowi. Może ono być albo absolutne, powodujące, że dany akt nie staje się aktem obowiązującym, albo też zawieszające, które powoduje konieczność ponownego jej uchwalenia przez parlament.
W Polsce ustawy podpisuje prezydent.
Ostatnim etapem jest ogłoszenie ustawy, stanowiące warunek jej obowiązywania.
Inne akty prawne z ”mocą ustawy ”.
Osobną kategorię stanowią akty prawne, które nie są ustawami, nie noszą nazwy "ustawa", a mimo to mają "moc ustawy". W hierarchii aktów prawnych omawiane tu akty zajmują takie samo miejsce jak ustawy, są więc aktami normatywnymi tego samego rzędu co ustawy. Niekiedy konstytucje wyłączają możliwość normowania pewnych kwestii postanowieniami aktów "z mocą ustawy". Poza owymi wyłączeniami akty te mogą normować wszystkie pozostałe sprawy, podobnie jak ustawy, nie mogą jednak uchylać przepisów konstytucji. Często możliwość wydawania takich aktów bywa ograniczana jedynie do "nagłej i nadzwyczajnej konieczności". W jednych państwach akty te noszą nazwę "dekret z mocą ustawy", w innych "rozporządzenie z mocą ustawy.
Konstytucja RP z dnia 2.IV.1997 w czasie pokoju nie uprawnia żadnego organu państwa do wydawania dekretów bądź rozporządzeń "z mocą ustawy".
Zagadnienie 11. Umowy międzynarodowe -rodzaje
Umowa międzynarodowa jest to wspólne, zgodne oświadczenie podmiotów prawa międzynarodowego, które tworzy prawo, a więc uprawnienia i obowiązki tychże podmiotów.
Stronami umów międzynarodowych są najczęściej państwa. Oprócz państw - w ograniczonym - choć współcześnie rosnącym - zakresie mają także inne podmioty ( głównie organizacje międzynarodowe, podmiotami są też Stolica Apostolska, strona wojująca itp.)
Po raz pierwszy w Polsce zagadnienie umów międzynarodowych kompleksowo uregulowała Konstytucja RP. Artykuł 9 Konstytucji stanowi : " Rzeczpospolita Polska przestrzega wiążącego ją prawa międzynarodowego". Ratyfikowane umowy międzynarodowe są w Polsce źródłem powszechnie obowiązującego prawa. Zgodnie z art.91 ust.1 : "Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy". Umowa ratyfikowana " za uprzednią zgoda wyrażoną w ustawie" ma " pierwszeństwo przed ustawą , jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową".
W konstytucyjnym porządku prawnym umowy międzynarodowe usytuowane są poniżej Konstytucji, z która winny być zgodne. Do orzekania o ich zgodności z ustawą zasadniczą upoważniony został Trybunał Konstytucyjny.
Ze względu na tryb ratyfikacji i relacje do ustaw wyróżnić można:
Umowy ratyfikowane za zgodą parlamentu,
Umowy ratyfikowane bezpośrednio
Ad.1. Umowy międzynarodowe, które są ratyfikowane przez Prezydenta za uprzednią zgodą parlamentu wyrażona w ustawie i które są ogłaszane w trybie wymaganym dla ustaw, mają moc prawną ustawy. Jednakże w przypadku, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową, umowa ta ma pierwszeństwo przed ustawą.
Ad.2. Umowy ratyfikowane bez upoważnienia ustawy w przypadku kolizji norm ustępują swa skutecznością ustawie, ale maja pierwszeństwo przed innym aktami prawotwórczymi.
Zagadnienie 12. Rozporządzenia.
Różnic między rozporządzeniem a ustawą dopatrywano się zasadniczo w dwóch płaszczyznach : formalnej i przedmiotowej
W płaszczyźnie formalnej chodzi głównie o różnicę pod względem mocy prawnej. Ustawie przypisywano wyższą moc prawną , jako, że " ustawa to akt (...) dochodzący do skutku przy udziale przedstawicielstwa narodowego, rozporządzenie bez jego udziału".
W niektórych państwach ustawa jest jedyną postacią prawotwórstwa o charakterze samoistnym, czerpiącym podstawę prawną z konstytucji, podczas gdy wszelkie inne akty normatywne, a więc i rozporządzenia, traktowane są jako wykonawcze w stosunku do ustaw.
Oprócz różnic o charakterze formalnym między tymi dwoma aktami prawnymi zachodzą różnice dotyczące zakresu regulacji przedmiotowej. Przyjmuje się, że zadaniem ustawy jest stanowienie przepisów regulujących stosunki mające charakter zasadniczy i trwały, natomiast rozporządzenie odnosi się do tego, co z istoty swej jest zmienne, mające na celu wykonanie przepisów ustawy w sposób odpowiadający aktualnym warunkom i okolicznościom.
Wydawanie rozporządzeń
Rozporządzenia są wydawane przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania . Upoważnienie powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i zakres spraw przekazanych do uregulowania oraz wytyczne dotyczące treści tego aktu.
Rozporządzenia mogą wydawać wyłącznie organy wskazane w Konstytucji. Tymi organami są :
Prezydent RP,
Rada Ministrów,
Prezes Rady Ministrów,
Minister kierujący działem administracji rządowej,
Przewodniczący komitetu określonego w ustawie i powołanego w skład Rady Ministrów,
Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swych kompetencji innemu organowi (tzw. zakaz subdelegacji) ani zaniechać wydania tzw. rozporządzenia obligatoryjnego. Badanie konstytucyjności i legalności rozporządzeń należy do Trybunału Konstytucyjnego; w pewnym zakresie kontrola ta przysługuje także sądom i Radzie Ministrów.
Akty
obowiązujące
na terenie
całego kraju
Ustawy
Konstytucja
Rzeczypospolitej
Polskiej
Ratyfikowane umowy
międzynarodowe bez
upoważnienia ustawy
Rozporządzenie z
mocą ustawy
Prezydenta zatwierdzone przez Sejm
Ratyfikowane umowy
międzynarodowe za zgodą
ustawy
Układy zbiorowe pracy
Umowy Rady Ministrów z Kościołami nie rzymskokatolickimi
Regulaminy Sejmu i Senatu
KRRiT
Przewodniczącego komitetu w składzie Rady Ministrów
Prezydenta
RP
Radę
Ministrów
Prezesa
Rady
Ministrów
Ministra
kierującego działem administracji rządowej
Rozporządzenia
stanowione przez:
Akty o ograniczonym terytorialnie zasięgu
Akty prawa miejscowego
Uchwały rad samorządu Akty normatywne
terytorialnego terenowych organów
administracji rządowej
( dowolna hierarchia )
( dowolna hierarchia )
Akty wewnętrzne prawa miejscowego
Regulamin Zgromadzenia Narodowego
Uchwały Sejmu (niektóre)
Uchwały Senatu ( niektóre)
Zarządzenia Prezydenta RP
Uchwały Rady Ministrów (niektóre)
Zarządzenia Prezesa Rady Ministrów ( niektóre)
Zarządzenia ministrów (niektóre)
Niektóre akty innych centralnych organów państwowych
Wyszukiwarka