XVII. SĄDY I TRYBUNAŁY wyrazem odrębności władzy sądowej oraz niezawisłości sędziów, sądów i trybunałów

1. Władza sądownicza

Władzy sądowniczej poświęca Konstytucja rozdział VIII, wprowadzając w tej dziedzinie zasadnicze zmiany O ile bowiem rozdziały dotyczące władzy ustawodawczej (IV) i wykonawczej (V VI, a także VII) zastępują regulacje wprowadzone w 1992 r. przez Małą Konstytucję, nie odbiegając w sposób zasadniczy od dotychczasowych rozwiązań, o tyle rozdział o władzy sądow­niczej zawiera wiele zupełnie nowych rozstrzygnięć prawnych.

Nowy zakres władzy sądowniczej Nowy rozdział zastąpił dotychczasowe przepisy prawne zawarte w utrzy­manych w mocy artykułach Konstytucji z 1952 r., które pochodziły z zupełnie innej epoki i nie przystawały do nowych potrzeb demokratycznego ustroju. Rozdział VIII zawiera więc dużo więcej nowych rozwiązań prawnych w porów­naniu z przepisami z 1952 r. Ówczesny rozdział 6 dotyczył sądów i prokuratury, obecny rozdział VIII reguluje problematykę „Sądów i Trybunałów". Dokonana więc została dekonstytucjonalizacja prokuratury, a jednocześnie przesądziła Konstytucja o miejscu trybunałów w systemie organów państwowych. Prze­pisy dotychczasowe nie precyzowały w sposób wyraźny charakteru obydwu trybunałów, co rodziło na ten temat różne opinie w literaturze prawniczej oceniającej trybunały jako organy pozasądowe, quasi-sądowe, sądy szcze­gólnego rodzaju itp.

Regulując całość problematyki władzy sądowniczej w jednym rozdzia­le, Konstytucja przesądza o charakterze trybunałów jako części składowych tej władzy. Regulacje te stanowią rozwinięcie dyspozycji art. 10 ust. 2, który w zakresie władzy sądowniczej wymienia sądy i trybunały, konkretyzując zasadę podziału władzy i równorzędności władz. Jednoznacznie podkreśla to art. 173, stanowiąc, iż: „Sądy i Trybunały są władzą odrębną i niezależną od innych władz".

Podmioty władzy sądowniczej W świetle Konstytucji władzę sądowniczą stanowią sądy (Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe) oraz trybunały (Kon­stytucyjny i Stanu). Tak więc podmiotowo biorąc, władza sądownicza została poszerzona w istotny sposób i powiększeniu uległ jej zakres przedmiotowy¹.

Poszerzenie kręgu organów państwowych zaliczanych do władzy są­downiczej nie oznacza, iż wszystkie z nich są organami wymiaru sprawied­liwości. W świetle art. 175 zadanie to realizują tylko: Sąd Najwyższy, sądy powszechne, sądy administracyjne i sądy wojskowe. Konstytucja przyjmuje zatem, że wymiar sprawiedliwości, przez który powszechnie rozumie się rozstrzyganie konfliktów co do prawa przy użyciu środków przymusu pań­stwowego przez odpowiednie organy i z zastosowaniem właściwych reguł postępowania², sprawują wyłącznie sądy. Tym samym następuje realizacja prawa do sądu, zgodnie z zasadą, że sprawy dotyczące prawa, w których stroną jest obywatel, powinny być rozstrzygane przez niezawisłe sądy (art. 45). Jest to zasada wynikająca z istoty demokratycznego państwa prawnego, a ujęta także w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka.

W rozdziale VIII nie wspomina się o kolegiach do spraw wykroczeń, gdyż zgodnie z zasadą wyrażoną w art. 45, przestały one funkcjonować. Musiały one zakończyć działalność w okresie czterech lat od dnia wejścia w życie Konstytucji, tj. do 17 października 2001 r. Oznacza to pełną realizację konstytucyjnego prawa każdego do sądu.

Tak więc organy władzy sądowniczej realizują wymiar sprawiedliwości (sądy), badają zgodność aktów normatywnych (Trybunał Konstytucyjny, w zakresie aktów prawa miejscowego także NSA), rozstrzygają spory kompe­tencyjne (TK i NSA), rozpatrują skargę konstytucyjną (TK) i ustalają wykładnię prawa.

2. Organy wymiaru sprawiedliwości

Wymiar sprawiedliwości Konstytucja powierza sądom, których rodzaje określa art. 175 ust. 1, wprowadzając jednocześnie zastrzeżenie, że w warun­kach pokoju nie mogą być wprowadzane sądy wyjątkowe ani stosowany tryb doraźny. Jako zasadę odnoszącą się do wszystkich sądów przyjęto, iż obowiązuje postępowanie co najmniej dwuinstancyjne, co rodziło konieczność reformowa­nia sądownictwa administracyjnego. Zgodnie z art. 236 Konstytucji dokonana została reforma sądownictwa administracyjnego. Uchwalone w 2002 r. ustawy weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r.

■

a) Sąd Najwyższy

Rola ustrojowa Jest to organ sprawujący nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania. Konstytucja nie objęła więc nadzorem Sądu Najwyższego sądów administracyjnych, chociaż w okresie przejścio­wym, zgodnie z art. 236 ust. 2, do czasu wprowadzenia nowych regulacji ustawowych SN nadal sprawował nadzór judykacyjny nad NSA. Artykuł 183 wyraża zatem zasadę nadzoru judykacyjnego Sądu Najwyższego, choć nie jest to jego zadanie jedyne. W świetle ust. 2 wykonuje on także inne czynno­ści określone w Konstytucji i w ustawach, konkretnie zadania te wymienia ustawa o Sądzie Najwyższym z dnia 23 listopada 2002 r. (Dz.U. Nr 240, poz. 2052). Ustala ona ustrój, właściwość, a także postępowanie przed Sądem Najwyższym, Konstytucja zaś ogranicza się wyłącznie do określenia pozycji ustrojowej SN i jego funkcji.

W świetle obowiązujących przepisów Sąd Najwyższy jest sądem kasa­cyjnym w sprawach rozstrzyganych przez sądy powszechne i wojskowe.

W skład SN wchodzi Pierwszy Prezes SN powoływany przez prezy­denta spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów SN. Podkreśla to organizacyjną odrębność, a także niezależność SN i stanowi przejaw wynikającej z trójpodziału władzy zasady współdziałania i równoważenia władz. Zmiana trybu powoływania Pierwszego Prezesa SN służy także idei odpolitycznienia tej procedury, gdyż dotychczas to Sejm po­woływał go na wniosek prezydenta. W obecnej sytuacji duży wpływ na obsadę tego stanowiska zyskuje Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego, a więc czynnik niezaangażowany politycznie, a prezydent nie może wyjść poza kandydatury zgłoszone przez to zgromadzenie. Kadencja Pierwszego Prezesa SN wynosi sześć lat. Sędziów Sądu Najwyższego powołuje prezydent na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa.

Sąd Najwyższy dzieli się na cztery izby: Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych, Cywilną, Karną, Wojskową. Na czele każdej z izb stoi Prezes Sądu Najwyższego. Są oni powoływani przez prezydenta. Każda z wy­mienionych izb sprawuje nadzór nad orzecznictwem sądowym w granicach i trybie określonym w ustawie.

W świetle obowiązującej aktualnie ustawy o Sądzie Najwyższym jego kompetencje obejmują:

a) sprawowanie nadzoru nad działalnością sądów powszechnych i sądów wojskowych w zakresie orzekania,

b) zapewnienie prawidłowości i jednolitości wykładni prawa i praktyki sądowej,

c) rozpoznawanie kasacji od wyroku lub postanowienia wydanego przez sąd drugiej instancji,

d) podejmowanie uchwał wyjaśniających przepisy prawne budzące wątpli­wości w praktyce,

e) podejmowanie uchwał dotyczących roztrzygnięcia zagadnień prawnych budzących wątpliwości w konkretnej sprawie,

f) inne sprawy przewidziane w ustawach.

Do Sądu Najwyższego należy rozpatrywanie protestów wyborczych i stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu, Senatu, Parlamentu Europejskiego oraz wyboru na prezydenta, a także ważności referendum ogólnokrajowego i zatwierdzającego zmiany rozdziałów I, II, XII Konstytucji.

b) sądy powszechne

Nie przypadkiem Konstytucja, wyliczając rodzaje sądów na pierwszym miejscu, wymienia sądy powszechne, gdyż to tym organom powierza wymiar sprawiedliwości. Jest to reguła, od której są wyjątki obejmujące właściwość sądów administracyjnych i sądów wojskowych. Sądy powszechne sprawują „wymiar sprawiedliwości we wszystkich sprawach, z wyjątkiem spraw usta­wowo zastrzeżonych dla właściwości innych sądów" (art. 177), czyli do nich należy generalna właściwość. Jest to zgodne z przyjętą w Konstytucji zasadą sądowego wymiaru sprawiedliwości. Należy dodać, że zakres właściwości innych sądów określa już nie Konstytucja, lecz ustawy. Ponieważ zawsze ist­nieje domniemanie właściwości sądu powszechnego, stąd właściwość innych sądów musi wynikać ze szczególnego przepisu ustawy.

Z treści art. 177 wynika jeszcze jeden dopuszczalny wyjątek, który jed­nak może znaleźć zastosowanie tylko w szczególnych sytuacjach, mianowicie w czasie wojny. Chodzi tu o możliwość wprowadzenia wówczas sądów wy­jątkowych, jako nowego rodzaju sądów, a także postępowania doraźnego.

Ustrój, organizację i funkcjonowanie sądów powszechnych określa ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych. Tam też z uwagi na lakoniczność przepisów konstytucyjnych należy szukać ure­gulowania tej problematyki. Ustawa wymienia rodzaje sądów powszechnych, a są nimi: sądy rejonowe, sądy okręgowe i sądy apelacyjne, obowiązuje więc struktura trójszczeblowa.

Właściwość sądów powszechnych obejmuje rozstrzyganie wszelkich spraw z zakresu prawa karnego, cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy i ubezpieczeń społecznych, jeśli nie należą one do SN lub sądów szczególnych. Sąd rejonowy tworzony jest dla jednej lub kilku gmin jako sąd pierwszej in­stancji. Stosowana jest zasada jego właściwości, jeśli ustawa nie zastrzega jej dla innych sądów. Obowiązuje więc w tym względzie zasada domniemania właściwości sądu rejonowego. W ramach sądów rejonowych utworzono jako ich jednostki organizacyjne sądy grodzkie, które przejęły kompetencje działa­jących dotychczas kolegiów do spraw wykroczeń. Rozpatrują one drobniejsze sprawy cywilne i karne, działając w ramach uproszczonych procedur. Sądów rejonowych jest 294, a w ich ramach działa około 400 sądów grodzkich.

Sąd okręgowy i terenowy zakres jego działalności nie jest dostosowany do podziału terytorialnego kraju, nie pokrywa się zatem z obszarem wojewódz­twa. Aktualnie funkcjonuje 41 sądów okręgowych. Jest to sąd odwoławczy w sprawach, które były rozstrzygane w pierwszej instancji przez sądy rejonowe, może też rozpatrywać w pierwszej instancji sprawy poważniejszej natury.

Sąd apelacyjny (jest ich 10) obejmuje obszar kilku sądów okręgowych i jest on wyłącznie sądem odwoławczym od orzeczeń sądów okręgowych, pełni więc funkcję sądu drugiej instancji. Jest też sądem kasacyjnym rozpatrującym kasacje od wyroków sądów rejonowych.

Organami sądu są prezes, zgromadzenie ogólne sędziów oraz kolegium sądu (tylko w sądach okręgowych i apelacyjnych). Prezesów tych sądów powołuje Minister Sprawiedliwości z uwzględnieniem opinii zgromadzeń ogólnych sędziów.

Sędziów powołuje prezydent spośród kandydatów przedstawionych przez Krajową Radę Sądownictwa. Kandydaci muszą spełniać wymogi za­wodowe (studia prawnicze, odbycie aplikacji itp.) oraz etyczne (korzystanie z pełni praw publicznych itp.).

c) sądy administracyjne

zadania NSA Przywrócone w Polsce w 1980 r. sądownictwo administracyjne miało ograniczony zakres działania i słabo rozwiniętą strukturę. Powołany został bowiem tylko Naczelny Sąd Administracyjny, który dopiero w 1997 r. uzyskał konstytucyjną podstawę. Istniała zatem tylko jedna instancja, od której jako środek odwoławczy przysługiwała rewizja nadzwyczajna do Sądu Najwyż­szego.

Konstytucja w art. 176 wprowadziła zasadę dwuinstancyjności postępo­wania sądowego, jako ważną zasadę z zakresu organizacji i działania organów wymiaru sprawiedliwości. Było to następstwem przepisu art. 78 Konstytucji RR który stanowi, iż: „Każda ze stron ma prawo do zaskarżania orzeczeń i de­cyzji wydanych w pierwszej instancji". Dodać należy, że art. 78 umieszczony został w rozdziale II zatytułowanym „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela" w tej grupie przepisów, które określają „środki ochrony wolności i praw" jednostki ludzkiej.

Wprowadzenie tych zasad oznaczało w konsekwencji konieczność prze­prowadzenia reformy sądownictwa administracyjnego w kierunku dostosowa­nia jego struktury i trybu postępowania do wymogów ustawy zasadniczej.

Zgodnie z art. 236 ust. 2 Konstytucji ustawodawca został zobowiązany do przyjęcia niezbędnych w tym celu ustaw w okresie pięciu lat od daty wejścia w życie ustawy zasadniczej. Zadanie to zostało wykonane w 2002 r. latem; uchwalono wówczas trzy ustawy: z dnia 25 lipca - Prawo o ustroju sądów administracyjnych; z dnia 30 sierpnia - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi i z dnia 30 sierpnia - Przepisy wprowadzające ustawę - Prawo o ustroju sądów administracyjnych i ustawę - Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Ustawy te zostały ogłoszone w Dzienniku Ustaw RP Nr 153, poz. 1269,1270 i 1271.

W świetle obowiązującego prawa sądy administracyjne są organami wymiaru sprawiedliwości i stanowią część składową władzy sądowniczej. Są one powołane do sprawowania kontroli działalności administracji publicznej, w tym także mieści się prawo orzekania o zgodności z ustawami aktów prawa miejscowego stanowionych przez organy samorządu terytorialnego i terenowe organy acuTunistracji rządowej. Przyjęte zasady ustrojowe, jak też zadania stojące przed sądami adrninistracyjnymi są konsekwencją przyjęcia w Konstytucji zasady podziału władzy i zasady demokratycznego państwa prawnego.

Zgodnie z wymienioną ustawą z 30 sierpnia 2002 r. dotyczącą wejścia w życie ustaw reformujących sądownictwo administracyjne, nowe akty prawne weszły w życie z dniem 1 stycznia 2004 r., a więc po stosunkowo długim vacatio legis, niezbędnym do odpowiedniego przygotowania i przeprowadzenia tej reformy i upowszechnienia nowych przepisów prawnych.

W świetle wymienionych aktów prawnych sądami administracyjnymi w Polsce są:

a) Naczelny Sąd Administracyjny i

b) wojewódzkie sądy administracyjne.

Mamy do czynienia w tym przypadku z sądownictwem szczególnym.

Siedzibą NSA jest Warszawa, a w skład tego sądu wchodzą: Prezes NSA i wiceprezesi powoływani przez Prezydenta Rzeczypospolitej, a także sędziowie. Organami NSA są: Prezes NSA, Zgromadzenie Ogólne Sędziów Naczelnego Sądu Administracyjnego oraz Kolegium NSA. Sąd ten dzieli się na trzy izby: Izbę Finansową, Izbę Gospodarczą i Izbę Ogólnoadministracyjną. Jest to sąd drugiej instancji, do jego właściwości należy rozpatrywanie skarg kasacyjnych od orzeczeń wojewódzkich sądów administracyjnych orzekających w pierw­szej instancji, sprawowanie nadzoru nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych w zakresie orzekania, podejmowanie uchwał wyjaśniających zagadnienia prawne oraz rozpoznawanie innych spraw należących do jego właściwości na mocy innych ustaw.

Uwzględniając skargę kasacyjną, NSA uchyla zaskarżone orzeczenie w całości lub w części i przekazuje sprawę do ponownego rozpatrzenia sądo­wi wojewódzkiemu, który to orzeczenie wydał. Natomiast oddalając środek odwoławczy, NSA powoduje, iż orzeczenie staje się prawomocne.

Wojewódzkie sądy administracyjne tworzy się dla jednego lub kilku województw. Do ich właściwości należy rozpoznawanie wszystkich spraw sądowoadministracyjnych z wyjątkiem zastrzeżonych do właściwości NSA.

Wojewódzki sąd administracyjny dzieli się na wydziały. W skład tego sądu wchodzi: prezes (mianowany przez Prezesa NSA spośród sędziów sądu), wiceprezes (wiceprezesi) oraz sędziowie. Organami wojewódzkiego sądu administracyjnego są: prezes, wiceprezes, zgromadzenie ogólne sędziów i kolegium sądu.

Kontrola działalności administracji publicznej odbywa się przede wszyst­kim w drodze rozpatrywania skarg na legalność decyzji administracyjnych wydawanych przez organy administracji publicznej, a także na bezczynność administracji. Naczelny Sąd Administracyjny otrzymał także prawo rozstrzy­gania sporów kompetencyjnych między organami samorządu terytorialnego a organami administracji rządowej.

Sądowa kontrola legalności decyzji administracyjnych została po II woj­nie światowej wprowadzona w Polsce dopiero w 1980 r. i od tej pory przeszła ewolucję. W roku 1980 powstał Naczelny Sąd Administracyjny, którego zakres kompetencji był ograniczony, a ustawa w sposób enumeratywny wyliczała sprawy, w których był właściwy. Poza zakresem jego działania znalazło się wiele dziedzin o bardzo ważnym znaczeniu społecznym. W1990 r., w wyniku nowelizacji ustawy - kodeks postępowania administracyjnego, klauzulę enu­meratywną zastąpiono klauzulą generalną, obejmującą w zasadzie wszystkie decyzje administracyjne z nielicznymi tylko wyjątkami.

d) sądy wojskowe

Wśród organów wymiaru sprawiedliwości wymienionych w art. 175 ust. 1 znajdują się sądy wojskowe, które zaliczane są do sądów szczególnych z uwagi na ich przedmiotowy, jak i podmiotowy zakres właściwości. Są one powołane do orzekania wyłącznie w sprawach karnych dotyczących prze­stępstw popełnionych przez żołnierzy, a w pewnych przypadkach także przez osoby cywilne. Sytuacja ta wywołuje dyskusje z kilku powodów. Jeden z nich to wątpliwość czy istnienie tych sądów jest zgodne z zasadą równości obywateli wobec prawa. Występują również wątpliwości czy istnienie tych sądów pozwoli na zagwarantowanie im pełnej niezależności i niezawisłości sędziów w ramach sił zbrojnych. Wątpliwości te wzmacnia fakt, że nadzór nad sądami wojskowymi, wprawdzie tylko w zakresie organizacji i służby wojskowej, sprawuje Minister Obrony Narodowej.

Za utrzymaniem sądów wojskowych przemawia konieczność posiadania przez siły zbrojne sądownictwa gotowego do działania w okresie wojny. Ich istnienie pozwala na specjalizowanie się sędziów w zakresie życia wojskowego, a także w sprawach objętych tajemnicą wojskową, dyktowaną względami na interesy obronne państwa.

Sprawy z zakresu ustroju i właściwości sądów wojskowych określa ustawa z dnia 21 sierpnia 1997 r. - Prawo o ustroju sądów wojskowych. Podkreślić należy, że właściwość sądów wojskowych obejmuje wyłącznie sprawy karne, że organizacyjnie sądy te wchodzą w skład sił zbrojnych. Sądy te działają rów­nież opierając się na zasadzie dwuinstancyjności, pierwszą instancję stanowią sądy garnizonowe, w drugiej zaś działa sąd okręgu wojskowego.

3. Konstytucyjne zasady organizacji i działania sądów

a) zasada niezawisłości

Konstytucja określa najważniejsze zasady odnoszące się do organizacji i działania sądów. Szczególny walor, Status prawny sędziów wyróżniający sądownictwo spośród innych władz funkcjonujących w państwie, posiada zasada niezawisłości, związana ze szczególnym statusem prawnym sędziów. Ze wszystkich pra­cowników aparatu państwowego atrybut niezawisłości przysługuje wyłącznie sędziom, którzy w zakresie orzekania podlegają tylko Konstytucji i ustawom. Jest to nowość wprowadzona przez aktualną ustawę zasadniczą, dotychczas bowiem sędziowie podlegali tylko ustawom, co oznaczało, że w przypadku stwierdzenia, iż ustawa, na podstawie której sąd ma orzekać, nie jest zgodna z Konstytucją, nie mógł odmówić stosowania tej ustawy. Nowe rozwiązania prawne oznaczają, że sędzia ma obowiązek stać na straży Konstytucji.

Dwa aspekty niezawisłości Mówiąc o zasadzie niezawisłości, należy uwzględnić dwa jej aspekty. Pierwszy obejmuje niezawisłość (niezależność) sądów, drugi niezawisłość sędziów. Niezależność sądów polega na pełnej samodzielności organiza­cyjnej sądownictwa, wyrażającej się w samodzielności jego struktur. Sądy, jako władza odrębna w systemie podziału władzy, nie podlegają ani władzy ustawodawczej, ani władzy wykonawczej w zakresie orzekania. Władze te nie mogą zatem kontrolować orzeczeń sądów, a zmiana tych orzeczeń może odbywać się tylko w drodze kontroli instancyjnej, czyli w drodze apelacji lub kasacji realizowanej przez sądy.

Niezależność sędziów W sensie organizacyjnym system sądów jest nie tylko wyodrębniony, ale i niezależny od innych organów i władz, w tym i władzy wykonawczej, zaś władza Ministra Sprawiedliwości została ograniczona do nadzoru nad administracją sądową.

Parlament może tylko określać ustrój, organizację i działalność sądów, ale wyłącznie w ramach realizacji funkcji ustawodawczej, przesądzając także

0 tym, jaki czyn jest zakazany i jaką karą jest zagrożony.

Gwarancje materialne Niezawisłość sędziów oznacza niedopuszczalność jakichkolwiek na­cisków na sędziego z zewnątrz, a także wydawanie orzeczeń na podstawie prawa, zgromadzonych dowodów i zgodnie z sumieniem. Istotną sprawą jest zapewnienie niezawisłości sędziego, czemu służą gwarancje natury materialnej

1 formalnej. Te pierwsze obejmują cechy osobowości sędziego, jego poziom moralny, kulturę polityczną i prawną społeczeństwa, a w pierwszym rzędzie czynników stojących u władzy.

Gwarancje natury formalnej są bardziej wymierne i rozbudowane. Do najważniejszych zaliczyć należy:

1) sposób powoływania, określony w art. 179, a polegający na powoływaniu sędziów przez prezydenta na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa na czas nieokreślony; kandydatów przedkładają krajowej radzie zgromadze­nia ogólne sędziów w sądach, w liczbie podwójnej w stosunku do liczby stanowisk przewidzianych do obsadzenia;

2) zasada nieusuwalności (art. 180) - w świetle Konstytucji stanowisko sę­dziego może być opróżnione w przypadku:

a) złożenia sędziego z urzędu lub zawieszenia go w czynnościach, co może nastąpić tylko na podstawie orzeczenia sądu,

b) przeniesienia sędziego w stan spoczynku wskutek choroby lub utraty sił,

c) osiągnięcia wieku emerytalnego;

3) Konstytucja przyjmuje zasadę nieprzenoszenia sędziego z wyjątkiem dwu przypadków, pierwszy - gdy jest to konsekwencją zmian organizacyjnych w sądownictwie, drugi - gdy nastąpiła zmiana ustroju sądów lub zmiana granic okręgów sądowych, sędzia jednak sam wyraża na to zgodę;

4) kolejną gwarancją jest immunitet sędziowski, który wymaga zgody sądu na pociągnięcie sędziego do odpowiedzialności karnej lub na pozbawienie go wolności;

5) Konstytucja gwarantuje sędziemu odpowiednią sytuację materialną, stosowną do godności urzędu i zakresu obowiązków;

6) obowiązuje niepołączalność stanowiska sędziego ze sprawowaniem mandatu posła i senatora, ale także i zatrudnienia w aparacie władzy wykonawczej;

7) zasada apolityczności sędziów i związany z tym zakaz należenia do partii, związku zawodowego czy też prowadzenia działalności publicznej nie-dającej się pogodzić z zasadą niezawisłości.

Trybunał Konstytucyjny jednoznacznie stwierdził, że niezawisłość sę­dziowska stanowi składnik i warunek państwa prawa³.

b) zasada instancyjności

Zasada ta stanowi konieczną regułę działania sądów, a Konstytucja wprowadza wymóg, by postępowanie sądowe było co najmniej dwuinstan­cyjne. Ma to na celu usunięcie błędów, pomyłek bądź uchybień popełnionych w pierwszej instancji. Jest to zatem prawnie przewidziana forma korygowania rozstrzygnięć budzących zastrzeżenia. Dlatego też i w katalogu praw jednostki znalazł się art. 73, przyznający każdej ze stron prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji.

Podkreślić należy, że tryb dwuinstancyjnego postępowania obowiązywał w Polsce od lat 50. XX w, a w latach 90. XX w. został wprowadzony tryb trójin-stancyjny. Środkiem odwoławczym od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji jest apelacja, a od orzeczeń sądu drugiej instancji - kasacja. Jest ona środkiem zaskarżenia przysługującym stronom i prowadzi do utrzymania orzeczenia lub jego uchylenia i przekazania sprawy do ponownego rozpatrzenia.

Jedynym, i tylko przejściowo do 2004 r., sądem jednoinstancyjnym w Polsce był Naczelny Sąd Administracyjny. Od 1 stycznia 2004 r. w pierwszej instancji orzekają wojewódzkie sądy administracyjne.

c) zasada udziału obywateli w działalności sądów

Artykuł 182 wyraża zasadę udziału obywateli w sprawowaniu wymia­ru sprawiedliwości, nie określając jednak form jego stosowania. Sprawy te rozstrzyga ustawa o ustroju sądów powszechnych, która przewiduje udział ławników w rozpoznawaniu i rozstrzyganiu spraw. Oznacza to, że w pierwszej instancji wymiar sprawiedliwości jest sprawowany nie tylko przez sędziów zawodowych, ale że zakłada się także udział w tych działaniach czynnika obywatelskiego (w składzie sędzia zawodowy + dwóch ławników). W ten sposób realizowana jest w działalności sądów także zasada kolegialności, bowiem ławnicy mają w toku wykonywania swych czynności równe prawa z sędzią zawodowym, poza prowadzeniem rozprawy.

Ławników wybierają rady gmin na czteroletnią kadencję. Kandydatów zgłaszają organizacje i stowarzyszenia, związki zawodowe, a także grupa 25 obywateli zamieszkałych na terenie działania danej rady.

Udział ławników nie został przewidziany w sądach drugiej instancji, gdyż rozstrzygane tam zagadnienia mają nie merytoryczny, a prawny charakter.

d) zasada jednolitości sądów

Zasada ta znajduje swój wyraz w art. 174 Konstytucji, który stanowi, że wszystkie wyroki wydawane są przez sądy w imieniu Rzeczypospolitej. W całym państwie obowiązuje przy tym jednolita struktura sądów, organy te działają na podstawie jednolitego prawa, prowadzą postępowanie w trybie jed­nolitym przewidzianym przez prawo. Nie ma więc żadnych podstaw prawnych do wyodrębnienia odmiennych zasad odnoszących się do postępowania sądów w odniesieniu do jakiegokolwiek rejonu, dzielnicy czy innej części państwa.

e) prawo do sądu

Konstytucja w art. 45 przyznaje każdemu prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. Przepis ten posiada duże znaczenie ustrojowe, został wprowadzony dopiero w okresie transformacji ustrojowej, nie był w okresie PRL ani znany, ani stosowany. Twórcy Konstytucji nawiązali więc do Konstytucji marcowej, która zasadę tę wyrażała w art. 98, nie do­puszczając do zamykania obywatelowi drogi sądowej w celu dochodzenia strat i krzywd.

Zanim zasada ta pojawiła się w art. 45 obecnej Konstytucji, wcześniej Trybunał Konstytucyjny wyprowadzał ją z idei demokratycznego państwa prawnego, która to idea została wprowadzona do Konstytucji z 1952 r. w wy­niku nowelizacji przeprowadzonej 29 grudnia 1989 r.

Prawo do sądu Konstytucja uznaje za prawo podmiotowe jednostki, stąd ujmuje je w rozdziale II. W ten sposób wprowadzono jedną z istotnych gwarancji wolności i praw człowieka i obywatela. Gwarancja ta dopuszcza ograniczenie praw jednostki tylko w wyniku przeprowadzenia postępowania określonego w przepisach procedury sądowej.

Omawiana zasada oznacza prawo do sądu niezawisłego, działającego bez nieuzasadnionej zwłoki, przysługuje ono tak osobie fizycznej, jak i osobie prawnej, czyli wszystkim podmiotom występującym w obrocie prawnym. Dzięki prawu do sądu konstytucyjne wolności i prawa jednostki stają się realne, bowiem skutecznie zagwarantowane.

f) zasada jawności

Z powoływanego już art. 45 Konstytucji wynika, że postępowanie sądo­we powinno być oparte na zasadzie jawności. Przy czym zasada ta dotyczy „jawnego rozpatrzenia sprawy". Wyjątki od niej mogą być podyktowane wyłącznie względami na moralność, bezpieczeństwo państwa i porządek publiczny, a także na ochronę życia prywatnego stron. Jednakże ogłoszenie wyroku musi zawsze mieć charakter publiczny.

Stosowanie jawności rozprawy jest przejawem realizacji innej ważnej zasady ustrojowej, czyli jawności życia publicznego, zabezpiecza prawo oskarżonego do obrony, zasady kontradyktoryjności, a także urzeczywistnie­nia kontroli społecznej. Stosowanie tej zasady ma także znaczenie dla sądu, utrudnia bowiem wywieranie nacisku na sędziego, a wymiar sprawiedliwości odbywa się pod kontrolą opinii publicznej, co skłania osoby występujące przed sądem do sumienności w składaniu zeznań.

g) zasada prawa do obrony

Również i ta zasada znalazła miejsce w rozdziale II Konstytucji (art. 42 ust. 2). Oznacza ona prawo każdego, przeciwko komu prowadzone jest postę­powanie karne, do obrony na wszystkich etapach tego postępowania. Obejmuje ono prawo posiadania obrońcy z wyboru lub z urzędu i jest gwarantowane na wszystkich kolejnych etapach postępowania karnego (przygotowawcze­go, sądowego i wykonawczego). Zasada ta polega także na zapewnieniu osobistej obrony przez podejrzanego, oskarżonego czy skazanego, który może podejmować różne czynności procesowe w ramach przewidzianych dla stron uprawnień. Istotne wzmocnienie prawa do obrony stanowi zasada domniemania niewinności oskarżonego, co oznacza zwolnienie oskarżonego z obowiązku dostarczania dowodów w swej sprawie, zagwarantowanie prawa odmowy zeznań i składania wyjaśnień. Skazany zaś ma prawo odwołania się od wyroku.

h) zasada domniemania niewinności

W art. 42 ust. 3 Konstytucja stanowi, iż: „każdego uważa się za niewinnego, dopóki jego wina nie zostanie stwierdzona prawomocnym wyrokiem sądu". Znana od dawna w prawie karnym zasada procesowa została przeniesiona do kategorii konstytucyjnego prawa podmiotowego. Ma ona bardzo istotne znaczenie, bowiem wynika z niej, że istnieje obowiązek udowodnienia oskarżo­nemu winy, co zwalnia go z potrzeby udowadniania swej niewinności. Z zasadą tą wiąże się zasada in dubio pro reo, z której wynika obowiązek tłumaczenia niewyjaśnionych okoliczności na korzyść oskarżonego.

i) zasada nullum crimen sine lege

Zgodnie z tą zasadą wyrażoną w art. 42 ust. 1 odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Wynika z niej zakaz pocią­gania do odpowiedzialności za czyn, jeśli w czasie jego popełnienia nie był on zakazany pod groźbą kary. Zasada ta oznacza także, że orzeczona kara za czyn nie może być surowsza od kary przewidzianej w ustawie.

Omawiana zasada znana jest od dawna w prawie karnym, została ujęta nie w rozdziale dotyczącym sądów i trybunałów, lecz w rozdziale II traktu­jącym o wolnościach i prawach jednostki. Została zatem ujęta jako prawo podmiotowe. Przewidziany w art. 42 wyjątek od tej zasady określony jest w ust. 1, który stanowi, że omawiana zasada nie stoi na przeszkodzie skazaniu za czyn, który w czasie jego popełnienia stanowił przestępstwo w rozumieniu prawa międzynarodowego.

4. Krajowa Rada Sądownictwa

Jest to nowy organ w strukturze aparatu państwowego, powstał bowiem dopiero w 1989 r. jako rezultat okrągłego stołu. Krajowa rada powołana została z myślą o zinstytucjonalizowanym zagwarantowaniu niezawisłości sędziow­skiej, choć przyczynia się także do wzmocnienia roli samorządu sędziowskiego w sprawach organizacyjnych i personalnych.

Skład KRS Jest to organ konstytucyjny, przewidziany w art. 186 i 187 Konstytucji. W świetle art. 186 stoi on „na straży niezależności sądów i niezawisłości sę­dziów". Krajowa Rada Sądownictwa składa się z przedstawicieli trzech władz, z zapewnieniem przewagi przedstawicieli środowiska sędziowskiego. Zgodnie z art. 187 w skład KRS wchodzą: przedstawiciele władzy ustawodawczej wy­bierani na okres kadencji przez Sejm - czterej posłowie i przez Senat - dwaj senatorowie; przedstawiciele władzy wykonawczej (Minister Sprawiedliwości i osoba powołana przez prezydenta); przedstawiciele władzy sądowniczej (Pierwszy Prezes SN, Prezes NSA, 15 członków wybranych spośród sędziów SN, sądów powszechnych, administracyjnych i wojskowych). Przewodniczą­cego KRS i dwóch jego zastępców wybiera Rada ze swego grona na kadencję czteroletnią.

Kompetencje KRS obejmują:

a) rozpatrywanie kandydatur na stanowiska sędziów wszystkich sądów i przedstawianie ich prezydentowi w celu powołania,

b) rozpatrywanie i rozstrzyganie wniosków o przeniesienie sędziego na inne miejsce służbowe,

c) określanie ogólnej liczby członków Sądu Dyscyplinarnego i Wyższego Sądu Dyscyplinarnego,

d) wyrażanie zgody na dalsze zajmowanie stanowiska sędziego, który prze­kroczył wiek 65 lat,

e) wypowiadanie się w sprawie etyki zawodowej sędziów,

f) wysłuchiwanie informacji Pierwszego Prezesa SN, Prezesa NSA, Ministra Sprawiedliwości i przewodniczącego Wyższego Sądu Dyscyplinarnego,

g) określanie stanowiska wobec propozycji zmian ustroju sądów,

h) opiniowanie programu szkolenia aplikantów i przeprowadzania egzami­nów sędziowskich.

Krajowa Rada Sądownictwa obraduje na posiedzeniach, a jej uchwały zapadają większością głosów.

5. Trybunał Konstytucyjny

Powstanie TK Trybunał Konstytucyjny jest organem, który w Polsce nie miał tradycji. Wprawdzie w okresie II Rzeczypospolitej wysuwano postulat jego utworzenia, ale do tego nie doszło. Powstał dopiero w latach 80. XX w, zyskując 26 marca 1982 r. podstawy konstytucyjne, a do jego powołania doszło w końcu 1985 r. po uchwa­leniu przez Sejm ustawy z 29 kwietnia o Trybunale Konstytucyjnym.

Przeciągające się prace związane z uchwaleniem ustawy powodowały zastrzeżenia doktrynalne, bowiem Konstytucja z 1952 r. określała Sejm jako najwyższy organ władzy państwowej. Przeciwnicy TK powoływali się na ten przepis, argumentując, że powierzenie organowi pozaparlamentarnemu kontroli konstytucyjności ustaw stoi w sprzeczności z konstytucyjnie określoną pozycją Sejmu⁴. Ślady tych sporów pozostały w rozwiązaniach przyjętych w 1985 r. w odniesieniu do ustaw⁵, gdyż orzeczenia TK uznające niezgodność ustawy z Konstytucją podlegały rozpatrzeniu przez Sejm, który orzeczenie mógł odrzucić.

Pozaparlamentarna kontrola Tak więc w 1982 r. zdecydowano w Polsce o wprowadzeniu pozaparla­mentarnej kontroli konstytucyjności prawa⁶, przyjmując model europejski⁷, różniący się od amerykańskiego, który prawo kontroli przyznaje sądom powszechnym. Mogą one na wniosek strony, w toku rozpoznawanej sprawy rozstrzygać w kwestii zgodności ustawy z konstytucją. Model europejski za­kłada powołanie sądu konstytucyjnego⁸, którego członkowie podlegają tylko konstytucji i mają prawo analizowania oraz kwestionowania ustaw niezgodnych z ustawą zasadniczą. Kontrola ta ma charakter abstrakcyjny.

a) rola ustrojowa Trybunału Konstytucyjnego

Regulacje prawne odnoszące się do Trybunału Konstytucyjnego zawarte są w rozdziale VIII poświęconym sądom i trybunałom, ale nie tylko tam. Instytucji tej dotyczą przepisy znajdujące się w innych rozdziałach, są bowiem związane z uprawnieniami Sejmu, prezydenta, są w rozdziale traktującym o wolnościach i prawach jednostki, o źródłach prawa. Rozwinięciem przepisów Konstytucji jest ustawa z dnia 1 sierpnia 1997 r. o Trybunale Konstytucyjnym. Konstytucja jednoznacznie rozstrzygnęła pozycję ustrojową Trybunału Konstytucyjnego, zaliczając go do grupy organów władzy sądowniczej. Jest więc instytucją od­rębną i niezależną od innych władz. W świetle art. 175 TK jest organem władzy sądowniczej, ale nie sprawuje wymiaru sprawiedliwości, który jest zastrzeżony tylko dla sądów. Od sądów TK różni się: a) szczególnym trybem powoływania sędziów; nie są powoływani przez Prezydenta RP lecz wybierani przez Sejm; ich kadencyjnością; b) orzeczenia TK są niezależne od Sądu Najwyższego; c) nie ma zastosowania zasada dwuinstancyjności postępowania.

Umocnienie roli i rangi ustrojowej, poszerzenie zadań TK w nowej Konstytucji nie mogło nie wywrzeć wpływu na wewnętrzną organizację i skład tego organu. Zwiększony został jego skład do 15 członków (dotychczas liczył 12). W skład tej wchodzi także Prezes i wiceprezes TK, powoływani przez prezydenta spośród kandydatów przedstawianych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów TK. Konstytucja nie określa bezpośrednio kadencji trybu­nału, a jego skład wybierany jest w sposób indywidualny, wybór odbywa się w momencie upływu kadencji członka. W listopadzie 1997 r. Sejm wybrał, z uwagi na zwiększony skład trybunału, trzech członków nowych, a następnie w tym samym miesiącu trzech kolejnych, którzy objęli stanowiska w miejsce sędziów, których mandat upłynął. Kandydatów na członków TK przedstawiają posłowie, w liczbie co najmniej 50, a także Prezydium Sejmu. Wybór następuje bezwzględną większością głosów.

Członkowie TK, podobnie jak sędziowie w ogóle, korzystają z niezawi­słości sędziowskiej, która jest zabezpieczona gwarancjami konstytucyjnymi. Do gwarancji tych zalicza się:

a) podległość sędziów TK tylko Konstytucji,

b) zapewnienie warunków pracy i odpowiedniego wynagrodzenia odpo­wiadającego godności urzędu,

c) nieusuwalność ze stanowiska,

d) apolityczność i związany z tym zakaz przynależenia do partii politycznej i związku zawodowego,

e) immunitet sędziowski.

Mandat sędziego TK można sprawować tylko przez jedną kadencję, istnieje więc zakaz ponownego wyboru. Sędzia zaś po upływie kadencji ma zagwarantowany powrót na stanowisko, zajmowane przed wyborem w skład TK lub na równorzędne, albo przejście w stan spoczynku.

b) zakres kompetencji Trybunału Konstytucyjnego

W porównaniu ze stanem obowiązującym do wejścia w życie Konstytucji zakres kompetencji TK został poszerzony⁹. Wprawdzie TK stracił prawo do­konywania powszechnie obowiązującej wykładni ustaw, to jednak otrzymał wiele nowych zadań znacznie poszerzających zakres kompetencji, które można uszeregować następująco:

• Podstawowym zadaniem TK jest orzekanie o zgodności z Konstytucją ustaw, a także z Konstytucją, umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi na mocy upoważnienia parlamentu i ustawami - innych aktów prawnych. Należy podkreślić, że w świetle art. 190 orzeczenia o zgodności ustaw z Konstytucją mają ostateczny charakter, tak więc Sejm nie może decydować ostatecznie o lo­sach ustawy, gdyż będzie związany orzeczeniem TK. Przepis art. 190 dotyczy w pełni ustaw uchwalanych po wejściu w życie Konstytucji. Natomiast w sposób wyjątkowy potraktowano ustawy uchwalone przed wejściem w życie ustawy zasadniczej, tj. przed 17 października 1997 r. W okresie dwóch lat orzeczenia dotyczące tych ustaw jeszcze podlegały rozpatrzeniu przez Sejm, który mógł je odrzucać większością 2/3 głosów. Na wniosek prezydenta TK może badać zgodność uchwalonych ustaw przed ich podpisaniem.

Kontroli TK poddane zostały umowy międzynarodowe, stało się to ko­nieczne m.in. z powodu zaliczenia ratyfikowanych na podstawie upoważnienia ustawowego umów międzynarodowych do kategorii źródeł powszechnie obowiązującego prawa. W konsekwencji TK orzeka o zgodności ustaw z raty­fikowanymi na podstawie ustawowego upoważnienia umowami międzyna­rodowymi. Na wniosek prezydenta TK może badać zgodność z Konstytucją umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.

Materialny i formalny aspekt kontroliTrybunał Konstytucyjny orzeka też o zgodności z Konstytucją, ratyfiko­wanymi umowami międzynarodowymi i ustawami aktów normatywnych wydawanych przez centralne organy państwowe.

Zauważyć należy, że kontrola konstytucyjności prawa dokonywana jest przez trybunał tak pod względem materialnym, jak i formalnym. Pod wzglę­dem materialnym kontrola ta oznacza badanie, czy przepis prawa nie narusza Konstytucji, ustawy, a także ratyfikowanej umowy międzynarodowej. Jest to więc badanie treści prawa. Natomiast kontrola pod względem formalnym polega na badaniu czy dany akt prawny wydał organ kompetentny, czy wydając go, nie przekroczył granic udzielonej mu delegacji, czy zachowany został właściwy tryb wydania danego aktu prawnego.

Kontrola konstytucyjności sprawowana przez TK może mieć charakter abstrakcyjny, gdy badanie dotyczy w ogóle kwestionowanego aktu. Może też mieć charakter konkretny, gdy TK udziela odpowiedzi na pytania prawne lub gdy rozpatruje skargę konstytucyjną. Rozpatrywanie skarg konstytucyjnych to nowa kompetencja TK określona w art. 79 i art. 188 pkt 5 Konstytucji.

Trybunał Konstytucyjny nie bada zgodności z Konstytucją aktów prawa miejscowego, gdyż zadanie to otrzymał Naczelny Sąd Administracyjny.

• Nowym uprawnieniem TK jest orzekanie w sprawach skargi konsty­tucyjnej. Skargę tę może wnosić do TK, po wyczerpaniu wszelkich procedur, każdy, którego konstytucyjna wolność lub prawo zostały naruszone. Wnosi się wówczas skargę w sprawie zgodności z Konstytucją, ustawą lub innym aktem normatywnym, na podstawie którego sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o wolnościach, prawach lub obowiązkach skarżącego okre­ślonych w konstytucji.

Skarga konstytucyjna służy ochronie wolności i praw ustanowionych w Konstytucji, a wnieść ją może osoba, której te uprawnienia zostały naru­szone. Nie jest to więc skarga powszechna (actio popularis), która przysługuje każdemu, niezależnie od tego czy jego praw dotyczy. Skarga konstytucyjna, nie będąc skargą typu actio popularis, ma szeroko zakreślone granice, może ją wnieść „każdy", czyli nie jest ograniczona do obywateli Rzeczypospolitej. Krąg podmiotów uprawnionych obejmuje nie tylko osoby fizyczne, mogą z niej korzystać także partie polityczne, związki zawodowe, organizacje, stowarzyszenia i osoby prawne.

Przedmiotem skargi mogą być tylko wolności i prawa ujęte w Konstytu­cji, nie mogą natomiast być nią objęte wolności, prawa i obowiązki określone w ustawach. Skarga tego rodzaju ma zatem charakter skargi konkretnej, a nie abstrakcyjnej¹⁰. Musi ona zawierać zarzut, że ostateczne orzeczenie sądu lub organu administracji publicznej zostało wydane na podstawie aktu normatywnego niezgodnego z Konstytucją.

• Kolejna kompetencja obejmuje orzekanie o zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych. Rozwija ją ustawa o Trybunale Kon­stytucyjnym, stanowiąc, iż badanie zgodności z Konstytucją celów partii, które określa program, lub statutu partii jest rozpoznawane w trybie przewidzianym dla rozpatrywania sprawy zgodności z Konstytucją aktów normatywnych. Gdy zaś chodzi o badanie zgodności działalności partii TK, stosuje się przepisy kodeksu postępowania karnego.

• Na mocy art. 189 trybunał uzyskał nową kompetencję, a jest nią roz­strzyganie sporów kompetencyjnych pomiędzy centralnymi konstytucyjnymi organami państwa. Ograniczenie tej kompetencji do organów centralnych wynika stąd, że spory kompetencyjne między organami samorządu teryto­rialnego i administracją rządową, zgodnie z art. 166 ust. 3, rozpatrują sądy administracyjne.

• Do kompetencji Trybunału Konstytucyjnego należy rozstrzyganie o stwierdzeniu przeszkody w sprawowaniu urzędu prezydenta w sytuacji, gdy nie jest on w stanie powiadomić o tym Marszałka Sejmu.

• Do TK należy ponadto sygnalizowanie o występowaniu luki uchybień w prawie.

.

c) tryb postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym

Krąg podmiotów uprawnionych do występowania z wnioskami do Trybunału Konstytucyjnego określa art. 191 Konstytucji. Podmioty te można ująć w następujące grupy: 1) podmioty posiadające uprawnienia generalne, czyli korzystające z tego prawa bez żadnych ograniczeń; są to: Prezydent RP Marszałkowie Sej­mu i Senatu, Prezes Rady Ministrów, 50 posłów, 30 senatorów, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes Naczelnego Sądu Administracyjnego, Prokurator Generalny, Prezes NIK i Rzecznik Praw Obywatelskich;

2) grupa druga obejmuje podmioty uprawnione szczegółowo, czyli mogące występować tylko wówczas, gdy akt normatywny dotyczy ich zakresu działania; do grupy tej należą: organy stanowiące samorządu terytorialnego, ogólnokrajowe organy związków zawodowych, organizacji pracodawców i organizacji zawodowych, kościoły i inne związki wyznaniowe;

3) w grupie trzeciej znajduje się podmiot uprawniony indywidualnie - jest nim Krajowa Rada Sądownictwa w zakresie aktów normatywnych doty­czących niezależności sądów i niezawisłości sędziów¹¹.

Wnioski w sprawach sporów kompetencyjnych mogą zgłaszać: Prezydent RP Marszałkowie Sejmu i Senatu, premier, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, Prezes NSA i Prezes NIK (art. 192).

W postępowaniu przed TK obowiązuje zasada jawności, która może być ograniczona tylko ze względu na bezpieczeństwo państwa lub tajemnicę państwową. Ustawa przewiduje trzy rodzaje składów orzekających TK. Organ ten orzeka w składzie pełnym w sprawach sporów kompetencyjnych, stwier­dzania przeszkody w sprawowaniu urzędu przez prezydenta, powierzenia Marszałkowi Sejmu tymczasowego sprawowania obowiązków prezydenta, zgodności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych, stwierdze­nia zgodności ustawy z Konstytucją przed podpisaniem jej przez prezydenta, a także umowy międzynarodowej przed jej ratyfikacją.

W składzie pięciu sędziów trybunał orzeka o zgodności ustawy oraz ratyfikowanych umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z umowami międzynarodowymi ratyfikowanymi na podstawie upoważnienia ustawowego.

W składzie trzech sędziów TK orzeka w sprawach: zgodności innych aktów prawnych z Konstytucją, ratyfikowanymi umowami międzynarodo­wymi i ustawami, a także w sprawach zażaleń na odmowę nadania biegu wnioskowi o stwierdzenie zgodności aktu normatywnego z Konstytucją, umową międzynarodową, ustawą oraz skargi konstytucyjnej.

d) orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego

Artykuł 190 ust. 1 nadaje orzeczeniom TK moc powszechnie obowiązu­jącą, są one zatem ostateczne. Jest to istotna zmiana, od dawna postulowana przez środowiska sędziowskie i naukowe. Tylko przy stosowaniu ostateczności orzeczeń trybunału można zapewnić skuteczną ochronę konstytucyjnego porządku prawnego.

Orzeczenia TK podlegają niezwłocznemu ogłoszeniu w organie urzędo­wym, w którym dany akt normatywny był ogłoszony. Jeśli nie był opubliko­wany, to orzeczenie TK ogłasza się w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski". Jest regułą, że orzeczenie trybunału wchodzi w życie z dniem ogłoszenia.

Stwierdzając niezgodność ustawy z Konstytucją, TK może określić inny termin utraty mocy obowiązującej aktu normatywnego niż termin ogłoszenia. W odniesieniu do ustaw termin ten nie może być dłuższy niż 18 miesięcy, zaś w stosunku do innych aktów normatywnych - nie dłuższy niż 12 miesięcy.

W doktrynie odróżnia się tzw. orzeczenia interpretacyjne Trybunału Konstytucyjnego. Ich cechą charakterystyczną jest to, że TK uznaje zgod­ność przepisu prawnego z Konstytucją, ale pod warunkiem odpowiedniej jego interpretacji lub w odpowiednim zakresie jego stosowania. Jest to więc rodzaj dość skomplikowanej wykładni przepisu sformułowanego w sposób niejednoznaczny bądź niejasny.

6. Trybunał Stanu

a) istota i zakres odpowiedzialności konstytucyjnej

Prawidłowe funkcjonowanie demokratycznego ustroju zakłada istnienie różnorodnych instytucji prawnych stanowiących gwarancje praworządności. W rozdziale IX podręcznika przedstawiona została instytucja odpowiedzial­ności parlamentarnej, która zapewnia kontrolę Sejmu nad działalnością rządu i organów administracji rządowej. Historycznie wcześniejszą od niej, choć nieodgrywającą praktycznie tak doniosłej roli, jest instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej, która posiada charakter prawno-karny.

Geneza instytucji Powstała ona w średniowiecznej Anglii w celu ograniczenia możliwości wykorzystywania władzy przez urzędników króla. Wówczas to powstała in­stytucja zwana impeachment, a obejmowała ona prawo Izby Gmin do stawiania urzędników w stan oskarżenia przed Izbą Lordów, której powierzone zostało pełnienie roli sądu. Dużo wygodniejszą stała się, powstała dopiero w XVIII w, instytucja odpowiedzialności parlamentarnej, której zastosowanie jest łatwiej­sze, bardziej skuteczne, polegające na odwołaniu kontrolowanego organu czy osoby zajmującej określone stanowisko. W Wielkiej Brytanii odpowiedzialność ta wyparła stosowanie instytucji impeachment, która nadal uchodzi za pierwo­wzór współcześnie znanej odpowiedzialności konstytucyjnej.

W wielu krajach instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej jest znana, a polega ona na pociąganiu do odpowiedzialności osób zajmujących najwyższe stanowiska w państwie za sposób sprawowania urzędu. Jest to odpowiedzial­ność o charakterze prawnym za czyny polegające na naruszeniu konstytucji lub ustaw (tzw. delikt konstytucyjny) w związku z zajmowanym stanowiskiem, w sposób zawiniony, niestanowiący przestępstwa.

Instytucja odpowiedzialności konstytucyjnej znana jest szeroko, mimo że nie jest zbyt często stosowana w praktyce, a próby jej zastosowania są przeważ­nie mało skuteczne. Przybiera ona różne formy, stąd można mówić o czterech jej modelach. Niektóre rozwiązania przyjmują model charakteryzujący się tym, że osoba zajmująca stanowisko kierownicze w państwie jest pociągana do odpowiedzialności przed drugą izbą parlamentu (np. w Wielkiej Brytanii czy Stanach Zjednoczonych), która działa wówczas w charakterze sądu. Drugi model to sądzenie tych osób przez Trybunał Konstytucyjny (Włochy, RFN, Austria), który obok innych funkcji spełnia też rolę sądu. W modelu trzecim funkcję tę powierza się Sądowi Najwyższemu (Belgia), w czwartym zaś spe­cjalnie w tym celu powołanemu organowi - Trybunałowi Stanu¹².

Tradycja w Polsce O ile początki instytucji odpowiedzialności konstytucyjnej są związane z Anglią, o tyle późniejszy jej model wykształciła rewolucja francuska 1789 r. W Polsce instytucja ta ma długie tradycje sięgające drugiej połowy XVI w., choć wyraźny kształt nadała jej dopiero Konstytucja 3 maja¹³. Znała ją Konstytucja marcowa; członków Trybunału Stanu powoływał wówczas Sejm. W okresie Konstytucji z 1935 r. trybunał istniał, z tą jednak zmianą, że podlegał prezyden­towi, do którego uprawnień należało powoływanie członków tego organu.

Mimo formalnego recypowania przez Małą Konstytucję z 1947 r. założeń i konkretnych przepisów Konstytucji marcowej, nie doszło do utworzenia Trybunału Stanu, podobnie jak w okresie uchwalania Konstytucji z 1952 r. Przyjęty przez tę Konstytucję stalinowski model państwa miał wszak uła­twiać rządowi i organom administracji swobodę działania, wolną od kontroli parlamentu, a więc i od odpowiedzialności konstytucyjnej. Dopiero wybuch głębokiego kryzysu społecznego, politycznego i gospodarczego w 1980 r. zrodził powszechne żądanie ukarania winnych dramatycznej sytuacji, w jakiej znalazła się Polska. Na fali tych żądań doszło 26 marca 1982 r. do nowelizacji Konstytucji i wprowadzenia Trybunału Stanu, którego organizację i tryb funkcjonowania określiła ustawa uchwalona tego samego dnia.

Nowelizacja Konstytucji dokonana w 1982 r. przywróciła więc tradycyjną instytucję odpowiedzialności konstytucyjnej. Stan prawny wprowadzony w 1982 r., mimo iż ulegał korektom w wyniku nowelizacji ustawy o Trybunale Stanu, wymagał jednak nowych uregulowań spowodowanych przyjęciem Konstytucji z 1997 r.

W świetle art. 198 ustawy zasadniczej odpowiedzialność konstytucyjną za naruszenie Konstytucji lub ustawy w związku z zajmowanym stanowiskiem lub w zakresie urzędowania ponoszą: Prezydent RP Prezes Rady Ministrów i członkowie rządu, Prezes NBP Prezes NIK, członkowie KRRiTV, osoby, któ­rym premier powierzył kierowanie ministerstwem oraz Naczelny Dowódca Sił Zbrojnych, a także posłowie i senatorowie.

Zakres odpowiedzialności konstytucyjnej Jeśli chodzi o prezydenta, to może on być pociągnięty do odpowiedzial­ności konstytucyjnej za czyn polegający na naruszeniu Konstytucji lub ustaw, ale także i za przestępstwo pospolite. Natomiast premier i członkowie rządu odpowiadają za delikt konstytucyjny, jak też i za przestępstwo, ale tylko jeśli zostało ono popełnione w związku z zajmowanym stanowiskiem.

Prezes NBR Prezes NIK i członkowie KRRiTV odpowiadają wyłącznie za delikt konstytucyjny, zaś posłowie i senatorowie za działalność gospodarczą związaną z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego.

Tak więc Konstytucja nie objęła tego rodzaju odpowiedzialnością kierow­ników urzędów centralnych. Rozszerzono ją natomiast na posłów i senatorów, co wywołuje kontrowersje. Z istoty swej pociąganie do odpowiedzialności kon­stytucyjnej stosuje się w drodze działania parlamentu wobec członków organów władzy wykonawczej, do których nikt nie zalicza członków parlamentu.

Do odpowiedzialności konstytucyjnej pociągane są osoby za czyny wykazujące następujące znamiona:

a) nie stanowią one przestępstwa,

b) zostały popełnione przez osoby w zakresie swego urzędowania lub w związ­ku z zajmowanym stanowiskiem,

c) mają zawiniony charakter,

d) oznaczają naruszenie konstytucji lub ustaw.

Sprawa odpowiedzialności prezydenta przed Trybunałem Stanu za przestępstwo nie wzbudza zastrzeżeń, jest to bowiem jedyny organ władzy sądowniczej powołany do orzekania o przestępstwie, którego skład nie jest powoływany przez głowę państwa. Natomiast kwestia odpowiedzialności członków Rady Ministrów i innych podmiotów wywołuje kontrowersje z uwagi na zasadę równości wszystkich wobec prawa przed sądami. Wynikają stąd postulaty wyeliminowania odpowiedzialności karnej z zakresu właściwości Trybunału Stanu¹⁴.

Warto zaznaczyć też, że odpowiedzialności konstytucyjnej podlegają okre­ślone osoby zarówno w okresie pełnienia najwyższych stanowisk w państwie, jak też te, które zajmowały te stanowiska w przeszłości, w okresie popełnienia czynu powodującego postawienie w stan oskarżenia przed Trybunałem.

b) prawne podstawy istnienia i organizacja Trybunału Stanu

Skład TS Regulacje konstytucyjne odnoszące się do Trybunału Stanu zawarte są w art. 198-201 ustawy zasadniczej. Stanowią one, że organ ten jest powoły­wany przez Sejm spoza swego grona na okres swej kadencji. W ten sposób oddzielona została funkcja oskarżania od funkcji orzekania. Kadencja TS kończy się wraz z kadencją Sejmu, nawet jeśli została ona skrócona przez prezydenta. Jednakże członkowie trybunału zachowują swe mandaty do czasu wyboru nowego składu przez nowo obrany Sejm. Nie ma prawnego zakazu ponownego wyboru w skład TS. Wybór Trybunału Stanu przez Sejm, a także równoczesne kończenie kadencji tych organów czyni z trybunału organ zaufania politycznego rządzącej większości sejmowej.

Z urzędu przewodniczącym Trybunału Stanu jest Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego. W skład Trybunału wchodzą ponadto dwaj zastępcy przewod­niczącego oraz członkowie w liczbie 16. Konstytucja wprowadza wymóg, by zastępcy przewodniczącego i co najmniej połowa członków TS posiadali kwalifikacje niezbędne do zajmowania stanowiska sędziego. W ten sposób trybunał ma skład mieszany, co nadaje mu zawodowo-społeczny charakter, pozwalający na utrzymanie określonej równowagi między politycznym i ju­rydycznym podejściem do rozstrzyganych spraw¹⁵.

Podobnie jak wszystkim członkom organów zaliczanych do władzy sądowniczej, taki członkom TS przysługuje niezawisłość sędziowska, a także immunitet sędziowski.

c) tryb postępowania w zakresie odpowiedzialności konstytucyjnej

Etapy postępowania Realizacja odpowiedzialności konstytucyjnej przebiega w trzech etapach, z których pierwszy obejmuje postępowanie przygotowawcze. Odbywa się on w Sejmie, gdy chodzi o członków Rady Ministrów i inne podmioty, z wyjątkiem prezydenta, wobec którego uchwałę podejmuje Zgromadzenie Narodowe. Jest to etap swoistego śledztwa. W celu uruchomienia procedury określonej w regulaminie Sejmu wymagane jest złożenie wniosku na ręce Marszałka Sejmu, który wniosek ten kieruje do Sejmowej Komisji Odpowiedzialności Konstytucyjnej. Wniosek tego rodzaju może złożyć prezydent lub co najmniej 115 posłów oraz komisja śledcza, w odniesieniu do posłów również Marsza­łek Sejmu, a w stosunku do prezydenta prawo zgłoszenia wniosku posiada 140 członków Zgromadzenia Narodowego.

Prace w Komisji Komisja przeprowadza w tej sprawie postępowanie w celu zbadania zasadności stawianych zarzutów, kierując się przepisami regulaminu Sejmu i kodeksu postępowania karnego. Osoba, której wniosek dotyczy, ma prawo składania wyjaśnień, korzystania z pomocy obrońcy, uczestniczenia w postę­powaniu dowodowym. Komisja może wzywać świadków i biegłych.

Głosowanie nad wnioskiem Prace w Komisji kończą się opracowaniem wniosku o pociągnięcie do odpowiedzialności konstytucyjnej lub o umorzenie postępowania. Uchwałę w stosunku do prezydenta podejmuje Zgromadzenie Narodowe większością 2/3 ogólnej liczby członków zgromadzenia, wobec pozostałych podmiotów - Sejm większością 3/5 ustawowej liczby posłów. Jeśli uchwała nie uzyska wy­maganej większości, postępowanie ulega umorzeniu. Jeśli zaś zostaje przyjęta, wówczas w przypadku prezydenta następuje zawieszenie go w sprawowaniu urzędu. Podejmując uchwałę, Sejm (Zgromadzenie Narodowe) wybiera ze swego grona dwóch oskarżycieli.

Etap drugi obejmuje postępowanie przed Trybunałem Stanu, a ma ono charakter dwuinstancyjny. Postępowanie przed TS toczy się w oparciu o prze­pisy kodeksu postępowania karnego. W pierwszej instancji orzeka trybunał w składzie: przewodniczący i czterech sędziów, w drugiej zaś: przewodniczący i sześciu sędziów, z tym że sędziowie, którzy orzekali w pierwszej instancji, zostają wyłączeni.

Trzeci etap obejmuje postępowanie wykonawcze.

Sankcje karne Kary, jakie trybunał może orzekać, były już omawiane w rozdziale je­denastym, obejmują one zakaz piastowania określonych stanowisk bądź ich utratę, utratę praw wyborczych oraz odznaczeń i orderów, jak również kary przewidziane w kodeksie karnym. Praktyczna skuteczność instytucji w ro­dzaju Trybunału Stanu jest mała, rzadko podejmowane są próby pociągania do odpowiedzialności konstytucyjnej, a jeszcze rzadziej kończą się wyrokiem skazującym. Świadczy o tym praktyka w Polsce tak w okresie II, jak i III Rze­czypospolitej. Jednakże instytucja ta spełnia swą rolę jako jedna z gwarancji praworządności, a przede wszystkim - w sensie prewencyjnym.

---