Andrzej Szyjewski
ETNOLOGIA RELIGII - PROGRAM KURSU ROCZNEGO
„Etnologia religii” jest kursem propedeutycznym, podającym podstawowe informacje zarówno faktograficzne jak i metodologiczne, dzięki którym uczestnicy będą mogli orientować się w bogactwie zjawisk religijnych i ich badaniach, dotyczących społeczności ludzkich nie omawianych w kursach z bloku historii religii, poświęconych religiom społeczeństw „historycznych” poczynając od cywilizacji starożytnych. Zadaniem jego jest także ogólne wprowadzenie do bardziej szczegółowych kursów, poświęconych kolejno religiom obecnym w różnych regionach geograficzno-kulturowych (tj. Szamanizm, Religie Australii i Oceanii, Religie Czarnej Afryki, Religie Indian Ameryki) realizowanych na studiach stacjonarnych II stopnia (SUM) naprzemiennie w cyklu czteroletnim.
Celem kursu jest, z jednej strony, pokazanie przyszłym religioznawcom możliwości antropologiczno-kulturowego spojrzenia na zjawisko religii i zapoznanie ich z nowszymi sposobami interpretacji danych wychodzącymi poza klasyczna rutynę. Z drugiej - zapełnienie luki informacyjnej powstałej w wyniku koncentrowania się religioznawców na systemach religijnych społeczności „historycznych”, należących do wielkich cywilizacji. W ten sposób możliwe jest zaprezentowanie w kursie:
teorii dotyczących analizy zjawiska religii w czasie nieobjętym badaniami historyków religii, poczynając od procesu hominizacji i narodzin życia duchowego, poprzez postulowane życie religijne paleolitu i neolitu, po procesy prowadzące do utworzenia pierwszych cywilizacji starożytnych na Bliskim Wschodzie;
religii społeczeństw tradycyjnych (aliterackich), zarówno w sensie społeczności plemiennych jak i „ludowych” warstw społeczeństw zaliczanych do cywilizacji, dostępnych poprzez badania antropologiczne XIX i XX w., aż po tworzenie w rozbitych społecznościach plemiennych i ludowych synkretycznych nowych ruchów religijnych;
metodologii obecnej w badaniach przedstawicieli podstawowych szkół etnologicznych, tym samym uzupełniając i wzbogacając zakres kursu: „Wstęp do religioznawstwa”.
Kurs składa się z wykładów i ćwiczeń. Na wykładach przezentowane są syntetycznie kwestie powstania i zmian podstawowych zjawisk religijnych tak, jak są rekonstruowane w nauce współczesnej. Zadaniem ćwiczeń jest zapoznanie uczestników z podstawowymi szkołami etnoreligioznawczymi, oraz wyćwiczenie umiejętności odnajdywania sposobów interpretacji materiałów faktograficznych zgodnie z założeniami metodologicznymi badaczy. Analizowane lektury w I semestrze związane są z klasycznymi teoriami antropologicznymi, w II semestrze stanowią przykłady podejścia do poszczególnych zjawisk religijnych. I semestr kończy kolokwium ze znajomości metod i kierunków etnoreligioznawczych na podstawie skryptu: Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. I (Kraków 1987) dopuszczające do zajęć II semestru, II semestr kończy kolokwium ze znajomości podręcznika: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001, dopuszczające do końcowego, ustnego egzaminu z całokształtu przerabianej problematyki.
TEMATY ZAJĘĆ
1. Etnologia jako nauka, podstawowe terminy etnologii i etnologii religii
Podstawowa charakterystyka dyscypliny, jej przedmiot i metody, relacje między etnologią, etnografią i antropologią, antropologiczne rozumienie i definicje kultury, kultura a natura, kultura jako system. Powstanie, problemy badawcze i przedmiot etnologii religii/antropologii religii. Religia jako element kultury: uniwersalny charakter i funkcje religii. Religia jako sprzężenie obrazu świata i doświadczenia religijnego. Światopogląd, ideologia i problem wyodrębnienia religii od pozostałych elementów kultury. Charakterystyka społeczności tradycyjnych: spory o typ świadomości, struktura społeczna, cechy kultury, dynamika i stosunek do historii, ekonomika, system prawny.
Literatura:
- P. Radin, The World of Primitive Man, New York 1937; - J. E. Lips, U źródeł cywilizacji, Warszawa 1957; - S. Czarnowski, Kultura, Warszawa 1958; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1963, - R. Firth, Społeczności ludzkie, Warszawa 1965; - A. Kłoskowska, Akademickie a potoczne pojęcie kultury, „Przegląd Socjologiczny” t. 19 (2/1966); - G. Charbonnier, Rozmowy z Claude Lévi-Straussem, Warszawa 1969; - Mały słownik antropologiczny, Warszawa 1969; - T. Wróblewski, Wstęp do etnografii, Poznań 1969; - A. de Waal Malefijt, Religion and Culture; an introduction to anthropology of religion, London 1970; - W. Pawluczuk, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnej, Warszawa 1972; - J. Kurczewski, Prawo prymitywne, Warszawa 1973; - M. Mauss, Socjologia i antropologia, Warszawa 1973; - K. Birket-Smith, Ścieżki kultury, Warszawa 1974; - W. Pawluczuk, Żywioł i forma, Wstęp do badań empirycznych nad kulturą współczesną, Warszawa 1978; - A. Kłoskowska, Socjologia kultury, Warszawa 1983; Wizje człowieka i społeczeństwa w teoriach i badaniach naukowych, red. S. Nowak, Warszawa 1984; - M. Czerwiński, Kultura i jej badanie, Wrocław 1985; - L. Stomma, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986; - Z. Staszczak [red.], Słownik etnologiczny, terminy ogólne, Warszawa 1987; A. L. Kroeber, Istota kultury, Warszawa 1989; - P. Kowalski, Współczesny folklor i folklorystyka; o przedmiocie poznania w dzisiejszych badaniach folklorystycznych, Wrocław 1990; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991, - B. Olszewska-Dyoniziak, Człowiek - kultura - osobowość, Kraków 1991; - M. Buchowski, W. Burszta, O założeniach interpretacji antropologicznej, Warszawa 1992, - K. J. Brozi, Antropologia kulturowa, wprowadzenie, t. 1 (Zarys historii antropologii kulturowej), Lublin 1992, t. 2, Lublin 1994; - M. Carrithers, Dlaczego ludzie mają kultury; uzasadnienie antropologii i różnorodności społecznej, Warszawa 1994; - A. Bronk, Nauka wobec religii, Lublin 1996, s. 169-176; - A. Szyjewski, Po co religioznawstwu etnologia religii?, „Nomos, kwartalnik religioznawczy” 1996, nr 15, s. 5-30; - B. Olszewska-Dyoniziak, Zarys antropologii kultury, Kraków 1996; - M. Filipiak, Socjologia kultury; zarys zagadnień, Lublin 1996; - W. J. Burszta, Antropologia kultury; tematy, teorie, interpretacje, Poznań 1998; - Antropologia kultury; zagadnienia i wybór tekstów, red. A. Mencwel, Warszawa 1998; - A. L. Zachariasz, Kultura; jej status i poznanie, cz I, Lublin 1999; - Ch. Jenks, Kultura, Poznań 1999; - B. Malinowski, Jednostka, społeczność, kultura: Dzieła t. 8, Warszawa 2000; - J. Clifford, Kłopoty z kulturą; dwudziestowieczna etnografia, literatura i sztuka, Warszawa 2000; - M. Herzfeld, Antropologia; praktykowanie teorii w kulturze i społeczeństwie, Kraków 2004; - C. Geertz, Interpretacja kultur; wybrane eseje, Kraków 2005; - A. Kuper, Kultura; model antropologiczny, Kraków 2005; - A. Barnard, Antropologia; zarys teorii i historii, Warszawa 2006;
2. Kultura a środowisko, geografia i ekonomika kultur tradycyjnych.
Adaptacyjny charakter kultury, rozróżnienie kultur społeczności zbieraczo-łowieckich, specjalistycznych myśliwskich (rybołówców), pasterskich, rolniczych (kopieniaczych i sprzężajnych). Religia a środowisko w ujęciu ekologii religii, religia jako system adaptacyjny. Rola symbolu i kwestia znaczenia w religii. Przegląd społeczności tradycyjnych w perspektywie czasowej i przestrzennej (kryterium czasowe: społeczności archaiczne, plemienne i warstwa ludowa; kryterium przestrzenne: religie Azji, Afryki, obu Ameryk oraz Australii i Oceanii). Typologie religii tradycyjnych i podstawowe błędy w ich charakterystyce.
Literatura:
- P. Radin, The Mind of the Primitive Man, New York 1937; - K. Moszyński, Człowiek, jego rasy i życie, Warszawa 1939; - C. Daryll Forde, Habitat, Economy & Society, NY 1949, - K. Moszyński, Człowiek, wstęp do etnografii powszechnej i etnologii, Warszawa 1958; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1963; - M. F. Ashley-Montagu [ed.], Culture; Man's Adaptive Dimension, Oxford 1968; - G. Clark & S. Piggott, Społeczeństwa prahistoryczne, Warszawa 1970; J. van Baal, Symbols for the Communication, Assen 1971; - J. Conrad, Człowiek, rasa, kultura, Warszawa 1971; - G. Bateson, Steps to an Ecology of Mind, New York 1972; - D. J. Greenwood [ed.], Nature, Culture and Human History; A bio-cultural introduction to anthropology, New York 1977; - R. A. Rappaport, Ecology, Meaning and Religion, Berkeley 1979; - M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice, Warszawa 1985; - K. Moszyński, Ludy zbieracko-łowieckie, Cieszyn 1997, - K. Moszyński, Ludy pasterskie, Cieszyn 1997, - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994; - B. Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995; - J. Diamond, Strzelby, zarazki i katastrofy, Warszawa 1998; - J. Olędzki, Ludzie wygasłego wejrzenia; szkice poświęcone wybranym kulturom pierwotnym dawnego i współczesnego świata, Warszawa 1999; - J. Kamocki, Etnologia ludów pozaeuropejskich, Kraków 2003; - L. Krzywicki, Ustroje społeczno-gospodarcze w okresie dzikości i barbarzyństwa, Poznań 2003; - A. A. Szafrański, Geertz a antropologiczne dyskusje wokół religii, Lublin 2007;
3. Antropogeneza a geneza życia duchowego i religii
Istota człowieczeństwa i spór o naturę ludzką, ujęcia biologiczne (socjobiologia, kognitywizm) a fenomenologiczne. Problem altruizmu. Prymaty i ich predyspozycje kulturowe, społeczne, językowe, estetyczne oraz życie duchowe. Ewolucja naczelnych, powstanie form człowiekowatych. Proteroantropy, wyznaczniki ewolucji człowieczeństwa, religiogenne zmiany w budowie mózgu i w relacjach społecznych, australopitekalna hipoteza pochodzenia człowieka. Archantropy, polaryzacja człowieka i pojawienie się inicjacji jako wynik ewolucji, hipotezy życia duchowego archantropów (język, nacięcia, figurka z Berechat Ram, ochra, pochówki z Atapuerki, topory aszelskie, ogień, relacja do padlinożerców). Paleoantropy i archeologiczne ślady wierzeń religijnych: sztuka, nacięcia, ochra, pochówki intencjonalne i szamanizm, skupiska kostne i trofea, spory o kult niedźwiedzia i życie rytualne (orgie mięsne), kosmologia i postać mamuta, lamparta, narzędzia. Pojawienie się neoantropów w ujęciu klado- i anagenetycznym. Problem mitochondrialnej Ewy.
Literatura:
- R. Yerkes, The Great Apes, New Haven-London 1924; - J. Dembowski, Psychologia małp, Warszawa 1951; - M. Wojtonis, Prehistoria intelektu, Warszawa 1951; - R. A. Dart, D. Craig, Na tropach brakującego ogniwa, Warszawa 1963; - W. Köhler, Psychologia prymatów, Warszawa 1956, - J. Campbell, The Masks of God, t. I Primitive Mythology, New York 1956; - A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa 1966; - A. Spirkin, Pochodzenie świadomości, Warszawa 1966; - L. Malson, Wolf Children and the Problem of Human Nature, New York 1972; - W. Ullrich, Zoopsychologia, Warszawa 1973; - J. Goodall, W cieniu człowieka, Warszawa 1974, - D. Morris, Naga małpa, Warszawa 1974; - M. F. Niesturch, Pochodzenie człowieka, Warszawa 1974; - D. Premack, Szympans uczy się języka, „Problemy” 1974, nr 3; - J. R. Napier, Prapoczątki człowieka, Warszawa 1975; - J. Jelinek, Wielki atlas prehistorii człowieka, Warszawa 1977, - E. Morin, Zagubiony paradygmat - natura ludzka, Warszawa 1977; - J. Wolf, Z. Burian, Pradzieje człowieka, Warszawa 1982; - B. Hałaczek, Australopitekalna koncepcja antropogenezy; studium historyczno-krytyczne, Warszawa 1983; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990, - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991; - J. H. Reichholf, Zagadka rodowodu człowieka, Warszawa 1992; - A. Salza, Ewolucja człowieka: hominizacja, środowisko, zachowanie, technika, Atlasy naukowe, Szczecin 1992; - T. Bielicki, O pewnej osobliwości człowieka jako gatunku, Znak 1993, nr (1) 452, s. 22-40; - A. Wierciński, Magia i religia. szkice z antropologii religii, Kraków 1994; - G. Baudler, Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; - B. Campbell, Ekologia człowieka, Warszawa 1995, - J. Goodall, Przez dziurkę od klucza, Warszawa 1995; - J. Diamond, Trzeci szympans, Warszawa 1996; - R. Leakey, O pochodzeniu człowieka Warszawa 1996; - V. B. Dr*scher, Reguła przetrwania, Warszawa 1997; - J. Shreeve, Zagadka neandertalczyka; w poszukiwaniu rodowodu współczesnego człowieka, Warszawa 1998; - C. Sagan, Rajskie smoki; rozważania o ewolucji ludzkiej inteligencji, Poznań 1998; - R. Wrangham, D. Peterson, Demoniczne samce; małpy człekokształtne i źródła ludzkiej przemocy, Warszawa 1999; - Ch. Stringer, R. McKie, Afrykański exodus; pochodzenie człowieka współczesnego, Warszawa 1999; - R. Fouts, S. Tukel Mills, Najbliżsi krewni; jak szympansy uświadomiły mi kim jesteśmy, Poznań 1999; - J. Lejman, Zwierz*cy prześwit cywilizacji; Desmond Morris i etologia współczesna, Lublin 1999; - M. Ridley, O pochodzeniu cnoty, Poznań 2000; - R. Foley, Zanim człowiek stał się człowiekiem, Warszawa 2001; - R. McKie, Małpolud; opowieść o ewolucji człowieka, Warszawa 2001; - I. Tattersall, I stał się człowiek; ewolucja i wyjątkowość człowieka, Warszawa 2001; - R. Lewin, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002; - Е. Я. Режабек, Мифомышление, когнитывный анализ, Москва 2003; - J. Kozłowski, Wielka historia świata, t. 1: Świat przed „rewolucją” neolityczną, Kraków 2004; W. McGrew, The Cultured Chimpanzee, Cambridge 2004;- S, Mithen, The Singing Neanderthal, London 2005; - G, Trompf, In Search of Origins; the beginnings of religion In Western Theory and archeological practice, New Delhi 2005; - P. Boyer, I człowiek stworzył bogów…; jak powstała religia, Warszawa 2006; - T. Matsuzawa, M. Tomonaga, M. Tanaka, Cognitive Development in Chimpanzees, Springer 2006; - B. J. King, Evolving God; A provocative view of the origins of religion, New York 2007;
4. Religie górnego paleolitu, okres zbieraczo-łowiecki w dziejach ludzkości
Dymorfizm płciowy, jego symbolika i znaczenie kulturowe, problem oryniackiej Wenus paleolitycznej a a współczesne bóstwa żeńskie łowców-zbieraczy (idea Potni Theron), jaskinia i jej symbolika, Księżyc i miary czasu w ujęciu A. Marshacka. Pan Dzikiej Zwierzyny, inicjacje, szamanizm i męskie stowarzyszenia myśliwskie, kult niedźwiedzia w paleolicie a współczesne święto niedźwiedzia, Wielkie Łowy, rytuały umierającego i zmartwychwstającego zwierzęcia (niedźwiedź, żubr, mamut), sztuka magdaleńska jako system ideologiczny - hipoteza strukturalna A. Leroi-Gorhana, pochówki intencjonalne. Problem ofiary: prymicja, semantyka odcisków dłoni. Rola związku z niszą ekologiczną, „animistyczne” i „całościowe” widzenie struktury kosmosu.
Literatura:
- *. *******-***, *** * ********* * ************ *****, [w:] ************** *******, Moskva 1926 nr 1; - W. D. Wallis, Religion in Primitive Society, New York 1939, - J. Campbell, The Masks of God. t. I, Primitive Mythology, kilka wydań; - A. Jensen, Mythos und Kult bei Naturvolkern, Wiesbaden 1951; - W. Antoniewicz, Historia sztuki najdawniejszych społeczeństw pierwotnych, Warszawa 1957; - W. Hensel, Sztuka społeczeństw paleolitycznych, Warszawa 1957; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa 1963; - J. Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the Beginnings of Civilisation, New York 1963; - *. *. ********, *********** ******** * *************** ********* *******, Moskwa-Leningrad 1966; - Z. Burian, J. Augusta, Człowiek kopalny, Warszawa 1966; - A. Leroi-Gourhan, Religie prehistoryczne, Warszawa 1966; - A. Leroi-Gourhan, Treasures of Prehistoric Art, New York 1967; - A. Laming, Skarby w grocie Lascaux, Warszawa 1968; - S. A. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969. - A. Anisimow, Wierzenia ludów Północy, Warszawa 1971; - C. S. Coon, The Hunting Peoples, Boston-Toronto 1971; - A. Marshack, The Roots of Civilisation, New York 1972; - *. *. ******, ***** * ******* *********, Nowosybirsk 1974; - W. Dupre, religion in primitive Cultures; A Study in Ethnophilosophy, The Hague-Paris 1975; - H. Zimoń, problem monoteizmu ludów pierwotnych w świetle współczesnych badań etnologiczno-religioznawczych, [w:] Działalność Instytutu Anthropos w dziedzinie lingwistyki, etnologii i religioznawstwa, „Materiały i studia księży werbistów nr 17”, Pieniężno 1980; - J. E. Pfeiffer, The Creative Explosion; an inquiry into the origins of art and religion, Ithaca 1982; - M. Br*zillon, Encyklopedia kultur pradziejowych, Warszawa 1981; - R. Dr*ssler, Wenus epoki lodowej, Warszawa 1983; - A. Majewicz, Dzieje i legendy Ajnów, Warszawa 1983, - Z. Skrok, Wyjście z kamiennego świata, Warszawa 1986; - M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, cz. I, Warszawa 1988; - R. Kiersnowski, Niedźwiedzie i ludzie w dawnych i nowszych czasach; fakty i mity, Warszawa 1990; - K. Kowalski, Eros i kostucha, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990. - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994; - G. Clark, Przestrzeń, czas i człowiek; spojrzenie badacza prehistorii, Warszawa 1998; A. Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998; - A. P. Kowalski, Symbol w kulturze archaicznej, Poznań 1999; - R. Rudgley, Zaginione cywilizacje epoki kamienia, Warszawa 1999; - I.Wunn, Beginning of religion, „Numen” 2000, vol. 47, s. 417-452; - E. Anati, Religie prehistoryczne, [w:] Encyklopedia religii świata, t. 1: Historia, F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier [red.], Warszawa 2002, s. 5-31; D. Lewis-Williams, The Mind in the Cave, London 2002; - S. Olson, Mapowanie historii ludzkości; przeszłość ukryta w genach, Poznań 2003; - M. Steiner, Geneza teatru w świetle antropologii kulturowej, Wrocław 2003; D. R. Moore, Obrys dłoni jako symbol, [w:] Estetyka Aborygenów, M. Bakke [red.], Kraków 2004, s. 119-126; - W. Burkert, Stwarzanie sacrum; ślady biologii we wczesnych wierzeniach religijnych, Bydgoszcz 2006; - F. M. Rosiński, Ofiara niedźwiedzia u Ajnów, [w:] Rytuał; przeszłość i teraźniejszość, M. Filipiak, M. Rajewski [red.], Lublin 2006, s. 181-200;
5. Szamanizm jako system ideologiczny łowców-zbieraczy
Klasyczne teorie szamanizmu: psychopatologiczne, socjologiczne, fenomenologiczne, biogenetyczno-neuroteologiczne. Archeologiczne ślady szamanizmu paleolitu i mezolitu. Fizjologiczny mechanizm transów szamańskich w świetle doświadczeń Grofa, ekstaza i rola halucynogenów w kulturze. Analiza inicjacji szamańskiej jako inwariantu, model zranionego uzdrowiciela J. Halifax. Rola duch opiekuńczego. Trans i rytuały szamańskie a teksty folkloru. Symbolika, antropologia i kosmologia szamanizmu syberyjskiego. Symbolika kostiumu i wyposażenia szamańskiego. Postać szamana, życiorys, funkcje społeczne. Szaman jako narzędzie zachowania równowagi na poziomie ekosystemu, społeczności i zdrowia jednostki. Szaman a bohater mityczny, trickster, czarownik i prorok.
Literatura:
- K. Rasmussen, Across Arctic America, New York-London 1927; - A. ***********, ******* * ******** * ******* * ******* ***** * ********, Moskwa 1930; - U. Harva, Die reliösen Vorstellungen der altaischen Völker, Helsinki 1938; - *. *. ******, ********* ** **************** ********** ******* ****** XIX-XX *., Moskwa 1954; - S. Wavell, A. Butt, N. Epton, Trances, London 1966; - C. M. Edsman [ed.], Studies in Shamanism, Stockholm 1967; - W. La Barre, The Ghost Dance; The Origins of Religion, New York 1970; - A. Anisimow, Wierzenia ludów Północy, Warszawa 1971; - G. Reichel-Dolmatoff, Amazonian Cosmos; the Ritual and Religious Symbolism of the Tucano Indians, Los Angeles 1971; - E. Bourgognon, Possession, San Francisco 1975; - G. Reichel-Dolmatoff, The Shaman and the Jaguar; A Study of Narcotics Drugs among the Indians of Colombia, Philadelphia 1975; - P. T. Furst [ed.], Hallucinogens and Culture, San Francisco 1976; - *. *. ****** [red.], ******* * ******* * *********** ************** ******* C***** * ****** (****** ******** XIX - ****** XX *.), Leningrad 1976; - S. Grof, G. J. Halifax-Grof, The Human Encounter with Death, New York 1977; - V. Dioszegi, M. Hoppal [ed.], Shamanism in Siberia, Budapeszt 1978; - A. L. Siikala, The Rite Technique of Siberian Shaman, Helsinki 1978; - J. S. Wasilewski, Podróże do piekieł, rzecz o misteriach szamańskich, kilka wydań; - J. Halifax, Shamanic Voices, A Survey of Visionary Narratives, NY 1979; - M. Harner, The Way of Shaman, San Francisco 1980; - E. Torrey, Czarownicy i psychiatrzy, Warszawa 1981; - J. Halifax, Shaman; The Wounded Healer, London 1982; - S. Kałużyński, Tradycje i legendy ludów tureckich, Warszawa 1986; - A. Nawrocki, Szamanizm i Węgrzy, Warszawa 1988; - I. M. Lewis, Ecstatic Religion; An Study of Sshamanism and Spirit Posession, London 1989; - M. Harner, The Way of the Shaman, San Francisco 1990; - K. Jankowski [red.], Psychologia wierzeń religijnych, Warszawa 1990, s. 15-157; - M. M. Kośko, Mitologia ludów Syberii, Warszawa 1990; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii, cz. II, Kraków 1990; - A. Hultkrantz, Shamanic Healing and Ritual Drama, New York 1992; - T. McKenna, Food of the Gods; The Search for the Original Tree of Knowledge, London 1992; - M. Winkelman, Shamans, Priests and Witches; A Cross-cultural Biosocial Study of Magico-Religious Practitioners, Arizona State University 1992; - M. F. Brown, Doświadczenie indywidualne, sny oraz identyfikacja kamieni magicznych w pewnej społeczności amazońskiej, [w:] Amerykańska antropologia kognitywna, poznanie, język, klasyfikacja i kultura, red. M. Buchowski, Warszawa 1993; - E. Nowik, Szamanizm syberyjski, Kraków 1993; - M. Ripinsky-Naxon, The Nature of Shamanism, New York 1993; - M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, Warszawa 1994; - A. Wierciński, Magia i religia, szkice z antropologii religii, Kraków 1994, - N. Drury, Szamanizm, Poznañ 1994, - A. P. Elkin, Aboriginal Men of High Degree; Initiation and Sorcery in the World's Oldest Tradition, Rochester 1994; - J. G. Neihardt, Czarny Łoś, opowieść indiańskiego szamana, Poznań 1994, - W. Jacórzyński, D.Wołowski, Porywacze dusz, Warszawa 1995, - P. Vitebsky, Szaman, Warszawa 1996; - B. Myerhoff, Pejotlowe łowy, Kraków 1997; - M. Łabęcka-Koecherowa, Mitologia ludów tureckich, Warszawa 1998; - A. Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998, s. 267-302; - M. Guenther, Tricksters and Trancers; Bushman Religion and Society, Bloomington 1999; - M. Winkelman, Altered States of Consciousness and Religious Behavior, [w:] Anthropology of Religion; A Handbook, red. S. Glazier, Westport 1999; - R. E. Ryan, The Strong Eye of Shamanism; A Journey Into the Caves of Consciousness, Rochester 1999; - T. Sikora, Użycie substancji halucynogennych a religia; perspektywy badawcze na przykładzie zagadnień rytuału i symbolizacji, Kraków 1999; - S. Grof, Poza mózg; narodziny, śmierć i transcendencja w psychoterapii, Kraków 1999; - S. Grof, Przygoda odkrywania samego siebie; wymiary świadomości - nowe perspektywy w psychoterapii, Gdynia 2000; - S. Grof, Obszary nieświadomości; obserwacje z badań nad LSD, Kraków 2000; A. B. Kehoe, shamans and Religion; an anthropological exploration in critical thinking, Long Grove 2000; - R. Rudgley, Alchemia kultury; od opium do kawy, Warszawa 2002; - A. Szyjewski, Szamanizm, Kraków 2004;
6. Reguły myślenia społeczności tradycyjnych
Partycypacja mistyczna w ujęciu Lévy-Bruhla i jej krytyka. Myślenie mityczne: konkretność, zasada tożsamości, jedności i pars-pro-toto, zasada ekonomii symboli, powszechna przyczynowość, symboliczny charakter uniwersum, opozycje binarne i korelacje. Uniwersum syboliczne, językowy obraz świata. Problemy rozumienia mitu, trójpoziomowa interpretacja, mit jako rzeczywistość przeżywana, cechy narracji mitycznej. Oralność mitu. Czas mityczny (alczeringa) a kosmogonia, wzorcowy charakter mitu. Funkcje mitu, mit a rytuał. Magia: podstawy funkcjonowania, rodzaje, istota mocy mana, zaklęcie i jego moc sprawcza, język magii - performatywy, relacje: magia-religia-nauka, skuteczność magii. Zasady strukturalne kreujące tabu i skalanie. Problem liminalności w religii, obrzędy przejścia, communitas a struktura społeczna.
Literatura:
- J. G. Frazer, Złota gałąź, kilka wydań; - F. Boas, The Mind of Primitive Man, New York 1910, L. Lévy-Bruhl, Primitive Mentality, London 1923; - H. Webster, Magic, A Sociological Study, Stanford 1948; tenże: Taboo, A Sociological Study, Stanford 1956; - E. Cassirer: Funkcja mitu w życiu społecznym [w:] Filozofia i socjologia XX w, Warszawa 1965; - E. Potkowski, Mity, Warszawa 1965; - J.Goody, Religion Among the Primitives, London 1966; - C. L*vi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1969; - G. S. Kirk, Myth; its Meaning and Functions in Ancient and Other Cultures, Berkeley 1970; - C. Lévi-Strauss, Antropologia strukturalna, Warszawa 1970; - M. Czerwiński, Magia, mit, fikcja, Warszawa 1973; - M. Mauss, Zarys ogólnej teorii magii, [w:] Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, s. 3-208; - L. Mróz, Mit i myślenie mityczne, „Etnografia Polska” 1976 nr 20, s. 25-44; - J. Skorupski, Symbol and Theory; a philosophical study of theories of religion in social anthropology, Cambridge 1976; - J. S. Mbiti, Afrykańskie religie i filozofia, Warszawa 1980; - E. Mieletinski, Poetyka mitu, Warszawa 1981; - B. L. Whorf, Język, myśl i rzeczywistość, Warszawa 1982;L. Lévy-Bruhl, Primitive Mythology; The myt hic Word of the Australian and Papuan Natives, St Lucia 1983; - H. Swienko, Magia w życiu człowieka, Warszawa 1983; - I. G. Barbour, Mity, symbole paradygmaty; studium porównawcze nauk przyrodniczych i religii, Kraków 1984; . Nowicka, Słowo wstępne, [w:] J. Bierhorst, Czerwony Łabędź, Warszawa 1984; - M. Buchowski, Magia, Poznań 1986; - Słownik etnologiczny, terminy ogólne, red. Z. Staszczak, Warszawa 1987; - J. S. Wasilewski: Tabu, zakaz magiczny, nieczystość, w: Etnografia Polska 1987 z. 1, s. 18-39. - J. S. Wasilewski, Tabu a paradygmaty etnologii, Warszawa 1988; - R. Firth: Jednostkowe symbole i publiczne reakcje, [w:] Symbole i symbolika, red. M. Głowiński, Warszawa 1990, s. 216-264; - B. Malinowski, Mit, magia religia, Dzieła, t. 7, Warszawa 1990, - A. Mrozek-Dumanowska: Człowiek w labiryncie magii, Warszawa 1990; - S. J. Tambiah, Magic, Science, Religion and the Scope of Rationality, Cambridge 1990; - L. L*vy-Bruhl, Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992; - C. Geertz: Religia jako system kulturowy, [w:] Racjonalność i styl myślenia, pod red. E. Mokrzyckiego, Warszawa 1992, s.498-554.; - G. Schrempp, Magical Arrows; the Maori, the Greek and the Folklore of the Universe, London 1992; E. Cassirer, Symbol i język, Poznań 1995; - M. Buchowski, Magia i rytuał, Warszawa 1993; - R. Caillois, Człowiek i sacrum, Warszawa 1996; - J. Campbell, Potęga mitu, Kraków 1994; - M. Eliade, Aspekty mitu, Warszawa 1998; - M. Eliade, Mit wiecznego powrotu, Warszawa 1998; - A. Engelking, Klątwa; rzecz o ludowej magii słowa, Wrocław 2000; - J. Tokarska-Bakir, Obraz osobliwy; hermeneutyczna lektura źródeł etnograficznych, Kraków 2000; - A. Chudzik, Mowne zachowania magiczne w ujęciu pragmatyczno-kognitywnym, Kraków 2002; - C. Geertz, Interpretacja kultur; wybrane eseje, Kraków 2005; - V. Turner, Las symboli; aspekty rytuałów u ludu Ndembu, Kraków 2006; - A. van Gennep, Obrzędy przejścia; systematyczne studium ceremonii, Warszawa 2006; - M. Douglas, Symbole naturalne, Kraków 2006; M. Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007; - M. Sahlins, Jak myślą „tubylcy”; o kapitanie Cooku, na przykład, Kraków 2007;
7. Totemizm w systemie religijno-światopoglądowym społeczności plemiennych.
Postacie totemizmu w ujęciu klasycznym: związki struktury społecznej, podziałów gatunkowych i religii. Totem i organizacja kosmosu, zasada wzajemności i przeciwstawiania, logika klasyfikacji totemicznych (system klanowy i fratrie/połowy egzogamiczne), wymiana w społecznościach tradycyjnych, egzogamia. Związki zwierzę-człowiek w totemizmie, mity totemiczne, rytuały rozmnożenia totemu i Uczta Totemiczna, materialne oznaki totemiczne (słupy, czuringi, symbole). Współczesne teorie totemizmu i problem adekwatności terminu: krytyka Lévi-Straussa i jej pokłosie.
Literatura:
- J. McLennan, On the Worship of Animals and Plants, „Forthnighty Review” 1869-1870; A. Lang, The Secret of the Totem, London 1903; W. H. R. Rivers, Totemism in Polynesia and Melanesia, „Journal of Royal Anthropological Institute” 1909 vol 39; - A Van Gennep, L'*tat actuel du probleme totemique, Paris 1911; - A. Goldenweiser, Totemism; An Essay on Religon and Society, [w:] V. F. Calverton [ed.] The Making of Man; An Outline on Religion and Society, New York 1931; - A. P. Elkin, Studies in Australian Totemism; the Nature of Australian Totemism, “Oceania” 1933-1934, vol. 4, nr 2; - W. E. Harney: Ritual and Behaviour at Ayers Rock, “Oceania” 1960, nr 1; - Ch. P. Mountford: Brown Men and Red Sand, Journeys in Wild Australia, 1962; - J. G. Frazer, Złota Gałąź, Warszawa 1962 i późn.; L. R. Hiatt, Totemism Tomorrow; the future of an illusion, “Mankind” 1969, nr 7/2, s. 83-93; - W. E. H. Stanner, On Aboriginal Religion, Sydney 1966; - C. L*vi-Strauss, Totemizm, Warszawa 1969; - S. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969; - C. L*vi-Strauss, Myśl nieoswojona, Warszawa 1970, - G. Róheim, Australian Totemism; a psycho-analytic study in anthropology, New York 1971; - G. van der Leeuw, Fenomenologia religii, Warszawa 1979; - B. Malinowski, Wierzenia pierwotne i formy ustroju społecznego, Dzieła t. 1, Warszawa 1984, - E. Durkheim, Elementarne formy życia religijnego, Warszawa 1990; - H. Morphy, Myth, Totemism and the Creation of Clans, “Oceania” 60, no. 4 (1990), s. 55-64; - Ratha, S. N. Rethinking Totemism: Man-nature Relationship in Maintaining the Ecological Balance, “Man in India” 70, no. 3 (1990), s. 245-252; - Z. Freud, Totem i tabu, Warszawa 1993; - A. Szyjewski, Religie Australii, Kraków 1998; - A. Adler, B. Juillerat, M. Mauzé, Totémismes, Ivry1998;
8. Kulty pasterskie, hierofania nieba.
Udomowienie zwierząt, powstanie społeczności pasterskich, rodzaje pasterstwa, wojowniczy charakter kultur. Władza i ród, rola pokrewieństwa u koczowników, relacje władcy z Niebem, patriarcha jako kapłan. Sakralna funkcja trybu życia, jurta i jej symbolika. Zwierzę jako obiekt sakralny: bydło, koń, wielbłąd. Ofiara ze zwierzęcia. Manizm - kult przodków, zasada reinkarnacji. Hierofania uraniczna, pojawienie się Najwyższej Istoty Uranicznej u pasterzy. Jedność i wielość boska. Kult Najwyższej Istoty - modlitwa i ofiara, kult zbiorowy i indywidualny.
Literatura:
- K. Moszyński, Ludy pasterskie, Kraków 1953; - G. Lienhardt, Divinity and Experience; the Religion of the Dinka, Oxford 1961; - P. Fuchs, Ambasira - kraina demonów, Warszawa 1967; - L. Gumilow, Dzieje dawnych Turków, Warszawa 1972; - L. Gumilow, Śladami cywilizacji Wielkiego Stepu, Warszawa 1973; - K. Birket-Smith, Ścieżki kultury, Warszawa 1974; - A. Smirnow, Scytowie, Warszawa 1974; - E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Wrocław 1975; - J. S. Wasilewski, Kategoria przestrzeni w kulturze koczowniczej; analiza przestrzenna jurty. Etnografia Polska t. 19, r. 1975, z. 1; - A.Wińcza, Wspaniali Masajowie, Katowice 1976; - B. Gafurow, Dzieje i kultura ludów Azji Centralnej, Warszawa 1978; - E. Rzewuski, Azania Zamani, Warszawa 1978; - W. Szymański, E. Dąbrowska, Awarzy, Węgrzy, Wrocław 1979; - S. Kałużyński, Tradycje i legendy ludów Mongolii, Warszawa 1978; - S. Szynkiewicz, Rodzina pasterska w Mongolii, Warszawa 1981; - R. Wojna, Wielki świat nomadów, między Chinami i Europą, Warszawa 1983; - *. *. ********, **** * ******* ************ ****ë* *********** **** * ***** *************, Nowosybirsk 1990; - E. Tryjarski, Zwyczaje pogrzebowe ludów tureckich na tle ich wierzeń, Warszawa 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1992; - A. Szafrański, Zagadnienia religii i magii w Afryce w świetle badań E. Evans-Pritcharda i G. Lienhardta, „Nomos, kwartalnik religioznawczy” 15/1996, s. 31-46; - L. Gumilow, Dzieje etnosów Wielkiego Stepu, Kraków 1997; - M. Łabędzka-Koehlerowa, Mitologia ludów tureckich, Warszawa 1998; - A. Rozwadowski, Indoirańczycy - sztuka i mitologia, Poznań 2003; - E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007;
9. Rewolucja neolityczna i powstanie kultów Wielkiej Bogini Matki.
Zmiany mezolityczne, kultury postkapsyjskie, ogniska neolityzacji. Renifer i łoś w mezolicie. Rolnictwo Starego i Nowego Świata jako odpowiedź adaptacyjna na zmiany klimatyczne. Areały kulturowe rolnictwa. Przemiany tematów sztuki naskalnej. Jerycho i religie wczesnorolnicze. Odkrycia w Catal Hüy*k i religia mieszkańców. Rewolucja neolityczna jako początek procesu powstawania wielkich cywilizacji.
Literatura:
- M. O. Koswien, Historia kultury pierwotnej w zarysie, Warszawa 1955; - J. G. Frazer, Złota Gałąź, różne wydania; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa 1963; - J. Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the Beginnings of Civilization, New York 1963; - M. Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966, J. Mellaart, *atal H*y*k, A Neolitic Town of Anatolia, London 1967; - G. Clark & S. Piggott, Społeczeństwa prahistoryczne, Warszawa 1970; - Z. Bukowski, K. Dąbrowski, Świt kultury europejskiej, Warszawa 1971; - J. Cauvin, Religions néolithiques de Syro-Palestine, Paris 1972; - Z. Sokolewicz, Wprowadzenie do etnologii, Warszawa 1974; Z. Bukowski, K. Dąbrowski, Śladami kultur azjatyckich, Warszawa 1978; - W. Hensel, S. Tabaczyński, Rewolucja neolityczna i jej znaczenie dla rozwoju kultury europejskiej, Wrocław 1978; - M. Popko, Religie starożytnej Anatolii, Warszawa 1980; - I. & K. Kubiak: Chleb w tradycji ludowej, Warszawa 1981, - M. Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, London 1982; - P. Bieliński, Starożytny Bliski Wschód. Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma, Warszawa 1985; - M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1988; - Z. Skrok, Ucieczka z kamiennego świata, Warszawa 1986; - Ł. Trzciński, J Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. II, Kraków 1990; - M. Harris, Cannibals and Kings; The Origins of Cultures, New York 1991; - E. Nowicka, Świat człowieka, świat kultury, Warszawa 1991; - M. Eliade, Mity, sny, misteria, Poznań 1994; - R. Rudgley, Zaginione cywilizacje epoki kamienia, Warszawa 1999; - M. Balter, The Goddess and the Bull; Catalhöyük: an archeological journey to the dawn of civilization, New York 2005;
10. Podstawowe wątki mityczno-rytualne społeczności rolniczych.
Mit wyłonienia, stosunek człowiek - roślina, dema i mit kreatywnego morderstwa i odpowiadające rytuały śmierci w miłości. Seksualno-orgiastyczny charakter religii rolniczych. Zwierzę jako odpowiednik bóstwa i ofiara zakładzinowa kosmosu (koza, byk, świnia). Symbolika świni. Księżyc i regeneracyjna symbolika lunarna, pozycja kobiety w społeczeństwie i religiach neolitu (problem matriarchatu). Rekonstrukcja obrazu kosmosu, rytuały agrarne.
Literatura:
- C. Hentze, Mythes et symboles lunaires, Anvers 1932; - G. R. Levy, The Gate of Horn; A study of the religious conceptions of the stone age, and their influence upon European thought, London 1946; - A. E. Jensen, Das religiose Weltbild iner fr*hen Kultur, Stuttgart 1948; - A. E. Jensen, Mythos und Kult bei Naturvolkern, Wiesbaden 1951; - O. G. S. Crawford, The Eye Goddesss, London 1957; - R. Rappaport, Pigs for the Ancestors; ritual in the ecology of a New Guinea People, New Haven 1968; - M. Gimbutas, The Goddesses and Gods of Old Europe, Berkeley 1974; - J. T. Bąbel, Wśród bogów neolitu, „Z otchłani wieków” 1978-82; - Irena Kubiak, Krzysztof Kubiak: Chleb w tradycji ludowej, Warszawa 1981; - *********** ****** * ****** * ******* ********** ****** IV: ************ ***** * ******** *******, [red.] *. *. *******, Moskwa 1983; - A. Zadrożyńska, Powtarzać czas początku, cz. I: O świ*towaniu dorocznych świąt w Polsce, Warszawa 1985; - J. Campbell, Atlas of World Mythology vol II: Mythologies of Primitive Planters, New York 1988; - Ł. Trzciński, J. Swolkień, Wprowadzenie do etnologii religii cz. II, Kraków 1990; - M. Eliade, Mity, sny, misteria, Poznań 1994;
11. Bogini Matka
Archeologiczne ślady żeńskiego sacrum w neolicie. Archetypowe funcje Magna Mater w ujęciu Junga, Neumanna i Gravesa, Bogini jako Uniwersalna Matka. Symbole Bogini: naczynie, wody, Księżyc, labirynt i labrys, tkactwo, tron, góra, moc kocia. Potrójna postać Bogini Śmierci w Życiu, schemat Neumanna. Bogini, ziemia a przodkowie. Ewolucja kultu. Rytuały hierogamii. Rytuały umierającego i zmartwychwstającego boga. Spór o miejsce żeńskiego sacrum w dziejach religii.
Literatura:
- A. Dietrich, Mutter Erde, ein Versuch *ber Volksreligion, Leipzig-Berlin 1905; - J. Campbell, The Masks of the God, t. II-III, kilka wydań; E. Neumann, The Great Mother; an Anaylysis of the Archetype, New York 1954; - M.Eliade, Traktat o historii religii, Warszawa 1966; - A. Fleming, The Myth of the Mother-Goddess, „World Archeology” 1969 nr 1, s. 247-261; - B. Rutkowski, Wyspy wiecznego szczęścia, zarys religii wczesnogreckiej, Wrocław 1975; - Preston, James J., ed. Mother Worship: Theme and Variations, Chapel Hill 1982; - M. Eliade, Historia wierzeń i idei religijnych, t. 1, Warszawa 1985; - A. Getty, Goddess; Mother of Living Nature, London 1990; - K. Kowalski, Eros i Kostucha, Warszawa 1990; - P. Evdokimov, Kobieta i zbawienie świata, Poznań 1991, - C. G. Jung, O naturze kobiety, Poznań 1992; - D. Leeming, J. Page, Goddess; myths of the Female Divine, New York 1994; - G. Baudler, Bóg i kobieta, historia przemocy, seksualizmu i religii, Gdynia 1995; L. Goodison i C. Morris, Ancient Goddesses; the myths and the evidence, London 1998, - R. Graves, Biała Bogini, Warszawa 2000; - K. Kerenyi, Eleusis; archetypowy obraz matki i córki, Kraków 2004;
12. Tajne stowarzyszenia
Geneza tajnych stowarzyszeń, klasyfikacja i funkcje w społecznościach tradycyjnych. Związek z inicjacjami plemiennymi młodzieży, rola starszyzny, stopnie i rytuały przejścia, struktura organizacyjna, formy kultu (Dom Mężczyzn, inicjacja, maski), kwestie dystrybucji wiedzy i zasada tajności w społeczeństwie, jezyk ezoteryczny, rola okaleczeń, krwi i tortur w rytuałach. Przekaz kosmologiczny za pośrednictwem symboliki. Przykłady tajnych stowarzyszeń w Afryce, Melanezji, Polinezji i w Ameryce. Podziały tajnych stowarzyszeń afrykańskich. Dukduk na Melanezji. Arioi jako stowarzyszenie artystyczne. Rola tajnych stowarzyszeń w zabezpieczaniu porządku na przykładzie Wszystkich Towarzyszy u Czarnych Stóp. Rola kobiet w tajnych stowarzyszeniach.
Literatura:
- F. Boas, The Social Organization and the Secret Societies of the Kwakiutl Indians, Washington 1897;- F. H. Butt-Thompson, West-African Secret Societies, London 1927; - E. M. Loeb, Tribal Initiations and Secret Societies, Berkeley 1929; - C. H. Wedgwood, The Nature and Functions of Secret Societies, „Oceania” 1930, nr 1, s. 129-145; - C. Wissler, The Blackfoot Indians; - H. Webster, Primitive Secret Societies, New York 1932; - R. H. Lowie, Crow, Hidatsa & Mandan; - L. Krzywicki, Pierwociny więzi społecznej, Warszawa 1957; - J.Wach, Socjologia religii, Warszawa 1961, s.131-137; - F. W. Young, Initiation Ceremonies; a cross-cultural study of status dramatization, Indianapolis 1965; - Secret Societies, [ed.:] N. MacKenzie, New York 1967; - S. Świderski, Tradycyjne związki tajemne szczepu Apindżi jako historyczno-kulturowe tło osobowości, „Lud” 1968, t. 52, s. 27-61; - S. A. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Warszawa 1969; - G. Simmel, Socjologia, Warszawa 1975, s. 412-473; - J. S. La Fontaine, Initiation; Ritual Drama and Secret Knowledge Across the World, Harmondsworth 1986; - M. Griaule, G. Dieterlen, The Pale Fox, Baltimore 1986; - S. Piłaszewicz, W cieniu krzyża i półksiężyca, Warszawa 1986; - B. Bettelheim, Rany symboliczne, rytuały inicjacji i zazdrość męska, Warszawa 1989; - A. Kozyra, Struktura i funkcje tajnych związków na Melanezji, [w:] Ludy i kultury Australii i Oceanii; materiały z V konferencji naukowej, Wrocław 1996, s. 121-136; - M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne, Kraków 1997; - I. Keen, Knowledge and Secrecy In an Aboriginal Religion; Yolngu of North-East Arnhem Land, Melbourne 1997; - P. Worsley, Knowledges; What Different Peoples Make of the World. London 1997; - M. Griaule, Bóg wody; rozmowy z Ogotemmelim, Kęty 2006; - V. Turner, Las symboli; aspekty rytuałów u ludu Ndembu, Kraków 2006; - A. van Gennep, Obrzędy przejścia; systematyczne studium ceremonii, Warszawa 2006;
13. Powstawanie ideologii państwowych
Zmiana w społecznościach tradycyjnych: ewolucja, dyfuzja, kontakt kulturowy. Rozprzestrzenianie ideologii miejskich. Miasto i jego zasady organizujące, kosmiczny ład, święty król-słońce, hierogamia, tron, rola bóstwa żeńskiego. Ideologia kowalstwa i metalurgii, rzemiosło i cechy jako ezoteryczna kontynuacja tajnych stowarzyszeń. Rozwój miernictwa i obserwacji nieba, budownictwo i ideologia kamienia. Spory wokół kultury megalitów, jej źródła i rozprzestrzenianie w Europie i Azji. Nurt archeologiczny i etnograficzny. Podstawowe konstrukcje megalityczne, główne zabytki (Los Millares, Malta, New Grange, Stonehenge, Sillbury Hill). Idea reinkarnacji i koła czasu. Rola archeoastronomii w interpretacji religii megalitów.
Literatura:
- J. Campbell, The Masks of God, kilka wydań; - G. Daniel, The Megalith Builders of Western Europe, London 1958; - V. Gordon Childe, O rozwoju w historii, Warszawa 1963; - J. Hawkes & L. Woolley, History of Mankind vol. I: Prehistory and the Beginnings of Civilisation, New York 1963; - G. S. Hawkings, Stonehenge Decoded, London 1967; - A. Thom, Megalitic Sites in Britain, Oxford 1967; - J. K. Kozłowski, Mury Cyklopów, Wrocław 1971; - B. i R. Allchin, Narodziny cywilizacji indyjskiej, Warszawa 1973; - K. Majewski, Tron kultowy w sztuce egejskiej, [w:] “Prace i Materiały Muz. Arch. w Łodzi”, nr 25, 1978; - B. Kopydłowska, Kultura megaliczna na Oceanii, [w:] Ludy i kultury Oceanii, Wrocław-Warszawa 1979, s. 73-86; - A. Konderak, Wanax i jego rola w państwie mykeńskim (sakralny charakter władzy), [w:] „Roczniki Humanistyczne” t. 29 1981, z. 3, s. 5-17; - K. Kowalski, Z. Krzak, Mówią tysiąclecia, Warszawa 1989; - tychże Echa Atlantydy, Warszawa 1989; - M. Eliade, Kowale i alchemicy, Warszawa 1993; - Z. Krzak, Megality Europy, Warszawa 1995; - R. Rudgley, Zaginione cywilizacje epoki kamiennej, Warszawa 1999; - A. Aveni, Rozmowy z planetami; w jaki sposób nauka i mitologia wymyśliły kosmos, Poznań 2000; - Z. Krzak, Megality świata, Wrocław 2001; - A. Aveni, Imperia czasu; kalendarze, zegary i kultury, Poznań 2001; - E. C. Krupp, Obserwatorzy nieba, szamani i królowie; astronomia i archeologia mocy, Warszawa 2001; - A. Aveni, Schody do nieba; obserwacje nieba w trzech wielkich starożytnych kulturach, Pozanń 2002; - E. C. Krupp, Za horyzontem; mity i legendy o Słońcu, Księżycu, gwiazdach i planetach, Warszawa 2006;
14. Nowe ruchy religijne w społecznościach tradycyjnych.
Społeczne i ideologiczne efekty zderzenia kultur, procesy rozpadowe. Problem inkulturacji a misje. Klasyfikacja i cechy NRR: natywizm, millenaryzm, mesjanizm, synkretyzm. NRR w Afryce (afrochrześcijaństwo): kimbangizm, kościoły etiopskie i syjonistyczne, Aladura. Afrochrześcijańskie religie Ameryki: santeria, makumba, umbandyzm, candomble, wudu, szango, rastafarianizm. Ruchy religijne Oceanii: melanezyjskie kulty cargo, Hau-Hau i kościoły pochodne na Polinezji. Zmiany religijne w Australii. Burchanizm na Syberii. Ameryka Północna: powstanie Tecumseha, shakeryzm, Taniec Ducha, pejotyzm. NRR w Ameryce Południowej: mit El Dorado, Inkarri i tęsknota za imperium Inków, El Hermanito, Contestado i Joazeiro, wegetalizm.
Literatura:
- R. Linton, Nativistic Movements, „American Anthropologist” 1943, nr 45, s. 230-243; - A. F. Wallace, Revitalisation Movements, „American Anthropologist” 1956, nr 58, s. 264-281; - P. Worsley, The Trumpet Shall Sound; A Study of the Cargo Cult in Melanesia, London 1957; - B. G. M. Sundkler, Bantu prophets in South Africa, London-New York 1961; - Y. Talmon, Pursuit of the Millenium; The Relation between Religion and Social Change, „Archives Européennes de Sociologie” 1962, nr 3, s. 149-164; - S. L. Thrupp [ed.], Millenial Dreams in Action; Essays in Comparative Study, The Hague 1962; - V. Lanternari, The Religions of the Oppressed, A Study of Modern Messianic Cults, New York 1963; - N. Cohn, The Pursuit of the Millenium, London 1970; - A. Zajączkowski, Muntu dzisiaj; studium afrykanistyczne, Warszawa 1970; - J. Metge, Maorysi z Nowej Zelandii, Warszawa 1971; - B. Szarewska, Stare i nowe religie w tropikalnej i południowej Afryce, Warszawa 1971; - E. Nowicka, Bunt i ucieczka, zderzenie kultur i ruchy społeczne, Warszawa 1972; - W. Pawluczuk, Światopogląd jednostki w warunkach rozpadu społeczności tradycyjnych, Warszawa 1972; - B. R. Wilson, Magic and the Millenium; A Sociological Study of Religious Movements of protest among Tribal and Third-World Peoples, London 1973; - G. Lanczkowski, Die neuen Religionen, Frankfurt 1974; - W. Pawluczuk, Wierszalin; reportaż o końcu świata, Warszawa 1974; - M. Posern-Zielińska: Peyotyzm, religia Indian Ameryki Północnej, Wrocław 1972; - W. Kowalak, Obrzędy afrykańskich kultów synkretycznych; analiza ich komponentów w odniesieniu do działalności misyjnej, Warszawa 1973; - A. Posern-Zieliński, Ruchy społeczne i religijne Indian hiszpańskiej Ameryki Południowej, Wrocław 1974; - Religie w procesie przemian, pr. zb. pod red. A. Mrozek-Dumanowskiej, Wrocław 1977; - B. Walendowska, Afrochrześcijańskie religie Antyli, Poznań 1978; - G. J. Kaczyński, Bunt i religia w Afryce Czarnej; z badań nad ruchami religijnymi w Zairze, Wrocław 1979; F. Z. Kapuścik, Religie Afryki zachodniej wobec współczesnych przemian, Warszawa 1979; - W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983; - M. I B. Strzałkowie, „Yaliwanizm” - nowy przejaw „kultu cargo”na terenie Nowej Gwinei, [w:] Australia i wyspy Pacyfiku, Wrocław 1983; - B. M. Fagan, The Cash of Cultures, New York 1984; - E. A. Wilemski, Kultura Afryki wschodniej w procesie przemian, Kolonia 1985; - W. Kowalak, Umbandyzm; nowa religia w Brazylii, [w:] Z zagadnień etnologii i religioznawstwa, „Materiały i Studia Ksi*ży Werbistów”, Warszawa 1986, s. 9-47; - A. Posern-Zieliński, Formy, treści i uwarunkowania polinezyjskiego synkretyzmu. Zarys problematyki, „Etnografia Polska” 1988, z. 1, s. 7-29; - K. Burridge, Mambu; A Melanesian Millenium, Princeton 1988; - Euhemer, Przegląd Religioznawczy, 1991/4; L. G. Desmangles, The Faces of the Gods; vodou and Roman Catholicism in Haiti, Chapel Hill 1992; S. Piłaszewicz, Religie Afryki; Ewolucja wierzeń rodzimych w kontaktach z islamem i z chrześcijaństwem, Warszawa 1992; Chrześcijaństwo i kultury, „Znak” 1994, nr 9 (472); - G. J. Kaczyński, Czarny chrystianizm, Warszawa 1994; - L. Hurbonn, Voodoo; Truth and Fantasy, London 1995; - L. Kolankiewicz, Samba z bogami; opowieść antropologiczna, Warszawa 1995; - Kultury i religie Afryki a ewangelizacja, [red.] H. Zimoń, Lublin 1995; - M. Gonzáles-Wippler, Santería: The Religion; Faiths, Rites, Magic, St. Paul 1996; L. E. Barrett, The Rastafarians; Boston 1997; - L. J. Luzbetak, Kościół a kultury; nowe perspektywy w antropologii misyjnej, Warszawa 1998; - M. Deren, Bogowie haitańskiego wudu; taniec nieba i ziemi, Kraków 2000; M. Nowaczyk, Lanternari i rzymska szkoła antropologii religii, Warszawa 2000; - R. Stark, W. S. Bainbridge, Teoria religii, Kraków 2000; - R. Niemen, Spirit Wars; Native North American Religions In the Age of Nation Building, Berkeley 2000; - S. Gródź, Chrystologia afrykańska w rodzimym kontekście kulturowym, Lublin 2005;
SPIS LEKTUR - ETNOLOGIA RELIGII ĆWICZENIA (studia stacjonarne I stopnia)
Semestr I
A. Szyjewski, Po co religioznawstwu etnologia religii?, Nomos, kwartalnik religioznawczy, 1996/15, s. 5-30.
J. G. Frazer: Złota Gałąź (kilka wydań), rozdział 3: Magia Sympatyczna i 4: Magia i religia.
E. B. Tylor: Cywilizacja pierwotna, Warszawa 1896, t. I, rozdz. Animizm, s. 343-412.
M. Mauss: Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, rozdz. Zarys ogólnej teorii magii, s. 3-208.
B. Malinowski: Argonauci zachodniego Pacyfiku, Dzieła t. III, Warszawa 1981, rozdz: Wprowadzenie, 3: Istota kula i 22: Znaczenie kula, s. 27-58, 126-155, 640-694.
B. Malinowski: Życie seksualne dzikich w północno-zachodniej Melanezji, Dzieła t. II, Warszawa 1984, rozdz. 7: Płodzenie i ciąża w wierzeniach i zwyczajach krajowców, s. 279-315; lub B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz. Baloma - duchy zmarłych na Wyspach Triobrianda, s. 148-272.
R. Benedict: Wzory kultury, Warszawa 1966, rozdz. 5: Dobu, s. 209-256.
L. L*vy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992, część I, s. 55-171.
E. Leach: L*vi-Strauss, Warszawa 1973, 19992.
C. L*vi-Strauss: Myśl nieoswojona, Warszawa 1969, rozdz. 1: Wiedza konkretu i 2: Logika klasyfikacji totemicznych, s. 5-116.
J. i R. Tomiccy: Drzewo Życia, ludowa wizja świata i człowieka, Warszawa 1975, cz. I: Powstanie i kształt świata, s. 21-95.
V. Turner, Las symboli; aspekty rytułów u ludu Ndembu, Kraków 2006, r. I-II, s. 27-72.
Kolokwium: J. Swolkień, Ł. Trzciński: Wprowadzenie do etnologii religii cz. I, Kraków 1987, (skrypt UJ nr 563).
Semestr II
A. Leroi-Gourhan: Religie prehistoryczne, Warszawa 1966.
M. Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych, t. I, Warszawa 1988, 19982 rozdz. 1: Na początku... Magiczno-religijne zachowania ludzi paleolitu i 2: Najdłuższa rewolucja: Odkrycie rolnictwa - mezolit i neolit. s. 4-40.
J. S. Wasilewski: Podróże do piekieł, rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979, rozdz. 2: Seanse, misteria, rytuały, i 3: Wyobraźnia i struktury, szamanistyczna wizja świata i człowieka, s. 52-151.
E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007, r. I-II, s. 73-130.
B. Malinowski: Ogrody koralowe i ich magia, Dzieła t. IV/1 cz.II, rozdz. 1: Ogólny opis ogrodnictwa, 3: Przygotowanie gleby i sadzenie roślin, 4: Magia wzrostu, s. 93-138, 173-237.
R. Caillois: Człowiek i sacrum, Warszawa 1996, s. 65-106 (lub tegoż Żywioł i Ład, Warszawa 1973, rozdz. Teoria zakazów, s. 73-120).
+ M. Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007, rozdz. 1-4, s. 51-110;
E. Mieletinski: Poetyka mitu, Warszawa 1980, cz. II: Klasyczne formy mitu i ich odbicie w folklorze narracyjnym, s. 203-250.
B. Malinowski: Mit, magia, religia, Dzieła t. VII, Warszawa 1990, rozdz. Mit w psychice człowieka pierwotnego, s. 296-351.
M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne; narodziny mistyczne, Kraków 1997, rozdz. 1-4, s. 7-118.
C. M. Turnbull: Ikowie, ludzie gór, Warszawa 1980, s. 87-216.
M. Harris, Krowy, świnie, wojny i czarownice, Warszawa 1985, s. 1-129.
M. Posern-Zielińska: Peyotyzm, religia Indian Ameryki Północnej, Warszawa 1974 cz. VI Meksykański kult peyotu i VII: Struktura współczesnego peyotyzmu, s. 154-223.
W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983, s. 112-183.
Kolokwium: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001.
SPIS LEKTUR - ETNOLOGIA RELIGII ĆWICZENIA (studia niestacjonarne I stopnia)
Semestr I
J. G. Frazer: Złota Gałąź (kilka wydań), rozdział 3: Magia Sympatyczna i 4: Magia i religia.
E. B. Tylor: Cywilizacja pierwotna, Warszawa 1896, t. I, rozdz. Animizm, s. 343-412.
M. Mauss: Socjologia i antropologia, Warszawa 1973, rozdz. Zarys ogólnej teorii magii, s. 3-208.
B. Malinowski: Argonauci zachodniego Pacyfiku, Dzieła t. III, Warszawa 1981, rozdz: Wprowadzenie, 3: Istota kula i 22: Znaczenie kula, s. 27-58, 126-155, 640-694.
L. L*vy-Bruhl: Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych, Warszawa 1992, część I, s. 55-171.
E. Leach: L*vi-Strauss, Warszawa 1973, 19992.
V. Turner, Las symboli; aspekty rytułów u ludu Ndembu, Kraków 2006, r. I-II, s. 27-72.
Kolokwium: J. Swolkień, Ł. Trzciński: Wprowadzenie do etnologii religii cz. I, Kraków 1987, (skrypt UJ nr 563).
Semestr II
A. Leroi-Gourhan: Religie prehistoryczne, Warszawa 1966.
M. Eliade: Historia wierzeń i idei religijnych, t. I, Warszawa 1988, 19982 rozdz. 1: Na początku... Magiczno-religijne zachowania ludzi paleolitu i 2: Najdłuższa rewolucja: Odkrycie rolnictwa - mezolit i neolit. s. 4-40.
J. S. Wasilewski: Podróże do piekieł, rzecz o szamańskich misteriach, Warszawa 1979, rozdz. 2: Seanse, misteria, rytuały, i 3: Wyobraźnia i struktury, szamanistyczna wizja świata i człowieka, s. 52-151.
E. E. Evans-Pritchard, Religia Nuerów, Kęty 2007, r. I-II, s. 73-130.
R. Caillois: Człowiek i sacrum, Warszawa 1996, s. 65-106 (lub tegoż Żywioł i Ład, Warszawa 1973, rozdz. Teoria zakazów, s. 73-120).
+ M. Douglas, Czystość i zmaza, Warszawa 2007, rozdz. 1-4, s. 51-110;
M. Eliade, Inicjacja, obrzędy, stowarzyszenia tajemne; narodziny mistyczne, Kraków 1997, rozdz. 1-4, s. 7-118.
W. Kowalak (SVD): Kulty cargo na Nowej Gwinei. Warszawa 1983, s. 112-183.
Kolokwium: A. Szyjewski, Etnologia religii, Kraków 2001.
ETNOLOGIA RELIGII
Zestaw tematów egzaminacyjnych
Etnologia i antropologia jako nauka (przedmiot, metody).
Etnologia religii: (przedmiot i metody).
Ogólna charakterystyka społeczności tradycyjnych.
Związek między kulturą i religią a trybem życia.
Potencjał kulturowy współczesnych prymatów.
„Religijność” współczesnych prymatów.
Proces antropogenezy i narodziny życia duchowego
Australopitekalna hipoteza pochodzenia człowieka.
Teoria "potencjału człowieczeństwa" A. Wiercińskiego
Charakterystyka kultury i duchowości archantropów
Kultura mustierska
Religijność paleoantropów.
Neandertalczycy a Homo sapiens fossilis
Rola dymorfizmu płciowego w symbolizacji religijnej.
Rola kobiety w społeczeństwie i wierzeniach paleolitu.
Jaskinia paleolityczna jako sanktuarium.
Zwyczaje pogrzebowe paleolitu
Idea bóstwa w paleolicie
Umierające i zmartwychwstające zwierz*
Kult niedźwiedzia w paleolicie
Współczesny kult niedźwiedzia
Kosmologia górnego paleolitu
Sztuka magdaleńska jako system ideologiczny.
Szamanizm w paleolicie
Postać i życiorys szamana i czarownika.
Funkcje społeczne szamana.
Inicjacja szamańska.
Rytuały szamańskie
Trans szamański a halucynogeny w świetle doświadczeń Grofa.
Rola halucynogenów w kulturze i religii
Szamanistyczny obraz kosmosu.
Symbolika kostiumu i bębna szamańskiego.
Zwierzę w szamanizmie.
Duchy i dusze w szamanizmie.
Zasada partycypacji mistycznej i logika myślenia w kulturach tradycyjnych.
Czas mityczny.
Mit: (definicje, cechy, rodzaje mitów).
Funkcje mitu.
Mit kosmogoniczny w kulturach łowieckich i rolniczych.
Magia a religia.
Istota, struktura i rodzaje magii.
Moc mana w magii.
Mechanizmy tabu
System klanowo-totemiczny.
Totemistyczna organizacja kosmosu.
Zwierzę w totemizmie.
Mity i rytuały totemiczne na przykładzie Australii.
Charakterystyka religii pasterskich.
Zwierzę i pasterz.
Rola nieba w religiach pasterzy-koczowników.
Narodziny rolnictwa - procesy rewolucji neolitycznej.
Odkrycia w *atal Hoy*k i religia mieszkańców.
Mit wyłonienia.
Stosunek człowiek - roślina w neolicie.
Mit kreatywnego morderstwa i rytuały śmierci w miłości.
Rekonstrukcja kosmologii społeczeństw rolniczych.
Zwierzęta w religiach rolników.
Kobieta w religiach neolitycznych.
Kompleks Wielkiej Bogini Matki.
Ewolucja postaci i roli Wielkiej Boginii Matki.
Funkcje tajnych stowarzyszeń.
Zasada tajności w społeczeństwie.
Wyposażenie tajnych stowarzyszeń
Tajne stowarzyszenia w Afryce i Ameryce
Tajne stowarzyszenia na Melanezji i Polinezji.
Kobiece tajne stowarzyszenia.
Komo jako przykład tajnego stowarzyszenia.
Rytuały przejścia a rytuały inicjacyjne.
Paradygmat religijny pierwszych miast-państw.
Religia kultury megalitów.
Budownictwo megalityczne.
Zderzenie kultur i procesy rozpadowe.
Kategoria zmiany w kulturach tradycyjnych.
Ogólne cechy nowych ruchów religijnych.
Synkretyzm - przykłady na podstawie nowych ruchów religijnych.
Geneza kultów cargo.
Ideologia kultów cargo.
Nowe religie Indian Ameryki Północnej i Południowej.
Pejotyzm.
Afrochrześcijaństwo w Afryce.
Afrochrześcijańskie religie Ameryki.
Nowe religie Polinezji.
Nowe religie Australii i Syberii