I. CHARAKTERYSTYKA FAZ ROZWOJU (TABELA)

FAZA ŻYCIA	ZADANIA ROZWOJOWE	KRYZYS PSYCHOSPOŁECZNY WG E. ERIKSONA	CHARAKTERYSTYKA STADIUM	ZAGROŻENIA DLA ROZWOJU
Niemowlęctwo (0 - 2 lata)	społeczne przywiąza­nie (ja­kość relacji przywią­zania) inteligencja senso­motoryczna i pry­mi­tywna przyczy­nowość stałość przedmiotu dojrzewanie funkcji sensorycz­nych i moto­rycz­nych rozwój emocjonalny w powią­zaniu z ko­muni­kacją dziecko - opie­kun	podstawowe zaufanie - brak pod­stawowego zaufania Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdo­minowanie rozwoju po­czu­ciem braku we­wnętrznej ufności i pewności. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest ukształ­towanie się po­czucia ufności.	Osiągnięcie zaufania do matki lub osoby sprawują­cej opiekę. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - matka (lub główny opie­kun).	czynniki gene­tyczne wpływy psy­chospołeczne na rozwój dziecka rola rodziców
Dzieciństwo (2 - 4 lata)	rozwój lokomocji (doskonale­nie podsta­wowych umiejętno­ści motorycznych) fantazja, tworzenie i zabawa rozwój języka (poja­wia się symboliczna funkcja języka) samokontrola (kon­trola wła­snych emocji oraz kontrola otocze­nia)	autonomia - wstyd i zwątpie­nie Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem wstydu i zwąt­pienia. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest osiągnię­cie stanu równo­wagi pomiędzy poczuciem wstydu a autonomią.	Osiągnięcie samokontroli i poczucia własnej odręb­no­ści. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - rodzice.	różne techniki dyscyplinowa­nia dziecka program żłobka i przed­szkola
Wiek przed­szkolny (5 - 7 lat)	identyfikacja z płcią (kształto­wanie pojęcia płci, uczenie się stan­dardów dotyczących płci, identyfikacja z rodzicami, pre­ferencje co do roli płciowej) operacje konkretne (odkrycie zasady stało­ści, umiejętności kla­syfikacji i kombinato­ryki) wczesny rozwój mo­ralny (sumienie, em­patia, przyjmo­wanie perspektywy innej osoby, poddanie się dyscypli­nie) zabawa grupowa (pojawienie się gier grupowych łączących fantazję z kooperacją)	inicjatywa - poczucie winy Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem winy. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest ukształ­towanie się poczu­cia inicjatywy, która daje zdolność realizowania i pla­nowania oraz ustalania ce­lów.	Ukształtowanie orientacji na cele i inicjatywa, pomysłowość w działaniu. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - rodzina.	wpływ telewi­zji
Wiek szkolny (8 - 12 lat)	kooperacja społeczna (grupy rówieśnicze tej samej płci - doświad­czanie istnienia róż­nych punktów widze­nia, wrażliwość na normy spo­łeczne i na­ciski grupy, do­świad­czanie intymności z partnerem tej samej płci) samoocena (rodzi się samo­świadomość, po­czucie samo­skuteczno­ści, kształtują się wewnętrzne kryteria oceny siebie) nabywanie sprawności szkol­nych (sprawności motoryczne, intelektu­alne - opanowanie mowy pisanej, arty­styczne) zabawa zespołowa (podporząd­kowanie celów in­dywidualnych celom grupy, poznanie zasady podziału pracy oraz współpracy vs ry­walizacji)	produktywność - poczucie niższo­ści Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest zdominowanie rozwoju po­czuciem niższości, które za­kłóca dalszy proces socjaliza­cji. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest osiągnię­cie przez dziecko poczucia własnej kompetencji, co możliwe jest dzięki do­świadczaniu przez dziecko po­czucia produktywności.	Osiągnięcie poczucia wła­snych kompetencji. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - nauczyciele i rówie­śnicy.	oczekiwania dorosłych rola rówieśni­ków wychowanie seksualne
Okres dorasta­nia (13 - 20/22 lata)	dojrzewanie fizyczne (wzrost i masa ciała, dojrzewanie sek­sualne, skok pokwitaniowy) operacje formalne (złożone operacje na pojęciach, stabili­zacja wzajemnych powią­zań: myślenie for­malne - rozumo­wanie moralne - kształtowa­nie się tożsamości in­dywidu­alnej) rozwój emocjonalny (kontrola nad emo­cjami) uczestniczenie w grupach rówieśniczych (grupy różno­płciowe i różnozadaniowe) związki heteroseksu­alne (przyjaźnie, ini­cjacja seksu­alna, związki preintymne) autonomia w stosunku do rodziców (nieza­leżność emo­cjonalna, fizyczna, ekono­miczna) tożsamość dotycząca roli seksualnej (inter­nalizacja standardów i oczekiwań spo­łecz­nych) uwewnętrzniona mo­ralność (przejście do moralności post­kon­wencjonalnej) wybory dotyczące zawodu i pracy (ka­riery zawodowej) (początki tożsamości zawo­dowej)	tożsamość (grupowa i indywi­dualna) - rozproszenie tożsa­mości (dyfuzja ról) Konsekwencją nierozwiąza­nego kryzysu tej fazy jest przyjęcie przez jednostkę tożsamości negatywnej. Jed­nostka przyjmuje wartości, przed którymi ja ostrzegano, które nie są zgodne z ideałami własnego środowiska wycho­wawczego. Pozytywnym rozwiązaniem kryzysu rozwojowego tej fazy jest zdobycie nowej siły życio­wej, cnoty, jaką jest wierność. Cnotę tę osiąga jednostka wówczas, gdy znajduje swój cel i sens istnienia w świecie.	Osiągnięcie odpowiedzi na pytanie, kim jestem i kim mogę być oraz wier­ność sobie. Kluczowy czynnik spo­łeczny w rozwoju dziecka - społeczność rówieśni­ków.	relacje dora­stający - rodzice rodzicielstwo we wczesnej adolescencji alkoholizm młodzieńczy doświadczenia związane z kształceniem się decyzje doty­czące zawodu

Na podstawie:

• Brzezińska A. (2000), Społeczna psychologia rozwoju, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

• Brzezińska A., Hornowska E. (2004), Dzieci i młodzież wobec agresji i przemocy, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa.

II. OBSERWACJA:

1. Definicja obserwacji

Obserwacja wg. Słownika wyrazów obcych jest to uważne przyglądanie się czemuś, skupienie na czymś uwagi, dokonywanie systematycznych spostrzeżeń, obserwowanie.

Jest to wiec uważne, dokładne, precyzyjne przyglądanie się, spostrzeganie czegoś, patrzenie na coś, na przedmiot, człowieka lub inną żywą istotę.

Wg. Z. Babskiej (Metody badawcze stosowane w psychologii. W: Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży. Red. M. Żebrowska) obserwacją nazywamy metodę, której istotną cechą jest nie ingerowanie w przebieg badanych zjawisk, ograniczenie się do rejestrowania ich naturalnego przebiegu.

2. Cechy dobrej obserwacji

1. Uważne przyglądanie- cecha wynikająca z samego określenia nie ingerowanie w przebieg

obserwowanych zjawisk. Obserwator rejestruje wszystko co, co jest w stanie

zaobserwować.

2. Obserwator dokonujący obserwacji jest bierny, nie ingeruje w żaden sposób w jej przebieg.

3. Obserwowane osoby nie mogą wiedzieć, że są obserwowane.

4. Obserwację powinna cechować: celowość, obiektywność, planowość, selektywność i

dokładność.

3. Błędy w prowadzeniu obserwacji

1. Przedwczesna interpretacja obserwowanego zachowania się

Błąd ten w pewnych dopuszczalnych granicach nie wpływa istotnie na wyniki w obserwacji. Chodzi tylko o to, aby nie interpretować przedwcześnie tego, co stanowić będzie podstawę przyszłych wniosków. Na przykład niedopuszczalne jest podawanie w trakcie zbierania materiału obserwacyjnego uzasadnienia i wyjaśniania pewnych zachowań , świadczących rzekomo o lenistwie, lenistwie tym czy uczeń jest leniwy można powiedzieć jedynie na podstawie całego szeregu obserwacji i to na przestrzeni dłuższego okresu czasu.

2. Powierzchowność i stronniczość dokonywanych spostrzeżeń.

Wżyciu szkolnym może się to przejawiać to m.in. w tym, że nauczyciel:

1. dokonuje selekcji obserwowanych faktów zgodnie z przyjętym założeniem, które chce udowodnić; pomija celowo fakty, świadczące przeciwko temu założeniu.

2. Pomija mniej lub bardziej świadomie warunki i sytuacje, stanowiące główne tło obserwowanego przez niego zachowania uczniów

3. Kładzie przesadny nacisk na osoby i zdarzenia, które go osobiście interesują lub niepokoją, w skutek czego przeocza szereg spostrzeżeń istotnych punktu widzenia celu przeprowadzonych badań.

4. Traktuje własne przypuszczenia i domysły jako aktynie podlegające wątpliwości

5. Zadowala się obserwacją ucznia jedynie w ściśle określonej sytuacji i określonym czasie

3. Prowadzenie ich z pozycji zbyt odległego (formalnego) dystansu.

Dystans taki stwarza autokratyczna postawa nauczyciela, powodując nienaturalne zachowanie się uczniów.

4. Niekompletność i niedokładność rejestrowania zaobserwowanych danych.

Wynika to często ze zbytniego zaufania do swojej pamięci. Ponadto nie bierze się tu pod uwagę tego, że gromadzony materiał obserwacyjny może być wykorzystany przez kogoś, kto nie miał bezpośredniego udziału w obserwacji.

5. Błędna interpretacja materiału obserwacyjnego.

Błąd ten zdarza się bardzo często. Polega m.in. na zbyt pośpiesznym wyciąganiu wniosków traktowaniu ich jako bezspornych stwierdzeń, gdy tymczasem materiał obserwacyjny z reguły stanowi podstawę jedynie dla uogólnień o mniejszym lub większym stopniu prawdopodobieństwa.

4. Cel obserwacji

Celem obserwacji jest chęć uzyskania wiedzy na temat jakiegoś zjawiska psychicznego, inaczej czynności psychicznej, sposobu jej przejawiania się w zachowaniu dziecka, prawidłowości rozwojowych charakterystycznych dla danego okresu rozwojowego. Inaczej mówiąc celem obserwacji jest poznanie dziecka, naszych interakcji z dzieckiem, jego funkcjonowania w grupie, możliwości i potrzeb dziecka, aby móc dopasować wszystkie nasze oddziaływania do „wymagań” dziecka.

W literaturze traktującej o obserwacji wyróżnia się trzy rodzaje celów:

• cel ekologiczny powalający poznać stosunki między zachowaniem się a różnymi okolicznościami zachodzącymi w otaczającej rzeczywistości,

• cel normatywny pozwalający poznać dzięki obserwacji główne tendencje rozwojowe w zakresie pewnych cech , np. dzieci w różnym wieku,

• cel systematyzacyjny, poznanie ogólnych prawidłowości psychologicznych oraz badanie za pomocą obserwacji zależności między ogólnymi zmiennymi zachowania, np. reakcji strachu w sytuacji zagrażającej.

5. Czego wymaga przygotowanie do obserwacji

Przygotowanie do obserwacji obejmuje:

- znajomość takich dziedzin jak psychologia, pedagogika, niektóre elementy medycyny

dotyczące rozwoju człowieka

- znajomość technik obserwacyjnych

- znajomość sposobów zbierania danych

- znajomość sposobów analizy i interpretowania danych uzyskanych na drodze obserwacji.

Występują dwa podejścia do obserwacji:

- uczestniczące

- nie uczestniczące

6. Rodzaje obserwacji - cechy, podobieństwa i różnice

1. Obserwacja fotograficzna

Charakteryzuje ją ciągłe, nieprzerwane obserwowanie zachowań dziecka w jakimś odcinku czasowym. Czas obserwacji zależy od potrzeb obserwującego. W tego typu obserwacji rejestruje się wszystkie fakty pojawiające się w zachowaniu dziecka. Często obserwacja fotograficzna stanowi punkt wyjścia do innych badań. Materiały uzyskane z tej informacji mogą być analizowane i opracowywane z wielu punktów widzenia. Obserwator rejestruje pisemnie bądź na taśmie magnetofonowej wszystko, co jest w stanie spostrzec, wszystkie szczegóły np: drapanie po głowie, zamykanie oczu. Analizy można dokonywać za punktu widzenia przedmiotu, celu, warunków i środków, zależ ona od potrzeb obserwatora.

2. Obserwacja metodą ,,próbek czasowych”

Ustala się, jak długo 2, 4, 10 minut, a nawet sekund będzie obserwowane jedno dziecko i jak często w danym seansie obserwacyjnym. Sposób notowania zależy od celu badania. Rzadko kiedy w tego typu obserwacjach rejestruje się wszystkie zachowania dziecka, najczęściej określa się z góry kategorie zachowań obserwowanych. Wszystkie te kategorie muszą być wcześniej opracowane, a obserwatorzy powinni wiedzieć, jakie zachowanie należy zakwalifikować do danej kategorii. Podziału zachowań dziecka dokonuje się na podstawie wcześniej przeprowadzonych obserwacji fotograficznych. Obserwacje tą metodą powinno przeprowadzać kilku obserwatorów w tym samym czasie, co pozwala porównać wyniki i uzyskać miarę rzetelności dokonanych obserwacji. Otrzymane dane wykorzystuje się do określenia różnorodności, częstości i czasu występowania danego zjawiska.

3. Obserwacja metodą ,,próbek zdarzeń”

W czasie takiej obserwacji obserwator czeka na pojawienie się zachowania, jakie go interesuje, i wówczas rejestruje je od początku do końca. W tej obserwacji dziecko wyznacza czas rozpoczęcia i zakończenia obserwacji. Zachowanie dziecka jest tu funkcjonalnie związane z sytuacją tzn. że pojawienie się danej sytuacji wyzwala określone zachowanie dziecka. Interesuje nas zachowanie i sytuacja je wywołująca. Taka obserwacja jest stosowana do rejestrowania zachowań rzadko pojawiających się, jak zachowania prospołeczne, bunt, konflikty.

4. Obserwacja sytuacyjna

To zamierzone spostrzeganie zachowań dziecka w założonym przez obserwatora układzie bodźców sytuacyjnych sprzyjających ujawnianiu się zachowań pożądanych przez badacza. Pewne cechy tej obserwacji pozwalają zaliczyć ją do typowej obserwacji, w której nie ingerujemy w przebieg zjawiska , natomiast pewne do tzw. eksperymentu naturalnego czyli w obserwacji sytuacyjnej następuje organizowanie sytuacji.

Przed przystąpieniem do obserwacji sytuacyjnej musimy:

• sformułować pytanie o interesujące nas zachowania dziecka,

• dobrać wskaźniki,

• zastanowić się nad częstością i długością obserwacji,

• co wynika z postawionego pytania, rodzajem sytuacji, która może sprowokować dane zachowania dziecka.

Rejestrujemy zachowania językiem potocznym w czasie działania bodźca i po jego zadziałaniu, nie dokonujemy żadnej interpretacji, ocen i uogólnień nasuwających się dzięki posiadanej wiedzy i doświadczeniu.

5. Samoobserwacja

Przedmiotem obserwacji jest zachowanie dziecka, ale nie tylko jego. Głównym przedmiotem obserwacji będzie relacja między naszym zachowaniem a zachowaniem dzieci. Bardzo ważne jest obserwowanie, jak zachowuje się dziecko tuż przed i niedługo po naszym działaniu, gdyż możemy w ten sposób możemy uzyskać informację zwrotną mówiącą nam o tym, jak dziecko odebrało nasze zachowanie. Informacje od dziecka pozwoli stwierdzić czy i na ile nasze zachowanie buło prawidłowe lub błędne. Kolejnym etapem procesu autoobserwacji jest projektowane. Dana sytuacja już minęła ale mogą się powtórzyć podobne do niej, można więc próbować wymyślić różne sposoby zachowania, dające się zastosować w danej sytuacji, w stosunku do danego dziecka reagującego tak, a nie inaczej. W ten sposób proces autoobserwacji może przerodzić się w ciągły proces modyfikowania własnych zachowań ze względu na uzyskiwane informacje zwrotne od dzieci. Autoobserwacja może mieć istotne znaczenie w samodoskonaleniu pedagogicznym, a także w lepszym poznawaniu dzieci z którymi pracujemy.

6. Skali ocen prowadzenia dzienników obserwacji

Obserwacja prowadzona przez rodziców i opiekunów. W dziennikach zapisuje się wszystkie nowo powstające zachowania rozwijającego się dziecka bądź tylko pewna sferę zachowań. Może to być systematyczne i ciągłe patrzenie na dziecko, a może to być selektywne rejestrowanie zachowań.

Autoobserwacja

Głównym przedmiotem obserwacji jest relacja między naszym zachowaniem a zachowaniem dzieci. Nauczyciel w tej sytuacji występuje w podwójnej roli, osoby oddziaływującej w konkretny sposób na dzieci oraz osoby obserwującej to oddziaływanie. Każdy z nas w swoim działaniu popełnia błędy choć świadomie ich nie planuje. Pierwsza wiec zasada przy autoobserwacji to: nie bać się własnych błędów i mieć ich świadomość. Bardzo ważne jest obserwowanie, jak zachowuje się dziecko tuż po i niedługo po naszym działaniu, gdyż tym sposobem możemy uzyskać informację zwrotną mówiącą o tym, jak dziecko odebrało nasze zachowanie, czym było dla niego i jaką niosło treść emocjonalną, społeczną i poznawczą. Dopiero informacja od dziecka pozwoli jednoznacznie stwierdzić, czy i na ile nasze zachowanie było prawidłowe lub błędne, jaki był jego rzeczywisty skutek.

Kolejnym etapem jest projektowanie, tzn. dana sytuacja już minęła, ale mogą się powtórzyć podobne da niej, można więc próbować wymyślać różne sposoby zachowania, dające się zastosować w danej sytuacji, w stosunku do danego dziecka reagującego tak a nie inaczej.

Autoobserwację można wykorzystać w przypadku wystąpienia trudności pedagogicznych oraz pojawiających się sukcesów, a więc w sytuacjach skrajnych. Takie stosowanie autoobserwacji pozwoli na uświadomienie sobie własnych słabych i mocnych stron pedagogicznego oddziaływania. Może to mieć istotne znaczenie w samodoskonaleniu pedagogicznym, a także w lepszym poznaniu dzieci, z którymi pracujemy.

W autoobserwacji istotne jest rozróżnianie między tym, co chcieliśmy zrobić, czyli naszym zamiarem, a tym co robimy, jak się zachowujemy - naszymi konkretnymi zachowaniami.

Podobieństwa i różnice poszczególnych obserwacji

Dziennik obserwacji	Obserwacja fotograficzna	Obserwacja próbek czasowych	Obserwacja próbek zdarzeń	Obserwacja sytuacyjna
Rejestrowanie ciągłe zachowań Rejestrowanie pewnych zjawisk	Rejestrowanie ciągłe, nieprzerwane w jakimś odcinku czasowym	Rejestrowanie w odcinkach czasowych, 2,5,10 minutowych a nawet sekundowych Kilku obserwatorów w tym samym czasie	Oczekiwanie na pojawienie się zachowań	Rejestrowanie wywołanych zachowań
Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. czas rozpoczęcia i trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza obserwator, tzn. moment rozpoczęcia i czas trwania obserwacji	Czas obserwacji wyznacza sytuacja	Czas obserwacji wyznacza sytuacja lub obserwator
Rejestrowanie zachowań językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań językiem potocznym Stosowanie symboli	Rejestrowanie zachowań wg. opracowanych kategorii lub językiem potocznym	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji językiem potocznym	Rejestrowanie wszystkich zachowań językiem potocznym
Rejestrowanie zachowań charakterystycznych, zasadniczych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych oraz szczegółów ubocznych	Rejestrowanie zachowań zasadniczych	Rejestrowanie zachowań będących funkcją sytuacji	Rejestrowanie wszystkich zachowań pojawiających się w sytuacji

7. Wskaźnik - definicja, przykładowe wskaźniki do określonych sytuacji

diagnostycznych.

Wskaźnik - jest to pewna cecha, zdarzenie lub zjawisko, na podstawie którego wnioskujemy z pewnością, bądź z określonym prawdopodobieństwem, bądź wreszcie z prawdopodobieństwem wyższym od przeciętnego, że zachodzi zjawisko, jakie nas interesuje (Wosińska, Gruszczyk, Grabasz Metodologia badań psychologicznych). Jest to zjawisko obserwowalne, zatem jest nim zachowanie człowieka. Może ono być wskaźnikiem różnorodnych cech osób działających; może być skutkiem pewnej cechy psychicznej, może być jej przyczyną. Może być korelatami przyczynowo z cechą nie powiązanymi

Czasami wskaźnik jest właśnie interesującym nas zjawiskiem, jak np. zachowania prospołeczne.

Przykładowe wskaźniki:

ARKUSZ ZACHOWANIA SIĘ UCZNIA B. MARKOWSKIEJ

Arkusz składa się z 3 części:

1. Dotyczy charakterystyki ucznia

2. charakterystyki środowiska rodzinnego ucznia

3. charakterystyki stanu zdrowia dziecka

Arkusz wypełnia nauczyciel i lekarz szkolny, lekarz wypełnia tylko 3 część. Zastosowano skalę 5 stopniową- w zależności od stopnia nasilenia cech.

Cechy ucznia:

1. Motywacja do nauki szkolnej:

Wskaźniki: ambitny, pilny pamięta co ma zadawane, uważa na lekcji, odpowiedzialny.

2. Zachowuje się antyspołecznie:

Wskaźniki: agresywny słownie i fizycznie, zarozumiały, uparty, krzykliwy.

3. Przyhamowanie:

Wskaźniki: lękliwy, płaczliwy, przygnębiony, bez wigoru, unika trudności

4. uspołecznienie

Wskaźniki: uczynny, towarzyski, tolerancyjny, wrażliwy na uczucia innych, opiekuńczy.

III. Socjometria

1. Co to jest socjometria?

Socjometria to termin, którym określa się metodę badawczą  wprowadzoną przez J. L. Moreno, amerykańskiego lekarza i socjologa. Jest wykorzystywana w socjologii i psychologii społecznej do pomiaru struktur władzy, współpracy i komunikacji pomiędzy jednostkami danej populacji oraz spoistości małych grup społ. Metoda ta ma za zadanie zmierzenie kierunku i siły stosunków przyciągania i odrzucania, które wg Moreno występują we wszystkich grupach społecznych między jednostkami, między jednostkami a grupami oraz miedzy grupami. Celem metody jest stwarzanie prawidłowych czynników zmiany, dzięki której osoba poddana socjoterapii będzie mogła wchodzić w satysfakcjonujące relacje społeczne i osiągać osobiste cele z zastosowaniem społecznie akceptowanych środków.

,,Socjometria jest zespołem czynności werbalnych i manipulacyjnych mających na celu poznanie uwarunkowań, istot i przemian nieformalnych związków międzyosobowych grupach rówieśniczych”. Badanie socjometryczne (w dużym uproszczeniu) polega na podaniu wszystkim członkom danej grupy kilku specjalnie skonstruowanych pytań badających różne rodzaje stosunków społecznych, takich jak wzajemne sympatie, zaufanie, popularność, przywództwo i inne. W odpowiedzi osoba badana ma podać tylko nazwisko (lub nazwiska) osób (inaczej mówiąc dokonać wyboru pewnych osób spośród całej grupy), z którymi chciałaby najbardziej wejść w kontakt, przy zaistnieniu pewnych umownych warunków podanych w założeniu. Sprowadza się to do wskazania osób, z którymi chciałoby się najbardziej przebywać w określonych sytuacjach społecznych, charakterystycznych dla życia grupy. Przykładowo pytanie dla osób badanych może brzmieć: ,,Z kim spośród członków twojej grupy najbardziej chciałbyś pracować?”. Socjometria może służyć do badania grup liczących od kilku do kilkudziesięciu osób, prawie bez żadnych ograniczeń wiekowych {poczynając już od wieku przedszkolnego), przy czym badania niezwykle krótkie czasowo mogą być prowadzone pojedynczo bądź zbiorowo.

Metoda socjometryczna

1. Polega na mierzeniu dystansu między jednostkami tworzącymi małą grupę np.

załogę statku, rodzinę, grupę koleżeńską, klasy szkolne, zespoły

współpracowników itd.;

2. Pozwala ustalić deklarowane stosunki między członkami danej grupy

(liczebnie niewielkiej), niektóre jej cechy np. spoistość, zwartość, integrację,

popularność pewnych osób, stosunki sympatii i empatii etc.;

3. Wyniki badań socjometrycznych przedstawia się w postaci socjogramu;

4. Szersze zastosowanie metoda ta znajduje w psychologii społecznej i

pedagogice;

5. Badacz rozprowadza kwestionariusz i stosuje jednocześnie obserwację

kontrolowaną, aby jednak można było uznać ją za konsekwentnie

przeprowadzoną badacz winien mieć codzienne relacje z członkami grupy;

6. Twórcą socjometrii jest Jacob Levy Moreno (1892-1974) socjolog i psychiatra

amerykański.

2. Zalety socjometrii

Zalety:

- wszechstronność w zastosowaniu,

- prostota w uży­ciu, duża łatwość wnioskowania,

- praktyczna przydatność,

- szeroki zasięg stosowania (duże, małe grupy, młodsze, starsze osoby),

- krótki czas badania (15 min),

- możliwość przeprowadzenia badań zbiorowo lub indywidualnie,

- uzyskiwanie dużej ilości informacji o grupie w krótkim czasie,

- identyfikacja osób potrzebujących opieki,

- nie potrzeba zbyt wielkiego nakładu materiału.

3. Kryteria socjometryczne - pojęcie, rodzaje, przykłady.

Rodzaje kryteriów:

• Kryteria ogólne i szczegółowe.

Ogólne kryterium jest to kryterium odwołujące się do jakiejś szerszej dziedziny aktywności człowieka, lecz nie precyzujące ściśle rodzaju interakcji. Najczęściej stosowane w badaniach kryteria tego typu dotyczą chęci siedzenia z kimś, mieszkania razem, pracowania lub bawienia się.

Kryterium specyficzne natomiast sprowadza możliwość dokonania wyboru do bardzo szczegółowo określonej interakcji społecznej, takiej jak chęć rozwiązywania z kimś zadań arytmetycznych, uczenia się geografii czy historii.

• Kryteria silne i słabe.

Silne kryterium odkrywa, ujawnia bardziej podstawowe i stałe związki międzyosobnicze istniejące w grupie, podczas gdy słabe kryterium odbija tylko powierzchowne i nietrwałe aspekty struktury grupowej. I tak na przykład, pytanie postawione uczniom młodszych klas szkoły podstawowej o wskazanie towarzysza lub towarzyszki na dansing lub posiedzenie Komisji Rozbrojeniowej ONZ będą przykładami kryteriów słabych, gdyż opierają się one na sytuacjach nie leżących w sferze zainteresowań grupy społecznej w tym wieku. Kryteria słabe są to więc takie kryteria, w stosunku do których członkowie grupy wykazują małe zainteresowanie. Zachodzi to wtedy, gdy grupa charakteryzuje się zbyt niskim stopniem rozwoju świadomości społecznej lub nie posiada wystarczającego doświadczenia w stosunku do danego kryterium.

• Kryteria realne i nierealne.

Jest to rozróżnienie pomiędzy kryteriami zakładającymi sytuacje realne, rzeczywiste, posiadające wysoki stopień prawdopodobieństwa, np. ,,Z kim chciałbyś najchętniej siedzieć w ławce, gdyby nastąpić miało w najbliższym czasie przesadzanie uczniów?”, a sytuacjami mało (prawdopodobnymi nierealnymi, hipotetycznymi „Przypuśćmy, że jesteś przewodniczącym Komisji do Nawiązywania Stosunków Kulturalnych z Mieszkańcami Marsa. Kogo z kolegów ze swojej klasy wybrałbyś na szefa protokołu?”).

• Kryteria indywidualne i społeczne.

Z kryterium indywidualnym mamy do czynienia wtedy, kiedy chodzi o wyodrębnienie jakiejś jednostki z grupy osób dla wykonywania czynności nie związanych bezpośrednio z życiem danej grupy i czynności nie odbywającej się w obecności pozostałych członków. Przykładami takich czynności mogą być: granie w szachy, w tenisa, chodzenie na spacer z jakimś członkiem grupy, a więc wszystkie czynności odbywające się jakby w pewnym oderwaniu od życia grupy. Przy doborze partnerów kierujemy się wtedy głównie cechami osobowości tych osób.

• Kryteria jednostronne i dwustronne.

Kryteria dwustronne są to kryteria, przy których możliwe jest wzajemne wybra­nie się dwóch osób. Należą tu m.in. takie kryteria, jak mieszkanie razem, siedzenie w ławce, bawienie się itp. Kryteria jednostronne są to kryteria uniemożliwiające w zasadzie wybór wzajemny. Należą tu wszelkiego ro­dzaju pytania o przywództwo, np. pytanie o kandydata na gospodarza klasy, gdzie wybory wzajemne są bardzo mało prawdopodobne (aczkol­wiek nie niemożliwe).

Zastosowanie kryteriów jednostronnych daje zupełnie odmienne re­zultaty niż zastosowanie kryteriów dwustronnych. Do badania określo­nych ról społecznych w klasie nadają się bardziej kryteria jednostronne, natomiast do badania stosunków międzyosobniczych konieczne są kryteria dwustronne.

• Kryteria pozytywne i negatywne.

Obok omówionych poprzednio rodzajów kryteriów wyodrębnionych na podstawie pewnych ich cech formalnych, takich jak stopień ogólności, siła kryterium, stopień realności i tym podobnych wymiarów, można dokonać jeszcze jednego, bardzo przydatnego w praktyce ich podziału na kryteria pozytywne i ne­gatywne.

Kryteria pozytywne są to kryteria, na podstawie których uzyskujemy obraz rozkładu w grupie sympatii i wzajemnych powiązań, co ma miejsce wtedy, gdy zastosujemy pytania wymagające wskazania osób, z którymi chce się najbardziej nawiązać kontakt. Zaliczają się tu wszystkie pytania zaczynające się od: „Z kim chciałbyś najbardziej...?”, „Kogo najchętniej wybrałbyś na ...?”, i inne tego typu.

W badaniach socjometrycznych stosuje się często (co nawet się za­leca) również kryteria negatywne, pytając mianowicie o osoby najbardziej nie lubiane. Pozwala to na uchwycenie rozkładu antypatii w grupie oraz ewentualnych konfliktów wewnątrzgrupowych, ich wielkości i nasilenia. Kryteria negatywne należy stosować ze szczególną ostrożnością, zwra­cając uwagę na sformułowanie samego pytania i na odpowiednie podanie sytuacji wprowadzającej. Pytanie negatywne należy formułować raczej pośrednio i w sposób delikatny. Na przykład: „Z kim najmniej chciałbyś siedzieć w ławce, gdyby...”, a nie „Z kim najbardziej nie chciałbyś siedzieć...”?

W zasadzie dopiero równoczesne zastosowanie obu tych rodzajów kryteriów może dostarczyć w miarę wyczerpujących informacji o sytuacji panującej w danej grupie społecznej.

4. Zastosowanie socjometrii

Celem badań socjometrycznych jest poznanie nieformalnej struktury społecznej grupy, czyli układu małych podgrup, które tworzą się spontanicznie w wyniku uczuciowego przyciągania i odrzucania się jednostek oraz układu pozycji, jakie zajmują w grupie jej członkowie. Narzędziem socjometrii są techniki socjometryczne, szczególnie przydatne w zakresie wychowania i nauczania, dzięki temu, że pozwalają na dokonanie w miarę szybkiego i możliwie dokładnego badania dynamiki grupy uczniów, a zwłaszcza panujących w niej stosunków interpersonalnych. Do najważniejszych należą:

1. rola poszczególnych jednostek w grupie,

2. rodzaj i natężenie związków emocjonalnych między członkami grupy,

3. zmiany, jakim grupa ulega pod wpływem określonych czynników,

4. różnice między grupami, ich natura i znaczenie wychowawcze,

5. skutki określonych zabiegów wychowawczych,

6. struktura wewnętrzna grupy.

METODA INDYWIDUALNYCH PRZYPADKÓW

Ujęcie pedagogiczne:

Metoda indywidualnych przypadków wywodzi się z metod pracy socjalnej rozwijanych w pedagogice opiekuńczej na przełomie i rozpowszechnionych w latach dwudziestych naszego wieku. Działalność opiekuńcza wyrastając z ram filantropii szukała naukowych podstaw swej pracy i bardziej skutecznych form oddziaływania Ewolucja szła od filantropii do pracy socjalnej na naukowych podstawach opartej, od zwykłego ratownictwa do naukowej profilaktyki. Istota metody indywidualnych przypadków polegała na przekonaniu, że upadek i nędza mają przyczynę w słabości jednostki oraz, że warunkiem wydźwignięcia człowieka w sytuacji kryzysowej jest wszechstronne rozpoznanie przyczyn konkretnego przypadku i zindywidualizowana pomoc przewidująca obok materialnych bodźców także wyzwalanie praktycznej aktywności człowieka i psychicznej zaradności oraz wiary we własne siły. Metoda indywidualnych przypadków wzbogacona potem o założenia metody grupowej i środowiskowej stanowiła metodologiczną podstawę, na której wyrosła jedna z ważniejszych metod badań pedagogicznych zwana dziś metodą indywidualnych przypadków.

Z metody pracy opiekuńczej zostały na grunt metody badawczej przeniesione ogólne założenia poznawcze i generalna koncepcja wyrażająca się w skutecznej pomocy dla konkretnego przypadku.
Metoda indywidualnych przypadków w pedagogice sprowadza się do biografii ludzkich. Odrzuca się więc takie rozumienie tej metody wedle której odnosi się ona do badania układów społecznych, instytucji lub do badania dynamiki wewnętrznej i przeobrażeń zbiorowości społecznej. Ograniczenie zaś metody indywidualnych przypadków do analizy konkretnych, jednostkowych przypadków wychowawczych ma uzasadnienie w historycznym rodowodzie tej metody oraz utylitarnym sensie dla praktyki wychowawczej, której ta metoda służy.

Badania w pedagogice sprowadzają się najczęściej do diagnozy, która stanowi punkt wyjścia dla badań naprawczych, swoistej terapii. Bez uwieńczenia badań pedagogicznych rezultatami praktycznymi, działalnością terapeutyczną odbiera im w zasadzie społeczny sens.

Co to jest metoda indywidualnych przypadków:

Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze, lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych w przedmiocie budowania uogólnień.

Techniki metody indywidualnych przypadków:

Najbardziej użyteczną techniką omawianej metody jest wywiad, a uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych.

Jakimi problemami zajmuje się metoda indywidualnych przypadków:

Zajmuje się takimi problemami jak: trudności dydaktyczne i wychowawcze a sytuacja rodzinna, funkcjonowanie rodzin zastępczych, opiekuńczych itp. Najbardziej użyteczną techniką omawianej metody jest wywiad, a uzupełnia go obserwacja i analiza dokumentów osobistych.

Zasady w stosowaniu metody indywidualnych przypadków

Bez względu na rodzaj przypadku w procesie pomocy muszą być realizowane i towarzyszyć mu od pierwszego kontaktu z klientem określone reguły postępowania:

a) zasada akceptacji - polegająca na respektowaniu podopiecznego jako osoby ze wszystkimi jego problemami i trudnościami, zrozumienie dla jego nieporadności, odmienności, szacunek dla jego osobistych decyzji i wyborów;

b) zasada komunikacji - nawiązanie interakcji opartej na jasności i precyzji używanych pojęć, symboli lub terminów, rozumienie swoich intencji i wypowiedzi, ról i przedsięwzięć (właściwa interpretacja komunikatów werbalnych i niewerbalnych przez obie strony interakcji). Pracownik socjalny i klient mają prawo nie zgadzać się ze sobą, czy też prezentować odmienne preferencje do sposobu postrzegania lub rozwiązania problemu, ale muszą się rozumieć;

c) zasada indywidualizacji - koncentruje się na tym, by pracownik socjalny, korzystając z zasobu wiedzy i własnego doświadczenia zrozumiał, że jego klient, będący w określonej sytuacji problemowej, choć jest podobny do całej klasy ludzi w analogicznej sytuacji, musi być traktowany wyjątkowo. Pracownik socjalny widzi specyfikę jego trudności oraz złożoności problemu i stara się pomagać ze zrozumieniem: Jakie wzory zachowań są dominujące w jego relacji z otoczeniem i jak można je wykorzystać w procesie pomocy? Jakie są potrzeby i oczekiwania klienta nie tylko w odniesieniu do instytucji, ale przede wszystkim względem pracownika socjalnego?

d) zasada uczestnictwa - aby podopieczny był w stanie przełamać swą niechęć do aktywności i odzyskać równowagę psychiczną oraz zaangażować wszystkie swoje siły w proces działań korygujących i naprawczych, musi od samego początku aktywnie i świadomie uczestniczyć w tym procesie. Pracownik socjalny już od nawiązania pierwszego kontaktu stara się określić charakter tego uczestnictwa poprzez zastosowanie tzw. kontraktu socjalnego;

e) zasada zaufania i poszanowania prywatności - by klient mógł w pełni uczestniczyć w procesie rozwiązywania swoich problemów, był w stanie zaakceptować pracownika socjalnego jako swojego powiernika i doradcę, musi mieć przekonanie, że wszystkie informacje, jakich udziela w trakcie wywiadów, zostaną wykorzystane wyłącznie na użytek rozwiązania jego problemów i w takim zakresie, w jakim on sobie tego życzy. Nie mogą być one także przedmiotem dyskusji poza kręgiem zawodowym osób zaangażowanych w proces pomocy. .

Obecnie zasady pracy socjalnej w tym aspekcie obwarowane są dodatkowymi regułami zawartymi zarówno w Kodeksie: etycznym pracownika socjalnego oraz Ustawie o ochronie dany.ch osobowych;

f) zasada samoświadomości - zarówno pracownik socjalny, jak i klient mają własny system motywacji i oceny zjawisk. Należy jednak umieć oddzielić stosunki z podopiecznym - czyli motywację zawodową i konieczność służenia pomocą potrzebującym - od osobistych preferencji czy uprzedzeń.

Każdy pracownik socjalny spotyka się w swej codziennej praktyce zawodowej z dużą liczbą problemów i osób wywodzących się z różnych (często zmarginalizowanych) środowisk, prezentujących różne systemy wartości. W takiej sytuacji trudno często uniknąć osobistych impulsów, będących efektem własnych doświadczeń i przeżyć, toteż świadomość własnej roli i relacji z podopiecznym jest kwestią niezwykłe ważną.

---