Wykład V i VI / ćwiczenia V i VI (6.12.2003)

Podtyp: Eutracheata - Tchawkodyszne

• Stawonogi lądowe

• Narządami oddechowymi są tchawki

• Tchawki - rurki cienkościenne wysłane chityną i wpuklone w głąb ciała.

• Powietrze do tchawek dostaje się przez przetchlinki

• Głowa wyodrębniona i wyposażona w parę czułków

Gromada: Chilopoda - Pareczniki

• Zasiedlają najczęściej glebę, gnieżdżąc się pod kamieniami.

• Na każdym segmencie poza głową mają parę odnóży

• 1 segment za głową-> szczękonóża (narządy raniące), wyposażone w kolce i gruczoły jadowe.

• Ostatni segment -> Odnóża wydłużone - pełnią funkcje zmysłowe

• Żerują nocą

• Atakują stawonogi

• Ciało segmentowane

• Spotyka się je w pomieszczeniach zamieszkałych przez ludzi

Znaczenie:

• Regulują liczebność niektórych drobnych zwierząt, wśród nich szkodników upraw.

• Poprawiają strukturę gleby, polepszając jej natlenienie i przenikanie wody

Przykład:

(*)Lithobius forficatus - Wij drewniak

• Ciało segmentowane, o dł. ok. 2,5 cm

• 1 segment za głową wyposażony w parę szczękonóży zakończonych kolcem, w których mieści się otwór gruczołu jadowego

• 3 ostatnie segmenty znacznie większe niż pozostałe

• Reszta ciała zbudowana z węższych i szerszych segmentów ułożonych na przemian

(*)Scolopendra sp. - Skolopendra

• Zamieszkują głównie suche, piaszczyste rejony w krajach klimatu tropikalnego. Występują w Europie Południowej, Afryce, Azji, Ameryce Południowej.

• Ciało o dł. ok. 30 cm podzielone na segmenty

• Posiada pancerz chitynowy

• Na każdym segmencie para odnóży zakończona pazurkiem

• Głowa wyraźnie oddzielona od reszty ciała, zakończona parą długich, segmentowanych czułków.

• Aparat gębowy składa się z wargi górnej, pary silnie rozwiniętych żuwaczek o ząbkowanych krawędziach oraz dwu par szczęk.

• Za otworem gębowym umieszczone są szczękonóża zakończone mocnymi pazurami, połączonymi z gruczołami jadowymi.

• Skolopendry prowadzą drapieżny tryb życia, polują na owady i pajęczaki, czasem na drobne kręgowce, np. jaszczurki (owija się wokół jej ciała i kilkakrotnie wbija szczękonóża)

• Jad skolopender może być niebezpieczny dla człowieka, zazwyczaj powoduje silne, długotrwałe bóle.

Gromada: Diplopoda - Dwuparce

• Środowisko życia - ściółka i wilgotna gleba, przede wszystkim w lasach i na łąkach, a także na polach uprawnych.

• Główny pokarm - obumarłe części roślin

• Ciało wydłużone i obłe, złożone z różnej liczby segmentów (11-100)

• W celach obronnych krocionogi zwijają się przybierając deskowatą postać, w której strona brzusznej odnóża chowają się do środka, a na zewnątrz znajdują się twarde części pancerza grzbietowego.

• W czasie rozwoju odbywa się kilkakrotnie linienie

• Rozwój trwa kilka lat

• Żyją po kilka lat i zapadają w sen zimowy

• Unikają gleb suchych i kwaśnych, wiele gatunków preferuje gleby wapienne.

Znaczenie

• Stanowią ważny składnik fauny glebowej, gdyż żerują na obumarłej tkance roślinnej, przyspieszają jej rozkład i przyczyniają się do tworzenia humusu.

Przykład:

Julus sp.

• Krocionóg żyjący w wilgotnych lasach, w ściółce w próchniejącym drewnie

• Ma kilka cm długości

• Oskórek twardy, odporny na urazy mechaniczne - przepojony solami wapnia

• Dobrze wyodrębniona głowa z czułkami, które na ostatnim segmencie mają stożki zmysłowe

• Wokół otworu gębowego wyrastają narządy gębowe w postaci górnej wargi, pary żuwaczek oraz szczęk I pary, zrośnięte ze szczękami II pary

• 1 segment znajdujący się za głową - szyjny, pozbawiony jest odnóży, kolejne trzy mają po jednej parze odnóży, z pozostałych wyrastają po dwie pary odnóży - stąd nazwa dwuparce.

• Odnóża są segmentowane i krótkie, zwierze porusza się powoli, Ruch przebiega dzięki tworzeniu się `fal ruchowych' odnóży idących od tyłu do przodu ciała.

Gromada: Insecta - Owady

• Żyją we wszystkich biocenozach lądowych, a wiele z nich występuje również w wodach słodkich

• Odżywiają się pokarmem roślinnym, zwierzęcym oraz martwą materią organiczną

• Większość gatunków odznacza się zdolnością do lotu

• Charakteryzują się różnorodnością form morfologicznych

• Wielkość od 0,2 mm do kilkunastu cm

Budowa zewnętrzna

• Segmentacja heteronomiczna

• Max. Liczba segmentów wynosi 21, z tego: 6 to segmenty głowy, 3 tułowia oraz 6-12 odwłoka.

• Ciało okryte jednowarstwowym naskórkiem - hipoderma, i oskórkiem - kutikula (główną jej część stanowią chityna i proteiny)

• U wielu gatunków kutikula jest pokryta dodatkowo woskiem

• Grubość kutikuli jest różna w zależności od gatunku i stadiów rozwojowych.

• Na zewnętrznej części kutikuli mogą występować ząbki, płytki, kolce i inne wyrostki różnych kształtów i rozmiarów

GŁOWA

• Segmenty zrastają się tworząc puszkę.

• Typy usytuowania słowy w stosunku do osi ciała:

1. prognatyczny: narządy gębowe stanowią przedłużenie osi ciała (termity)

2. hipognatyczny: narządy gębowe ułożone są pod kątem prostym do osi ciała (pasikonik)

3. epistognatyczny: narządy gębowe tworzą z osią ciała kąt ostry (pluskwiaki)

• Po bokach znajduje się para oczu złożonych oculli, a między nimi mogą występować przyoczka - ocelli - zwane oczami prostymi.

• Na górnej powierzchni głowy wyrasta para czułków - są to narządy zmysłowe.

• Budowa czułka: trzonek i nóżka (umięśnione i ruchome) oraz wić. Czułki mogą być: szczeciniaste, paciorkowate, grzybowate, piłkowate, blaszkowate, pierzaste, buławinkowe i inne).

• Otwór gębowy otoczony narządami gębowymi (przydatkami)

• Aparat gębowy gryzący służy do pobierania pokarmu (prostoskrzydłe, chrząszcze, hełmce, wszoły, większość larw) Budowa: warga górna (labrum) szeroka, nieczłonowana płytka, para żuwaczek (mandibulae) duże, nieczłonowane, zesklerotyzowane płytki,ząbkowane na wewn. krawędzi, pierwsza para szczęk (maxillae) członowate, mają charakter rozgałęzionych odnóży, jakie wyst. u skorupiaków, zbudowane z: kotwiczki, pieńka, żuwki wew. i zewn,4-członowego głaszczka szczękowego (f. narządu dotyku i węchu) i warga dolna (labrum) - zrośnięta z II pary szczęk, składa się z: podbródka, brody, 2 języczków i 2 głaszczków.

• Aparat gębowy typu kłująco-ssącego przystosowany do pobierania pokarmu płynnego z tkanek żywiciela (komar, wszy, pchły, muchówki, niektóre pluskwiaki)

Budowa: krótka warga górna jest krótka, żuwaczki mają postać 2 sprężystych, nieczłonowanych szczecinek, ostro zakończone, służą do przekłuwania tkanki okrywającej żywiciela, I para szczęk nieczłonowane, łączą się tworząc jedną szczecinę, warga dolna członowana, długa, w kształcie rynienkowatej pochwy, w niej żuwaczki i szczęki I pary.

• Aparat gębowy typu ssącego służy do pobierania pokarmu płynnego bezpośrednio dostępnego (motyle)

Budowa: warga górna mała, półkolista, żuwaczki (prawie całkiem zredukowane), szczęki I pary - jeden z ich elementów, żuwaczki zewnętrzne - najbardziej rozwinięte, tworzą one rurkowatą ssawkę - przez nią przeprowadzany jest pokarm, warga dolna,mała płytka, w niej osadzone dobrze rozwinięte członowane głaszczki wagowe.

• Aparat gębowy typu liżącego (mucha domowa, wiele gatunków muchówek)

Budowa: warga górna słabo wykształcona, żuwaczki zanikły, szczęki I pary zachowały parę głaszczków, warga dolna wałeczkowata i mięsista najlepiej rozwinięte (na końcu wargi znajduje się tarcza oralna, której podstawową częścią są nibytchawki - pomagają w pobieraniu pokarmu)

• Aparat gębowy gryząco-liżący (pszczoły, trzmiele)

Budowa: warga górna to nieduża płytka, żuwaczki również w kształcie płytki - służą do rozdrabniania pyłu kwiatowego, urabiania wosku i rozgryzania części kwiatów, szczęki I pary silnie wydłużone, najbardziej rozwinięte są żuwki (kształt szabli), warga dolna ma długie, zrośnięte języczki, tworzące ślepo zakończoną rurkę (do wysysania pokarmu służy szeroka rurka powstała z połączenia żuwek zewnętrznych i głaszczków wargowych).

TUŁÓW

• Zbudowany z 3 segmentów: przedtułowia, śródtułowia i zatułowia

• Każdy segment pokryty jest od góry płytką grzbietową, od dołu płytką brzuszną, z boków płytkami bocznymi.

• Na każdym segmencie wyrasta para odnóży

• Noga bieżna owada zbudowana jest z: biodra, krętarza, uda, goleni, stopy zakończonej pazurkami

• Rozróżnia się odnóża: kroczne, skoczne, chwytne, grzebne, czepne, pływne, przystosowane do zbierania pyłku itd. - w zależności od czynności, jakie nimi owad wykonuje

• U większości owadów na śródtułowiu (I para skrzydeł) i zatułowiu (II para skrzydeł), między płytką grzbietową a boczną wyrastają skrzydła

• Ewolucja skrzydeł biegła w kierunku zastąpienia gęstej siatki drobnych żyłek mniejszą liczbą mocniejszych żyłek.

• Kształt i budowa skrzydła mogą być różne.

• Oprócz skrzydeł błoniastych występują skrzydła schitynizowane tworzące pokrywy (chrząszcze), skrzydła skórzaste (prostoskrzydłe), w nasadowej części skórzaste, a w wierzchołkowej błoniaste (pluskwiaki różnoskrzydłe)

ODWŁOK

• Składa się z 6-12 segmentów (najczęściej 10)

• Każdy z segmentów pokryty jest płytką grzbietową i brzuszną

• W części przedniej (pregenitalnej) odwłoka mieści się serce, przewód pokarmowy, gonady i ciało tłuszczowe

• W części tylnej znajdują się segmenty genitalne VIII i IX i postgenitalne X i XI

• Na ostatnim segmencie odwłoka mieści się otwór odbytowy

• Otwór płciowy żeński znajduje się na VIII lub IX segmencie, a męski na IX segmencie

• U wyższych błonkówek (żołądkówki) 1 segmentu odwłoka zrasta się z tułowiem, tworząc morfologiczną i funkcjonalną całość.2 i 3 segment są silnie przewężone tworząc tzw. stylik. Dalsze segmenty rozwinięte są normalnie

• Na segmentach odwłokowych brak odnóży, ale występują różnego rodzaju przydatki odwłokowe (zmodyfikowane odnóża, bądź inne wytwory)

• Przydatki odwłokowe pełnią różne funkcje:

1. Lokomotoryczne (aparat skokowy u skoczogonków)

2. Oddechowe (skrzelotchawki u larw owadów wodnych)

3. Narządów zmysłów (cerci i styli u prostoskrzydłych)

4. Związane z rozmnażaniem (pokładełko -samic, narząd kopulacyjny

5. Obrony i ataku (żądło)

Budowa wewnętrzna

UKŁAD POKARMOWY

• Zbudowany z jelita przedniego, środkowego i tylnego

• Jelito przednie: gardziel, przełyk, wole i przedżołądek

• Jelito środkowe - tu odbywa się główna część trawienia

• Jelito tylne: jelito cienkie, jelito proste

• Między jelitem przednim, a środkowym występuje zastawka kordialna

• Między jelitem środkowym, a tylnym zastawka pyloryczna

• Między jelitem cienkim, a prostym zastawka rektalna

• Brak wątroby, jedynymi gruczołami są gruczoły śluzowe ( u niektórych przekształcone w gruczoły przędne)

UKŁAD KRWIONOŚNY

• Otwarty

• Krew zmieszana z płynem tkankowym tworzy hemolimfę, w której znajdują się hemocyty - komórki krwi

• Serce cewkowate, ciągnie się po stronie grzbietowej, wzdłuż odwłoka, na każdym segmencie rozszerza się - rozszerzenie te to komory.

• Każda komora ma parę otworów ostia, którymi krew wpływa do serca.

• Hemolimfa jest na ogół bezbarwna, biaława lub żółta, chociaż u niektórych gatunków ma kolor czerwony, nadawany przez barwnik erytrokruorynę.

• Hemocyty to leukocyty i amebocyty, ich liczba waha się od kilkunastu do kilkuset w 1 mm³ krwi

• Krew bierze udział w roznoszenie składników pokarmowych, hormonów, w transporcie produktów przemiany materii, nie współdziała w wymianie gazowej.

UKŁAD ODDECHOWY

• Zbudowany z przetchlinek stimage tchawek i tracheoli

• Przetchlinki to otwory w ścianie ciała, otoczone zesklerotyzowaną płytką lub pierścieniem

• Pod pierścieniem znajduje się rozszerzony przedsionek, od którego odchodzą pnie tchawkowe

• U większości owadów na każdym segmencie, po jego bokach występuje para przetchlinek, ale zdarza się, że liczba zredukowana jest do 2 par na całym ciele

• Tchawki są to rurkowate wpuklenia ektodermy, o rozgałęzionej budowie. Dochodzą do wszystkich organów

• Tracheole - najcieńsze rozgałęzienia tchawek

• Tchawek niektórych owadów występują również worki powietrzne - oprócz funkcji oddechowych, pełnią rolę rezonatorów

• Inne narządy oddechowe: skrzelotchawki lub skrzela oskórkowe(u żyjących w wodzie), rurki służące do korzystania z powietrza atmosferycznego (niektóre larwy owadów pasożytniczych lub żyjących w wodzie)

UKŁAD WYDALNICZY

• Tworzą go cewki Malpighiego

• Cewki Malpighiego to rurki z jednej strony ślepo zakończone, a z drugiej otwierające się do jelita środkowego lub tylnego

• Przez nie, wydalane są produkty przemiany materii

• Liczba ich jest różna, u czerwców są dwie cewki, a u pszczołowatych jest ich około 150.

• Produktem przemiany materii u owadów jest kwas moczowy

CENTRALNY UKŁAD NERWOWY

• Składa się z mózgu, czyli zwoju nadprzełykowego i łańcucha brzusznego

• Przedni odcinek łańcucha brzusznego nazywa się zwojem podprzełykowym

• Od układu centralnego odchodzą nerwy do narządów zmysłów, narządów lokomotorycznych lokomotorycznych organów wewnętrznych

NARZĄDY ZMYSŁÓW

• Powstały z wyspecjalizowanych komórek epidermalnych, połączony za pomocą nerwów centralnym układem nerwowym.

• Są rozsiane po całej powierzchni ciała

• Większe narządy tworzą w okolicach takich jak: czułki, głaszczki, wyrostki rylcowe

• Mechanoreceptory - narządy zmysłów odbierające bodźce mechaniczne, zróżnicowane są na: włoski, kopułki, narządy strunowe (chordotonalne, w tym wyspecjalizowane narządy bębenkowe) oraz występujące u niewielu owadów narządy równowagi (statocysty). Rozmieszczone są na nogach, czułkach, narządach gębowych, u nasady skrzydeł.

• Narząd Johnsona - służy do wykrywania ruchów powietrza, mieści się na czułkach. Błony bębenkowe reagują na drgania fal dźwiękowych, występują po obu stronach odwłoka tuż za tułowiem, lub na ostatnim segmencie tułowia.

• Chemoreceptory - narządy odbierające bodźce chemiczne, mają formę włosków, stożków, płytek. Narządy węchowe zlokalizowane są głównie na czułkach, smakowe na przysadkach gębowych i stopach.

• Fotoreceptory - narządy reagujące na światło, występują u owadów w postaci oczu złożonych i pojedynczych (przyoczek).

• W skład oka złożonego wchodzi od kilku do 20 000 pojedynczych fasetek(ommatidiów).

• W pojedynczej fasetce można wyróżnić: rogówkę, warstwę podrogówkową, komórki stożka krystalicznego, siatkówkę i komórki pigmentowe.

• Owady oceniają odległość dzięki nakładaniu się obrazów obu oczu. Wiele gatunków rozróżnia niektóre kolory.

• U owadów dorosłych występują oprócz oczu złożonych przyoczka zwane dorsalnymi (najczęściej 3)

• W przyoczku wyróżnia się: rogówkę powstałą z przezroczystej kutikuli (tworzącej często soczewkę), warstwę podrogówkową oraz siatkówkę złożoną z neuronów zmysłowych. Całość otaczają komórki pigmentowe

• U larw większości owadów jedynymi organami wzroku są przymoczka zwane literalnymi. Nieznacznie różnią się one od przymoczek dorsalnych

UKŁAD ROZRODCZY

• Składa się z gruczołów rozrodczych (gonad) i przewodów wyprowadzających

• Gruczoły dodatkowe dróg płciowych samczych produkują lepką wydzielinę służącą do tworzenia spermatoforów

• Gruczoły dodatkowe dróg płciowych samicze nazywają się klejowymi i służą do wydzielenia cieczy umożliwiającej przyklejenie jaj do podłoża np. u motyli.

• U gatunków składających jaja do wody (niektóre muchówki) gruczoły klejowe wytwarzają galaretowatą masę otaczającą jaja

• Inne gatunki wydzieliną gruczołów dodatkowych otaczają jaj w kokonie np. karaczany

• Owady najczęściej są jajorodne, rzadziej żyworodne

• Charakterystycznym organem jest ciało tłuszczowe, którego płaty otaczają narządy wewnętrzne. Ciało tłuszczowe zbudowane jest z komórek gromadzących substancje odżywcze oraz komórek, w których odkłada się kwas moczowy. Z substancji zapasowych korzystają owady w okresie diapauzy oraz stadia dorosłe owadów, niepobierające pokarmu. W ciele tłuszczowym są też komórki, które produkują substancje wytwarzające nowy skórek.

ROZWÓJ

• W większości rozdzielnopłciowe (często zaznaczony dymorfizm płciowy) i rozmnażanie ich przebiega po zapłodnieniu

• Spotykane są też gatunki partenogenetycznie (dzieworodne), czyli bez zapłodnienia

• Ponadto może występować zjawisko poliembronii, czyli rozwój wielu zarodków z jednego jaja

• W rozwoju wyróżnia się stadia: jajo, larwa, poczwarka i owad dorosły (imago)

• Większość gatunków w rozwoju pozazarodkowym (postembrionalnym) przechodzi przeobrażenie - metamorfozę.

• Metamorfoza może mieć charakter zupełny (holometabolia) lub niezupełny (hemimetabolia)

• Procesami metamorfozy sterują hormony, proces przeobrażenia wywołuje hormon - ekdyzon

HEMIMETABOLIA - przeobrażenie niezupełne

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej (tzw. larwy pierwotne)

• Wyróżniamy 3 kategorie typu larw pierwotnych:

1. Wszy, wszoły:

• Podobne morfologicznie do dorosłych

• Prowadzące taki sam tryb życia

• Różniące się rozmiarami i brakiem dojrzałości płciowej

2. Prostoskrzydłe, karaczany, pluskwiaki i inne

• Różnią się od dorosłych wielkością

• Inne proporcje ciała

• Brak skrzydeł u młodych larw

• Niedorozwinięte skrzydła u larw starszych

• Niedojrzałość płciowa

3. Ważki, jętki, widelnice, komary

• Różniące się od dorosłych środowisko życia (woda)

• Mają narządy czystko larwalne, odrzucane wraz z ostatnią wylinką

HOLOMETABOLIA - przeobrażenie zupełne

• Występuje stadium poczwarki

• Larwy są całkowicie niepodobne do postaci dorosłej (tzw. larwy wtórne)

• Larwy mają robakowaty kształt ciała

• W większości przypadków mają aparat gębowy gryzący lub do niego zbliżony

• Środowisko życia i odżywiania jest inne niż form dorosłych

• Wyróżnia się 3 główne typy larw wtórnych:

1. Polipodialne (wielonożne, gąsienice)

• Wydłużone ciało o miękkim oskórku i twardej głowie

• Segmenty tułowia - 3, odwłoka - 10, są jednakowej wielkości

• Trzy pary krótkich stożkowatych odnóży tułowiowych zakończonych pazurkami

• 2-8 par odnóży odwłokowych zwanych posuwkami (motyle, rośliniarki)

2. Oligopodialne

• Mają 3 pary odnóży tułowiowych

1. Kompodeoidalne

• Odnóża mają wyraźnie rozczłonowane

• Tułów silniej zesklerotyzowany niż odwłok, który zakończony jest przydatkami

• Ruchliwe

• Drapieżne

• Saprofagiczne (biegaczowate, biedronkowate)

Erukoidalne (pędrak)

• Miękkie ciało robakowatego kształtu

• Nogi słabo wykształcone, mało ruchliwe

• Roślinożerne (żukowate)

4. Apodialne (beznogie, czerwie)

• Głowa słabo zaznaczona lub zupełnie niewyodrębniona

• Ciało białawe, miękkie, robakowate (muchówki, żołądkówki)

POCZWARKA

• Stadium bezpośrednio poprzedzające postać dorosłą

• W jej ciele następuje przebudowa wszystkich układów oprócz nerwowego

• Jest mało ruchliwa, bądź zupełnie nieruchoma

• Nie pobiera pokarmu

• Intensywnie oddycha

• Wyróżnia się 2 typy poczwarek:

• Poczwarka wolna pupa libera

a)

- przysadki ciała np. nogi i skrzydła są wolne tj. przytwierdzone do ciała tylko podstawami, brak dodatkowego połączenia.

-kokon jest obecny lub nie

- ten typ występuje np. u chrząszczy

b)

-poczwarka typu wolnego, lecz osłonięta ostatnią wylinką larwalną to bąblówka - pupa coarctata

2. Poczwarka zamknięta pupa obtecta

- przysadki tworzą z oskórkiem pokrywającym ciało poczwarki jednolitą powierzchnię

- przysadki są dobrze widoczne, ponieważ między nimi na oskórku są zagłębienia

- kokon jest obecny lub nie

- ten typ poczwarki występuje np. u motyli

Podgromada: Apterygota - Owady Bezskrzydłe (*)

• Bezskrzydłe gatunki, których przodkowie również nie mieli skrzydeł

• Występują w różnych środowiskach: środowiskach glebie, pod korą drzew, w ściółce leśnej, gniazdach termitów, mrówek, ptaków, wodach słodkich i morzach, wiecznych śniegach i lodowcach oraz pomieszczeniach ludzkich.

• Są rozdzielnopłciowe

• Przechodzą rozwój prosty bez przeobrażenia, bądź też metamorfozę szczątkową

• Linienie występuje u larw oraz u postaci dorosłych

• Budową przypominają nieco wije

• W ich ciele można wyróżnić: głowę, tułów i odwłok

• Większość gatunków ma aparat gębowy gryzący

• Występuje zmienna liczba segmentów odwłokowych (6-12), z których większość zaopatrzona jest w różne parzyste przydatki (np. odnóża szczątkowe, czasami przekształcone w narządy czepne, bądź do wykonywania skoków)

• Znaczenie gospodarcze

Rząd: Thysanura - Szczeciogonki

Rząd: Collembola - Skoczogonki

Podgromaga: Pterygota - Owady Uskrzydlone (*)

• Zaliczamy do nich: postacie dorosłe mają skrzydła, lub te, których skrzydła mają charakter wtórny (utraciły skrzydła w toku ewolucji, miały uskrzydlonych przodków)

• U osobników dorosłych nie występują przysadki na pregenitalnych segmentach odwłoka. U nielicznych gatunków występują na ostatnich segmentach.

• Rozwój z przeobrażeniem niezupełnym lub zupełnym

• Owady w postaci dorosłej nie rosną (brak linienia u dorosłych)

• Charakteryzują się wyższym stopniem rozwoju ewolucyjnego niż bezskrzydłe

HEMIMETABOLIA - przeobrażenie niezupełne

Rząd: Blattodea - Hełmce

• I para skrzydeł skórzasta

• II para skrzydeł błoniasta

• Skrzydła mogą być również uwstecznione lub nie występować zupełnie

• Aparat gębowy gryzący

• Nogi mają kolce na udach i goleniach, przystosowane do szybkiego biegania

• Na odwłoku są wieloczłonowe cerci i styli (narz.zmysłów)

• U samic na odwłoku pokładełko

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej

• Brak skrzydeł u młodych larw

• Podział ciała: odnóża, odwłok, przedplecze

• Głowa skierowana do dołu chroniona przedpleczem

• Znaczenie: niszczą, zanieczyszczają żywność odchodami, przenoszą zarazki: gronkowca złocistego, zapalenia wątroby.

• Uodparniają się na środki chemiczne

Przykład:

(*)Blatta orientalis - Karaczan wschodni

• Barwa brunatnoczarna

• Długość ciała: samice - do 3 cm, samiec do 2,5 cm

• Samce mają skrócone pokrywy niezakrywające odwłoka. II para skrzydeł dobrze rozwinięta

• U samic pokrywy i skrzydła II pary silnie zredukowane

• Czułki równie długości ciała lub dłuższe

• Kokon do 5 mm, koloru początkowo białego, potem brązowego, formowany jest, co kilkanaście dni

• Rozwój larw trwa od 9-12 miesięcy

• Żyją w pomieszczeniach ludzkich, piekarniach, magazynach

• Wszystkożerne

• Znaczenie: zanieczyszczają i niszczą żywność, roznoszą bakterie




(*)Blattella germanica - Prusak

• Barwa brązoworuda z dwoma ciemniejszymi paskami na przedułowiu

• Długość do 12 mm

• Długie nogi - szybko biega

• Skrzydła dobrze rozwinięte, służą głowni do szybowania przy spadaniu

• Jaja składa w kokonach

• Rozwój larwalny trwa ok. 1,5 roku

• W temperaturze 10⁰ rozwój ustaje

• Prowadzi nocny tryb życia

• Żyją w pomieszczeniach ludzkich, piekarniach, magazynach

• Znaczenie: zanieczyszczają i niszczą żywność, roznoszą bakterie







(*)Periplaneta americana - Karaczan amerykański

• Długość 3,8 cm

• Barwa brunatna z żółtymi brzegami w miejscach za głową

• Szybko biega

• Dorosłe osobniki mogą latać, oprócz tych, które są bezskrzydłe

• Nie tolerują chłodu

• Rozwój trwa 6-12 miesięcy

• Nie są zbyt powszechne w mieszkaniach, mogą przedostawać się do nich, w niesprzyjających dla nich warunkach panujących na zewnątrz

• Można spotkać je w piwnicach, przedsionkach, kanalizacjach

• Żywią się różnorodnymi roślinami i materią zwierzęcą




Karaczan amerykański




Rząd: Orthoptera - Prostoskrzydłe

• I para skrzydeł skórzaste

• II para skrzydeł delikatnie błoniaste złożone wachlarzowato

• Czasami skrzydeł brak

• Aparat gębowy gryzący

• Odnóża III pary skoczne lub I pary grzebne

• U wielu gatunków występują organy wydające dźwięki (strydulacyjne)

• Występują również narządy słuchu (tympanalne)

• Na odwłoku są nieczłonkowane cerci i styli (narz.zmysłów)

• U samic na odwłoku pokładełko

Rodzina: Acarididae - Szarańczowate (*)

• Ciało wydłużone, lekko spłaszczone bocznie

• Czułki nie dłuższe niż połowa ciała

• Są roślinożerne, ale obserwuje się u nich też kanibalizm i odżywianie się innymi owadami

• Zimują jaja składane do gleby

• Znaczenie: w okresach masowych pojawów, którym towarzyszą migracje, wywołują olbrzymie straty upraw roślinnych.

Przykład:

(*)Locusta migratoria - Szarańcza wędrowna

• Barwa brunatna lub zielonooliwkowa

• Długość: 3-5 cm

• Golenie III pary odnóży żółte lub brudnoczerwone.

• Podział ciała: głowa przedplecze, odwłok, odnóża skoczne, odnóża kroczne

• Duże oczy, krótkie czułki

• Dobrze rozwinięte uda

• I para skrzydeł błoniastych, przykrywa II parę

• Aparat gębowy gryzący

• Żywi się trawami roślin uprawnych




Rodzina: Gryllidae - Świerszczowate(*)

• Ciało lekko spłaszczone

• Duża, gładka, okrągła głowa

• Czułki cienkie zwykle dłuższe od ciała

• Pokrywy często uwstecznione, u samców na części pokryw występuje narząd strydulacyjny (wytwarzający dźwięk)

• Skrzydła błoniaste w stanie spoczynku, sterczą spod pokryw jak biczyki

• Na goleniach I pary odnóży znajduje się narząd słuchu

• Przydatki odwłokowe długie i giętkie

• U samic występuje pokładełko

Przykład:

(*)Gryllus campestris - Świerszcz domowy

• Czarny, błyszczący owad

• Długość 20-29 mm

• Pokrywy nieco dłuższe od odwłoka, z ciemną plamką u nasady

• Pospolity na suchych łąkach

(*)Acheta domesticus - Świerszcz domowy

• Barwa jasnobrunatna z dwoma żółtymi paskami na głowie

• Na wierzchu przedtułowia ma ciemniejsze brunatne plamy

• Po boku przedtułowia biegnie beżowy pasek

• Występuje w domach mieszkalnych przez cały rok

(*)Pasikonik domowy

• Długość 5-6 cm

• Barwa zielonkawa

• Pospolity na łąkach, w sadach, na brzegach lasów

• Drapieżny - poluje na mniejsze owady i ich gąsienice

Rząd: Mallophaga - Wszoły(*)

• Ciało silnie spłaszczone grzbietowo-brzusznie

• Owad mały, długość 1-6mm

• Brak skrzydeł - zanikły na skutek pasożytniczego trybu życia

• Barwa często identyczna z barwą żywiciela

• Głowa kształtu hełmowatego, przeważnie szersza od tułowia

• Czułki krótkie

• Oczy słabo wykształcone, lub brak

• Odnóża czepne, krótkie, zakończone pazurkami

• Rozwój larwalny trwa ok. 6 tygodni

• Żyją w piórach ptaków lub sierści ssaków (sierściojady)

• Aparat gębowy gryzący

• 3 segmenty tułowia, segmentowany odwłok

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej

Rząd: Anoplura - Wszy(*)

• Ciało spłaszczone grzbietowo-brzusznie

• Głowa węższa od tułowia

• Oczy silnie zredukowane, lub ich brak

• Krótkie czułki

• Odnóża zakończone aparatem czepnym

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej (tzw. larwy pierwotne)

• Aparat gębowy kłująco-ssący

• Odnóża czepne (wyrostek golenia i pazur stopy tworzą aparat czepny)

• Skrzydła, w związku z pasożytniczym trybem życia uległy zanikowi.

• Kłujka w stanie spoczynku niewidoczne (wciągnięta w głąb głowy)

• Jaja, tzw. „gnidy”, przyczepiane są do włosów lub nitek odzieży lepką substancją

• Rozwój larwalny trwa ok. 2 tygodni

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej

• Znaczenie: pasożytują na ludziach i zwierzętach, większość przenosi choroby (wesz łonowa nie przenosi chorób)

Przykład:

(*)Pediculus humanus - Wesz ludzka:

• Dzieli się na 2 podgatunki:

1. P.humanus capitis - Wesz głowowa

2. P.humanus vestimenti - Wesz odzieżowa

• Oba podgatunki różnią się nieznacznie morfologicznie

• Mogą się krzyżować i dają płodne potomstwo

• Ciało wszy ludzkiej jest koloru białego z ciemniejszymi zabarwieniami po bokach

• Długość 2-4 mm

• Na odwłoku widać 6 par przetchlinek

• Głowa przypomina wrzeciono

• Wesz ludzka przenosi tyfus plamisty i tularemię.

Rząd: Homoptera - Pluskwiaki równoskrzydłe

• Aparat gębowy kłująco-ssący, czasami kłujka uwsteczniona lub nie występuje

• Skrzydła obu par błoniaste, II mniejsze od I, czasami zredukowane

• Zdarza się brak skrzydeł

• Mogą wystąpić organy strydulacyjne, u samicy pokładełko

• Odnóża kroczne

• Posiadają gruczoły produkujące wydzielinę woskową

• Żyworodne

• Partenogeneza

• Brak stadium poczwarki

• Larwy są podobne do postaci dorosłej

• Brak skrzydeł u młodych larw

Podrząd: Aphidina - Mszyce(*)

• Długość do 7 mm

• Delikatna budowa, długie nogi

• Występują formy uskrzydlone i bezskrzydłe (polimorfizm)

• Kłujka w stanie spoczynku podwinięta pod tułów

• Na VI segmencie odwłoka od strony grzbietowej znajdują się 2 syfony

• Syfony - cylindrycznego kształtu rurki, przez które wydzielana jest na zewnątrz woskowa substancja, służąca m.in. do obrony przed wrogiem.

• Rozwój z przemianą pokoleń

• Zapłodnione samice są jajorodne

• Partenogenetyczne samice są żyworodne

• Wiele gatunków w trakcie rozwoju zmienia gatunki roślin żywicielskich (wielodomowość)

• Mszyce są wyłącznie roślinożerne.

• Znaczenie: Wysysając soki powodują przebarwienia roślin oraz zniekształcenia rozwijających się organów. Przenoszą choroby wirusowe roślin. W ich kale znajduje się dużo węglowodanów (tzw. „rosa miodowa”), odchody (spadź) te pszczoły przerabiają na miód

Podrząd: Coccodea - Czerwce

• Dymorfizm płciowy silnie zaznaczony

• Ciało samic kształtu workowatego, nastąpił w nim zanik podziału na głowę, tułów i odwłok, zanikły skrzydła, a skrzydła niektórych form dorosłych także nogi.

• Samce mają wszystkie cechy charakterystyczne dla owadów. Występuje 1 para skrzydeł, druga zaś przekształcona w rozpinacze albo zanikła

• Rozpinacze - kształt wydłużonych wyrostków zaopatrzonych w haczykowato zgięte szczeciny, które w czasie lotu zaczepiają o tylną krawędź przedniej pary skrzydeł.

• Skrzydeł samców a niekiedy też u samic aparat gębowy ulega całkowitej redukcji

Rodzina: Lecaniidae - Misecznikowate

• Samice całe życie spędzają w jednym miejscu

• Larwy II stadium przytwierdzają się kłujką do gałęzi, potem grubieją od strony grzbietowej (przypominają odwróconą miseczkę)

• Samice składają jaja pod ciało

• Po złożeniu jaj samica zamiera, a jej ciało stanowi osłonkę dla jaj

• Samce występują rzadko i mają typową dla owadów budowę

• Rozmnażanie najczęściej dzieworodne

Przykład:

(*)Lecanium corni - Misecznik śliwowy

• Ciało samic wypukłe ma zarys elipsy

• Barwa brązowa

• Długość 6mm

• Stosunkowo dobrze wykształcone nogi i czułki

• Jaja składają w maju, po miesiącu wylęgają się larwy, które wędrują na liście i młode gałązki gdzie wysysają soki

• Pod koniec lata larwy II stadium przytwierdzają się do gałązek, gdzie zimują

• Dojrzewanie larw odbywa się wiosną

Rodzina: Diaspididae - Tarcznikowate

• Tylko I stadium larwalne jest ruchliwe

• Osobniki starsze usadawiają się na roślinie

• Samice są pozbawione nóg i przykryte twardą tarczką, utworzoną z wydzielin specjalnych gruczołów i wylinek larwalnych

• Tarczki mają różną barwę i kształt

• Tarczkę można zdjąć nie uszkadzając owada

Przykład:

(*)Lepidosaphes ulmi - Skorupik jabłoniowy

• Tarczka samic szara, długości ok. 3 mm, ma kształt przecinka

• W połowie lata samica składa jaja pod tarczką, w miarę składania jaj ciao samicy kurczy się i zajmuje jedynie przednią część tarczki

• Jaja zimują, a w maju następuje wylęg larw, które rozprzestrzeniają się po roślinie (larwy I stadium)

• Znaczenie: Porażone pędy roślin pokryte skorupką z tarczek są zniekształcone, a nawet usychają. Szczególnie szkodliwy w młodych sadach

Rząd: Heteroptera - Pluskwiaki różnoskrzydłe

• Aparat gębowy kłująco-ssący

• Skrzydła I pary w części nasadowej sztywne, skórzaste. W części wierzchołkowej błoniaste

• Skrzydła II pary błoniaste

• Skrzydła mogą być uwstecznione, lub może być ich brak

• Odnóża najczęściej bieżne, mogą być również: I para grzebna lub chwytna, II para pływna lub skoczna

• Pokładełko u samic, obecność organów strydulacyjnych

• Niektóre gatunki posiadają gruczoły produkujące cuchnącą ciecz

• Charakterystyczną cechą jest tarczka na śródtułowiu

Rodzina: Piesmidae - Płaszyńcowate

Rodzina: Cimicidae - Pluskwowate

Rodzina: Pentatomidae - Tarczówkowate

• Silnie rozwinięta tarczka, pokrywająca śródtułów, sięgająca do połowy odwłoka

• Głowa ma postać tarczy

Przykład:

(*)Perillus bioculatus - Zbrojec dwuplamy

• Ubarwienie ciemnobrązowe z czerwonymi plamami połyskującymi granatowo lub zielono

• Długość 7-12 mm

• Śródtułów pokryty silnie rozwiniętą tarczą sięgającą do połowy długości odwłoka

• Odżywia się wysysając jaja, larwy, a czasami także postacie dorosłe stonki ziemniaczanej

• Bardzo żarłoczny, ginie szybko z braku pokarmu

• Ma małą wytrzymałość na niskie temperatury

• W polskich warunkach klimatycznych rozwój pokolenia latem trwa 4-5 tygodni

• Znaczenie: Odżywia się wysysając jaja, larwy, a czasami także postacie dorosłe stonki ziemniaczanej. Zmniejsza obecność stonki ziemniaczanej.

HOLOMETABOLIA - przeobrażenie zupełne

Rząd: Coleptera - Chrząszcze

• Skrzydła I pary, zwane pokrywami, są zesklerotyzowane (silnie stwardniałe)

• U niektórych gatunków skrzydła skrócone lub też zrośnięte wzdłuż linii przylegania

• Skrzydła II pary są błoniaste, w spoczynku przykrywają je skrzydła I pary

• Skrzydła II pary mogą być zredukowane lub nie występować zupełnie)

• Aparat gębowy gryzący

• Poczwarka wolna

• Larwa oligopodialna (3-nożna) lub apodialna (beznoga)

• Larwy są całkowicie niepodobne do postaci dorosłej (tzw. larwy wtórne)

Rodzina: Chrysomellidae - Stonkowate

• Długość 3-13 mm

• Ciało owalne, wypukła od strony grzbietowej

• Pokrywy gładkie, często metalicznie zabarwione

• Czułki przeważnie krótsze od połowy ciała

Przykład:

(*)Leptinotarsa decemlineata - Stonka ziemniaczana

• Zabarwienie: od strony grzbietowej żółte z 10 podłużnymi czarnymi paskami na pokrywach oraz czarnymi plamami w kształcie litery V lub Y na przedtułowiu, czarne są końce czułków i stóp, pomarańczowy spód ciała

• Długość ok. 1 cm

• Młode larwy (eukloidalne) są czerwonawe, starsze pomarańczowożółte, z czarnymi brodawkami po bokach

• Zimują postacie dorosłe w ziemi (do 50 cm głębokości)

• Samice składają żółte jaja w złożach na spodniej stronie liści

• Larwy i chrząszcze dorosłe odżywiają się pędami roślin psiankowatych.

• Przepoczwarzenie następuje w glebie

• Pochodzi z Ameryki Północnej

• Znaczenie: stonka jest najpoważniejszym szkodnikiem ziemniaka w Polsce.




Rodzina: Curculionidae - Ryjkowcowate

• Głowa wydłużona w ryjek

• Na końcu ryjka znajduje się aparat gębowy i czułki

• Pokryte włoskami lub łuskami

• Skrzydła ulegają częstej redukcji

Przykład:

(*)Calandra granaria - Wołek zbożowy

• Ubarwienie brunatne lub czarne

• Długość do 4 mm

• Głowa wyciągnięta w ryjek, na końcu, którego znajdują się narządy gębowe i czułki

• Wydłużone przedtułowie, występują na nim drobne dołki

• Wgłębienia ułożone są również szeregami na pokrywach

• Brak skrzydeł II pary

• Samice składają jaja do wnętrza ziarna zbóż, gdzie rozwijają się ślepie beznogie larwy

• W optymalnych warunkach rozwój jednego pokolenia trwa około miesiąca

• Dorosłe owady żerują na zewnątrz ziarna

• Znaczenie: występują w pomieszczeniach zamkniętych (spichrze, magazyny) uszkadzając zboże, makaron, kaszę.

Rodzina: Tenebrionidae - Czarnuchowate

Rodzina: Scarabaeidae - Żukowate

• Krótkie, zwarte, przeważnie wypukłe ciało

• Czułki niedługie z wachlarzową buławką

• Larwy przeważnie żyjące w glebie są grube, białe, z dużą głową i dobrze wykształconymi odnóżami

Przykład:

(*)Melolontha melolontha - Chrabąszcz majowy

• Owady dorosłe barwy białej z plamkami po bokach odwłoka, zakończonego długim wyrostkiem

• Długość osobnika dorosłego ok. 2,5 cm

• Larwy są grube, szarobiałe z dużą czarną głową i podgiętym pod ciało w kształcie litery U tylnym odcinkiem (pędraki)

• Larwy żyją w glebie 3-5 lat, odżywiając się korzeniami i innymi podziemnymi częściami roślin

• Postacie dorosłe wychodzą z ziemi w maju, gromadzą się na drzewach objadając pąki i liście




Chrabąszcz majowy, postać dorosła

Rodzina: Ipidae - Nornikowate (*)

• Małe chrząszcze o długości ok. 6 mm

• Ubarwienie ciemne

• Głowa wyciągnięta w ryjek i przykryta przedpleczem

• U wielu gatunków pokrywy ścięte na końcach

• Larwy korników mają jasne zabarwienie, są ślepie i beznogie

• Wszystkie stadia rozwojowe żyją pod korą drzew, wygryzając chodniki

• Postacie dorosłe opuszczają drzewa jedynie na okres godowy

• Zimują zapłodnione samice

• Wiele gatunków `wzbogaca' swój pokarm przez hodowlę grzybów w chodnikach

• Ambrozja - współżycie owadów z grzybami

• Znaczenia: mogą wyrządzić duże szkody drzewostanach - ogłodek - żerując na drzewach liściastych, cetyniec - na drzewach iglastych, kornik - na sośnie i świerku

Rodzina: Bruchidae - Strąkowcowate (*)

• Małe szare owady

• Długość ok. 5 mm

• Głowa wydłużona, zgięta ku dołowi

• Pokrywy krótkie, nie zakrywają odwłoka

• Na pokrywach występują łuski i włoski tworzące wzorki

• Drobno owłosione ciało

• Rozwój larwalny odbywa się wewnątrz nasion (głównie roślin strączkowych)

• Z jaj składanych na strąkach wylęgają się ruchliwe larwy, które po wgryzieniu się do wnętrza nasion linieją i tracą nogi

• Znaczenie: gospodarcze - strąkowiec fasolowy, grochowy, bobowy

Rodzina: Elateridae - Sprężykowate

Rodzina: Coccinellidae - Biedronkowate

Podrząd: Polyphaga - Chrząszcze wielożerne

Rodzina: Nitidulidae - Łyszczynkowate

• Długość ciała do 1 cm

• Posiadają czułki lekko wygięte, buławkowate

• Pokrywy lśniące

• Żywią się zarówno pokarmem roślinnym, jak i zwierzęcym, pożerając larwy innych owadów, zjadają także szczątki organiczne.

• Zamieszkują zarówno obszary tropikalne, jak i kraje klimatu umiarkowanego.

Przykład:

(*)Meligethes aeneus - Słodyszek rzepakowiec

• Długość ok. 2 mm

• Brunatnoczarne ubarwienie pokryw skrzydłowych z niebieskim lub zielonym metalicznym połyskiem.

• Żywią się pędami oraz kwiatami rzepaku i in. Roślin z rodziny krzyżowych.

• Z jaj, złożonych przez samice w pąkach kwiatowych, wylęgają się larwy, które po ok. 14 dniach żerowania w kwiatach i pąkach przedostają się do ziemi, gdzie ulegają przepoczwarczeniu

• Znaczenie: wyrządza znaczne szkody w uprawach

Chrząszcze podlegające ochronie (*)

Rodzina: Cerambycidae - Kózkowate

• Smukłe ciało

• Czułki przekraczają zwykle długość ciała

• Larwy żyją najczęściej w drewnie pod korą, rzadziej w glebie

Przykład:

Cerambyx cedro - Kozioróg dębosz

• Owad dorosły barwy brunatnoczarnej

• Długość 4-6 cm

• Ciało smukłe

• Długie czułki

• Larwy białe, długości do 9 cm, żerują w drewnie drzew liściastych, głównie starszych dębów

• Zimują w stadium imago

• Rocznie rozwijają się 3 pokolenia

• Rzadkie występowanie, całkowita ochrona

Rosalia alpina - Nadobnica alpejska

• Owad dorosły szaroniebieski z czarnymi poprzecznymi plamami i punktami na pokrywach

• Długość ok. 2,5 - 3,5 cm

• Larwy żerują w drewnie buków, czasami uszkadzając łyko dębów

• Zimują chrząszcze dorosłe

• Gatunek należy do rzadkości

• Poza Alpami spotyka się go również czasami w Pieninach i Bieszczadach

Rodzina: Lucanidae - Jelonkowate

• Duże chrząszcze

• Mają dobrze wykształcone żuwaczki, które u samców dochodzą do olbrzymich rozmiarów, tworząc tzw. „rogi”

• Larwy żyją w butwiejącym drewnie

Przykład:

Lucanus cervus - Jelonek

• Największy polski chrząszcz

• Długość ok. 8 cm

• Barwa ciemnobrunatna

• Żuwaczki samców przypominają kształtem robi jelenia

• Larwy rozwijają się w starych dębach, żywiąc się ich drewnem

• Rozwój jednego pokolenia trwa 5-8 lat

• Dorosłe chrabąszcze żywią się sokami wyciekającymi z drzew.

Rodzina: Carabidae - Biegaczowate

• Pokrywy często zrośnięte

• Skrzydła II pary są niekiedy zredukowane, lub nie występują w ogóle

• Głowa znacznie węższa od przedtułowia

• Nogi długie, przystosowane do szybkiego biegania

• Larwy (kampodeoidalne), podobnie jak dorosłe są drapieżne i bardzo ruchliwe

• Żyją głównie w środowiskach wilgotnych, prowadząc przeważnie nocny tryb życia

• Ich pokarmem są przede wszystkim inne owady

Przykład:

Carabus sp - Biegacz

• Barwa czarna z metalicznym połyskiem

• Długość do 3 cm

• Bardzo ruchliwe

• Zimują dorosłe postacie

• Rozwój jednego pokolenia trwa najczęściej rok, do 2 lat

• W Polsce najpospolitsze gatunki to: biegacz wręgaty, skórzasty, złocisty

• Wszystkie gatunki są pod ochroną

Calosoma sp - Tęcznik

• Ubarwienie zielonkawe, brązowoszmaragdowe mieniące się tęczowo

• Długość 2-3 cm

• Zimują postacie dorosłe

• Żyją 2-3 lata

• Postacie dorosłe i larwy są bardzo żarłoczne

• Polują na owady w koronach drzew, na pniach i gałęziach

• Gałęziach Polsce najczęściej spotyka się: liszkarza mniejszego, liszkarza tęcznika

• Wszystkie gatunki tęczników są pod ochroną




a) liszkarz tęcznik (Calosoma sycophanta), b) liszkarz mniejszy (Calosoma inquisitor), c) liszkarz (Calosoma maderae auropunctatum), d) liszkarz (Calosoma reticulatum

Rząd: Lepidoptera - Motyle (łuskoskrzydłe)

• Dwie pary błoniastych skrzydeł

• Skrzydła mogą być pokryte łuskami

• U samic niektórych gatunków skrzydeł brak

• Aparat gębowy ssący lub brak

• Odnóża kroczne z ostrogami, szczoteczkami (golenie) i kolcami (golenia, stopy)

• I para odnóży może być zredukowana

• Ciało pokryte łuskami

• Poczwarki zamknięte, u wielu gatunków otoczone dodatkowym kokonem

• Najsilniej rozwinięty jest przedtułów

• Larwy polipodialne (gąsienica), często owłosione, barwne, przędą nić

• Występuje dymorfizm płciowy

Rodzina: Bombycidae - Prządkowate

• Klimat równikowy i podzwrotnikowy

• Larwy przed przepoczwarczeniem przędą kokon z jednej nici

Przykład:

(*)Bombyx mori - Jedwabnik morwowy

• Ciało krępe, owłosione, barwy brudnobiałej

• Skrzydła również brudnobiałe o rozpiętości ok. 4cm

• U postaci dorosłej aparat gębowy uległ aparat gębowy

• Młode gąsienice są brunatne, starsze żółtawe, pręgowane

• Gąsienice odżywiają się liśćmi morwy

• Nić tworząca kokon poczwarki osiąga długość do 1,5 km

• Kokony są żółtawe, seledynowe lub białe

• Znaczenie: hodowany jest na surowiec do produkcji jedwabiu naturalnego

Rodzina: Pieridae - Bielinkowate

Rodzina: Saturniidae - Pawicowate

Rodzina: Lymantriidae - Brudnicowate

• Ciało owłosione, średniej wielkości

• Zredukowana ssawka

• Odwłok samicy zakończony pęczkiem długich włosów

Przykład:

(*)Euproctis chrysorrhoea - Kuprówka rudnica

• Motyle latają wieczorem i w nocy

• Skrzydła białe o rozpiętości 3 cm

• Samica ma odwłok zakończony rudym pędzelkiem włosów, które wykorzystuje do przykrywania jaj

• Szare gąsienice, gęsto owłosione, mają czerwone i białe przerywane linie wzdłuż ciała

• Gąsienice żerują na pąkach i liściach drzew liściastych (liściastych tym również owocowych)

• Zimują młode gąsienice w gniazdach z oprzędzionych liści

• W ciągu roku rozwija się 1 pokolenie

Rodzina: Noctuidae - Sówkowate

• Ciało średniej wielkości, krępe

• Odwłok długi, owłosiony

• Skrzydła wąskie, najczęściej ciemno zabarwione

• Na I parze skrzydeł występuje charakterystyczny wzór „sówki” składający się z plam i pasków

• Większość gatunków jest aktywna nocą, przylatują do światła

Przykład:

(*)Agriotis segetum - Rolnica zbożówka

• I para skrzydeł jest szara z charakterystycznym wzorem „sówki”

• II para skrzydeł szarobiała lub biała, o rozpiętości ok. 4 cm

• Gąsienice grube, gładkie, długości ok. 5 cm, oliwkowozielone z ciemnym paskiem wzdłuż ciała.

• Żerują nocą na nadziemnych częściach roślin, a w ciągu dnia odżywiają się częściami podziemnymi

• Gąsienice są polifagami i uszkadzają wiele gatunków roślin

• Zimują gąsienice w ziemi

• W Polsce rozwijają się 2 pokolenia w roku

• Znaczenie: uszkadzają wiele gatunków roślin

Rodzina: Tineidae - Molowate

Rodzina: Pyralidae - Omacnicowate

• Niewielkie motyle

• Skromne ubarwienie

• I para skrzydeł wąska, trójkątna

• II para skrzydeł znacznie szersza

• U wielu gatunków ssawka uwsteczniona

Przykład:

(*)Ephestia kuhniella - Mklik mączny

• I para skrzydeł biaława z dwoma poprzecznymi ciemnymi gzygzakami

• II para skrzydeł różowoszara, rozpiętość ok. 2,5 cm

• Gąsienice owłosione, białe z brązową głową, żerują na ziarnie zbóż i innych produktach spożywczych (mąka, kasza, makaron)sklejając je i zanieczyszczając nićmi, które przędą.

• Przegryzają również opakowania i zatykają przewody maszyn w młynach

• W ciągu roku rozwijają się najczęściej 3 pokolenia

• Znaczenie: żerują na ziarnie zbóż i innych produktach spożywczych (mąka, kasza, makaron) sklejając je i zanieczyszczając nićmi, które przędą. Przegryzają również opakowania i zatykają przewody maszyn w młynach

Rodzina: Torticidae - Zwójkowate

Przykład:

(*)Carpocapsa pomonella - Owocówka jabłkóweczka

• Ubarwienie szarobrązowe

• Osiąga ok. 18 mm rozpiętości skrzydeł

• Z jaj składanych przez samice na zawiązujących się owocach wykluwają się larwy, które żerując uszkadzają komory nasienne jabłek, przy czym jedna gąsienica niszczy kilka owoców.

• Po zakończeniu żerowania gąsienice na nitkach przędnych opuszczają się na pień drzewa, gdzie tworzą chroniący je oprzęd.

• Znaczenie: groźny szkodnik sadów jabłoniowych, żerując uszkadzają komory nasienne jabłek

Motyle podlegające ochronie gatunkowej(*)

Rodzina: Sphingidae - Zawisakowate

• Duże motyle o masywnym ciele

• Skrzydła I pary długie, wąskie (lancetowate)

• Odwłok zwężający się stożkowo

• Latają szybko i zwinnie, zawisają nad kwiatami pijąc nektar

• Są motylami nocnymi

• Gąsienice mają gładkie ciało, a na XI segmencie odwłoka od strony grzbietowej znajduje się sterczący róg

Przykład:

(*)Acherontia atropos - Zmierzchnica trupia główka

• Nazwa motyla wiąże się z białym rysunkiem na grzbietowej stronie śródtułowia, przypominającym trupią czaszkę

• Skrzydła I pary ciemnobrunatne z żółtym wzorkiem

• II para skrzydeł jest jaskrawożółta z dwoma poprzecznymi pręgami, rozpiętość ok. 11,5 cm

• Motyl schwytany lub zaniepokojony wydaje odgłos przypominający pisk myszy

• Żyje w okolicach Morza Śródziemnego, ale z ciepłymi prądami powietrza zalatuje też do Skandynawii




Zmierzchnica trupia główka




Zmierzchnica trupia główka - gąsienica

Rodzina: Papilionidae - Paziowate

• Motyle dzienne

• Pięknie ubarwione

• Lot powolny, żeglujący

• Tylne skrzydła często wydłużone w tzw. `ogon'

• Większość gatunków żyje w tropiku, a występujące w Polsce podlegają ochronie

Przykład:

(*)Papilio podalirius - Paź żeglarz

• Tło skrzydeł żółte

• Na I parze występuje 7 poprzecznych czarnych pasków

• Na II parze zakończonej ogonem widać czarne kreski i czerwone plamki, rozpiętość ok. 6 cm




(*)Papilio machano - Paź królowej

• Skrzydła barwy siarkowożółtej poprzeplatanej żyłkami i plamkami

• Na II parze skrzydeł wydłużonych w krótki ogon, występuje błękitna wstęga i rdzawa plamka, rozpiętość ok. 6 cm




(*)Parnassius Apollo - Niepylak Apollo

• Tło skrzydeł motyli białe

• Na I parze występują czarne okrągłe plamy

• Na II parze czerwone plamy z czarną obwódką

• Rozpiętość ok. 8 cm

(*)Parnassius mnemosyne - Niepylak mnemozyna

• Tło skrzydeł białe

• Na obu parach występują czarne plamy

• Rozpiętość ok. 6 cm

Rząd: Diptera - Muchówki (dwuskrzydłe)

• Skrzydła I pary błoniaste, czasami brak

• Skrzydła II pary przekształcone w przezmianki

• Przezmianki - przydatki buławkowatego kształtu działające jak żyroskop

• Aparat gębowy ssący, kłująco-ssący, liżący, gryząco-liżący, gryzący, tnąco-liżący

• Odnóża kroczne zakończone 2 pazurkami i przylgami

• Larwa apodialna (czerwie) lub z nieczłonowanymi odnóżami

• Poczwarka wolna lub bobówka

• U samic może występować pokładełko

• Trwałe połączenie segmentów tułowia

• W rozwoju spotyka się dzieworództwo i żyworodność

Rodzina: Cecidomyiidae - Pryszczarkowate

Rodzina: Anthomyidae - Śmietkowate

Rodzina: Chloropidae - Niezmiarkowate

Rodzina: Tripetidae - Nasionnicowate

Rodzina: Muscidae- Muchowate

• Owady dorosłe średniej wielkości

• Ubarwienie szare, brunatne lub czarne, czasami z metalicznym połyskiem

• Segmenty tułowiowe są zrośnięte

• Na czole oraz śródtułowiu znajdują się szczecinki ułożone w rzędy

Przykład:

(*)Musca domestica - Mucha domowa

• Szary tułów z podłużnymi liniami

• Na odwłoku od strony grzbietowej widać czarny pasek (dł. 7 mm)

• Białe larwy mają charakterystyczny stożkowaty kształt (przedni odcinek ciała zwężony, tylny rozszerzony)

• Samice składają jaja na substancji organicznej ulegającej fermentacji (najchętniej na nawozie świńskim)

• Czas rozwoju jednego pokolenia zależy od temperatury i waha się od kilku dni do 2 miesięcy

• Zimują dorosłe muchy w pomieszczeniach zamkniętych, zapadając w stan anabiozy.

• Znaczenie: zanieczyszczają pożywienie. Mucha jest przenosicielem wielu drobnoustrojów

Rodzina: Oestridae - Gzowate

• Duże muchówki, długość 12-14 mm

• Ciało owłosione

• Uwstecznione narządy gębowe (postacie dorosłe nie odżywiają się)

• Larwy wszystkich gatunków prowadzą pasożytniczy tryb życia

Przykład:

(*)Gasterophilus intestinalis - Giez koński

• Głowa dorosłego owada jest żółta

• Skrzydła przezroczyste z ciemnym poprzecznym pasem w środkowej części i dwiema ciemnymi plamami na wierzchołku

• Na brudnożółtych nogach występują krótkie włoski

• Larwa żółtopomarańczowa, jej przednia część ciała jest zwężona, zaopatrzona w dwa ruchome haki (powstałe z przekształconych żuwaczek), którymi pasożyt przytrzymuje się ścianek żołądka, powodując powstawanie ran w postaci wgłębień

• Na ciele larwy występują kolce ułożone w rzędy

• Samica latem składa jaja na sierści, na przednich kończynach koni, osłów mułów

• Z jaj rozwijają się larwy I stadium, które zlizywanie wnikają początkowo pod błonę śluzową jamy gębowej zwierzęcia, pozostając tam 3-4 tygodnie

• Dalszy ich rozwój następuje w żołądku

• Na początku lata larwy wraz z kałem opuszczają żywiciela i przepoczwarczają się w kale lub ziemi

• W ciągu ok. 3-4 tygodni z poczwarki wychodzi owad dojrzały

• Znaczenie: w przypadku dużej liczby larw w żołądku koni obserwuje się różnorodne zaburzenia pokarmowe, utratę apetytu, chudnięcie.

Rodzina: Hippoboscidae - Wpleszczowate

Rząd: Aphaniptera - Pchły

Rząd: Hymenoptera - Błonkoskrzydłe

• Dwie pary skrzydeł błoniastych, spiętych haczykami stanowiącymi funkcjonalną całość (u wielu form brak skrzydeł)

• Narządy gębowe przystosowane do gryzienia, zlizywania i ssania - aparat najczęściej gryząco-liżący

• Odnóża kroczne często zmodyfikowane z przystosowaniem do grzebania, budowy gniazd, zbierania pyłku i innych.

• Larwa apodialna lub polipodialna

• Poczwarka wolna, często w kokonie

• Samice mają pokładełko lub żądło

• I segment odwłoka zrośnięty z tułowiem

• U owadziarek i żądłówek przeważnie występuje tzw. „stylik” (II i III segment odwłoka)

• Wiele gatunków prowadzi społeczny tryb życia

• Występuje polimorfizm i dzieworództwo

Podrząd: Symphyta - Rośliniarki

• Odwłok owadów połączony szeroko z tułowiem

• U samic wykształcone pokładełko

Rodzina: Pamphiliidae - Osnujowate

• Owady dorosłe ciemniejsze z jaśniejszym rysunkiem

• Trójnożne larwy żerują najczęściej gromadnie w oprzędach

Przykład:

(*)Acantholyda nemoralis - Osnuja gwiaździsta

• Dorosłe owady czarne z żółtym rysunkiem

• Długość ok. 1,3 mm

• Larwy zielonwakooliwkowe

• Larwy na przepoczwarczenie schodzą do ziemi, gdzie przebywają do 3 lat

• Znaczenie: larwy żerują na igłach sosen doprowadzając do zupełnego zniszczenia drzew (gołożery)

Podrząd: Entomophaga - Owadziarki

• Odwłok połączony z dolną częścią zatułowia, nad nasadą odnóży III pary

• Samice mają pokładełko przystosowane do wiercenia otworów w składania jaj

• Beznogie larwy pasożytują u owadów i pajęczaków

Rodzina: Chalcididae - Bleskotkowate

• Maleńkie owady

• Ubarwienie ciemne z żółtymi plamkami i zielonym lub niebieskim metalicznym połyskiem

• Połyskiem ich rozwoju może występować poliembionia (z 1 zapłodnionego jaja rozwija się wiele zarodków) oraz dzieworództwo

Przykład:

(*)Trichogramma sp - Kruszynek

• Ubarwienie jasnobrązowe

• Długość ok. 1 mm

• Skrzydła przezroczyste, pokryte włoskami

• I para skrzydeł szeroka, II wąska

• Samica kruszynka składa jaja do jaj motyli

• Cały rozwój larwalny i przepoczwarczenie przebiega wewnątrz jaja żywiciela

• W warunkach Polski rozwija się 5 pokoleń kruszynka

• Zimuje poczwarka wewnątrz porażonych jaj motyli

• Znaczenie: hoduje się je i wykorzystuje do zwalczania szkodliwych motyli, poprzez introdukcją pasożyta do agrocenoz, zwiększając liczebność jego populacji

Podrząd: Aculeata - Żądłówki

• Odwłok owadów połączony z tułowiem stylikiem

• Pokładełko samic przekształca się w żądło z gruczołem jadowym, służące do obrony lub napaści

• Beznogie larwy odżywiają się pokarmem przygotowanym przez osobniki dorosłe

• Wiele gatunków prowadzi społeczny tryb życia

Rodzina: Formicidae - Mrówkowate

• Wyraźnie oddzielona głowa, tułów i odwłok

• Stylik jedno lub dwuczłonowy

• Wszystkie gatunki mają gruczoły jadowe, ale nie u wszystkich występuje żądło

• Żyją społecznie w gniazdach (mrowiskach)

• Społeczeństwo zróżnicowane na kasty, występuje polimorfizm ( zróżnicowanie morfologiczne wewnątrz gatunku)

• Robotnice są bezskrzydłe

• Samice tracą skrzydła po okresie godowym

• Samce są uskrzydlone, żyją krótko

• U niektórych gatunków mrówek część bezskrzydłych samic tworzy osobną kastę żołnierzy(większe, duże głowy i masywne szczęki) broniącą mrowiska przed wrogami, lub też prowadzących wypady do innych mrowisk po łupy pokarmowe lub poczwarki

• U gatunku monoginicznych w mrowisku żyje 1 królowa

• U gatunków poliginicznych może być kilka mrówek pełniących funkcję królowej

• Mrówki są drapieżne, roślinożerne i wszystkożerne

• Niektóre z gatunków opiekują się koloniami spadziujących mszyc i czerwców, inne zaś w mrowiskach hodują grzyby

Przykład:

Monomonium pharaoni - Mrówka faraona

• Maleńkie owady, samce długości 2-4 mm

• Żyje w domostwach ludzkich

• Przybyły z Indii

• Szybko się rozprzestrzeniają, stają się plagą

• Są trudne do wytępienia

• Królowa jest żółta z ciemniejszą głową, robotnica cala żółta, s samiec czarny

• Są przenosicielami drobnoustrojów chorobotwórczych (szczególnie niebezpieczne w szpitalach)

Formica rufa - Mrówka rudnica

• Ubarwienie czarnoczerwone

• Samce mają długość 4-9 mm, samice do 11 mm

• Budują mrowiska nad i pod ziemią

• Osiągają nieraz bardzo duże rozmiary

• Gatunek poliginiczny

• Odżywia się głównie owadami

• Mrowiska w lesie podlegają ochronie

Rodzina: Apidae - Pszczołowate

• Ciało silnie owłosione, często żywo ubarwione, średniej wielkości

• Śródstopie III pary odnóży u pszczołowatych jest rozszerzone i owłosione tworząc „szczoteczkę”

• Na goleniach występuje tzw. „koszyczek”

• „Szczoteczka” i „koszyczek” służą do zbierania pyłku

• Aparat gębowy gryząco-liżący u niektórych gatunków osiąga długość do kilkunastu mm

• Żyją pojedynczo lub społecznie

• Znaczenie: pszczoła miodna zapyla kwiaty. Korzyść z zapylania przewyższa ok. 20-krotnie wartość dostarczanych przez rodzinę pszczelą produktów: miodu, wosku, pyłu kwiatowego, mleczka, kitu i jadu pszczelego.

Przykład:

Apis mellifica- Pszczoła miodna

• Ubarwienie złotobrązowe

• Hodowane są przez człowieka, niespotykane w stanie dzikim, zachowujące jednak wszystkie zwyczaje z okresu przed udomowieniem

• Przeciętny rój obejmuje latek ok. 50 000 osobników

• Wyróżniamy 3 różniące się morfologicznie kasty: królowa, trutnie (samce) i robotnice

• Królowa o długości 25 mm, pozbawiona koszyczków do zbierania pyłku, jej aparat gębowy krótszy niż robotnic, żyje do 5 lat, składając w tym okresie ok. 750 000 zapłodnionych lub niezapłodnionych jaj

• Z jaj niezapłodnionych rozwijają się trutnie, z zapłodnionych królowe lub robotnice (zależy od sposobu karmienia larw)

• Robotnice są długości do 15 mm, mają 12-członowe czułki i niestykające się ze dobą przymoczka; żyją w okresie wiosenno-letnim do 6 tygodni, osobniki zimujące dożywają 8 miesięcy

• Trutnie mają długość do 17 mm, mają 13-członowe czułki oraz stykające się przymoczka; giną zaraz po kopulacji, która odbywa się w trakcie lotu godowego

• Znaczenie: polega na zapylaniu kwiatów. Korzyść z zapylania przewyższa ok. 20-krotnie wartość dostarczanych przez rodzinę pszczelą produktów: miodu, wosku, pyłu kwiatowego, mleczka, kitu i jadu pszczelego.

(*)Bombus sp - Trzmiel

• Owady społeczne

• Rodzina składa się z: królowej, trutni i robotnic - to razem ok. 30 do kilkuset osobników

• Zimują zapłodnione samice (królowe), które wiosną zakładają nowe gniazda w ziemi

• Znaczenie: trzmiele ze względu na długie narządy gębowe mają szczególne znaczenie jako zapylacze koniczyny czerwonej

• Wszystkie trzmiele w Polsce są pod ochroną.

(*)Bombus terrestris - Trzmiel ziemny

• Czarny o śnieżnobiałym końcu odwłoka i żółtej poprzecznej prędze na przedtułowiu oraz II segmencie odwłoka




Trzmiel ziemny

Rodzina: Vespidae - Osowate

• Owady średniej wielkości, czasami osiągają większe rozmiary - do 25 mm

• Ubarwienie czarne, rude lub żółte

• Obie pary skrzydeł trwale połączone haczykami

• Przedtułów w tylnej części łukowato wygięty

• Odwłok ze stylikiem lub bez

• Większość gatunków żyje w społeczeństwach

Przykład:

Vespa crabro - Szerszeń

• Zakłada gniazda w spróchniałych drzewach, lub podobnych pustych przedmiotach

• Gniazdo szerszenia osiąga wielkość głowy ludzkiej

• Szerszeń jest największą osą występującą w Polsce

ZNACZENIE OWADÓW

Owady SZKODLIWE
Pasożyty zwierząt i człowieka	Wszoły, wszy, pluskwa domowa, gzy, pchły
Szkodniki roślin	Szarańcza, turkuć podjadek, mszyce, misecznik śliwowy, skorupik jabłoniowy, ptaszyniec burakowy, stonka ziemniaczana, chrabąszcz majowy, kornik, bielinek kapustnik, kuprówka rudnica, rolnica zbożówka, osnuja gwiaździsta
Szkodniki przechowalni	Wołek zbożowy, strąkowe, mącznik młynarek, mól ziarniak, trojszyk, mklik mączny
Przenosiciele chorób zwierząt i roślin	Karaczan, prusak, wesz ludzka, mucha domowa, mrówka faraona, pchłą szczurza, mszyce, ptaszyniec burakowy
Synantropy (pomieszczenia ludzkie)	Rybik cukrowy, karaczan, prusak, mucha domowa, mrówka faraona, mól odzieżowy
Owady POŻYTECZNE
Wrogowie naturalni szkodników roślin	Zbrojec dwuplamy, biegacz, tęcznik, kruszynek, złotook
Oczyszczające biocenozy z martwej materii	Plug, żuk gnojowy, żuk leśny, larwy niektórych muchówek
Zapylające kwiaty	Postacie dorosłe odżywiające się nektarem ( w szczególności pszczoły, trzmiele)
Hodowane	Jedwabnik morwowy, tussor chiński, pszczoła
Owady prawnie CHRONIONE
Biegacz, tęcznik, kozioróg dębosz, nadobnica alpejska, jelonek, zmierzchnica trupia główka, paź żeglarz, paź królowej, niepylak Apollo, niepylak mnemozyna, trzmiele, mrowiska w lesie

POŻYTECZNE

• Duże znaczenie ma hodowla jedwabników, których kokony otaczające poczwarkę stanowią surowiec do produkcji jedwabiu.

• Ważne jest też hodowla pszczół dostarczających miodu, wosku, mleczka oraz jadu pszczelego

• Owady wykorzystywane są również do badań laboratoryjnych, wyrobu barwników leków, laku i szelaku

• W niektórych częściach świata owady wykorzystywane są jako pokarm dla ludzi np. mrówki, szarańczaki, larwy i poczwarki motyli, muchówek i błonkówek

• Suche odchody czerwców są zbierane jako manna

• Owady są również pokarmem dla wielu gatunków zwierząt (2/3 ptaków europejskich jest owadożernych)

• Niektóre przyspieszają rozkład odchodów i szczątków zwierzęcych

• Dużą role pełnią owady zapylacze kwiatów (wśród odżywiających się nektarem: 47% to błonkoskrzydłe, 26% muchówki, 10 % motyle, 17% pozostałe owady)

• Wiele gatunków jest wrogami naturalnymi szkodników roślin, ograniczają w przyrodzie liczebność gatunków roślinożernych, które są dla człowieka konkurencyjne, jeśli chodzi o pokarm

SZKODNIKI

• Większość gatunków odżywia się roślinami, przy masowych pojawach zmniejszają wysokość plonów - straty w produkcji roślinnej spowodowane żerowaniem szkodników ocenia się średnio na 10 %

• Niszczą też przechowywane produkty (ziarno, kaszę, mąkę, suszone owoce itp.), meble, i inne wyroby z drewna.

• Żerują w odzieży, książkach i eksponatach muzealnych

• Mogą być przenosicielami chorób roślin (wirusowych, bakteryjnych, grzybowych) oraz chorób człowieka i zwierząt (malarii, śpiączki, żółtej febry, dżumy, tyfusu plamistego, duru brzusznego, czerwonki, cholery, filariozy i innych)

• Zamieszkując pomieszczenia ludzkie (synantropy) zanieczyszczają je, powodują powstawanie nieprzyjemnych zapachów oraz działają alergogenicznie. Ponadto niepokoją ludzi przez gryzienie, kłucie i żądlenie

• Wiele pasożytując doprowadza do osłabienia, choroby a nawet śmierci żywiciela

• Niektóre doprowadzają do zniszczenia wykorzystywanych przez człowieka produktów (wełna, skóry

Zoologia

Wykład 5 i 6

- 17 -

---