IX Zasada wolności praw i określenia obowiązków człowieka i obywatela

WOLNOŚCI, PRAWA I OBOWIĄZKI CZŁOWIEKA I OBYWATELA

1. Wprowadzenie

Problematyka zawarta w rozdziale II Konstytucji dotyczy sytuacji prawnej jednostki w państwie. Jest to problematyka niezwykle ważna, regulowana w każ­dej pełnej konstytucji, a jej wagę podkreślała już Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela z 26 sierpnia 1789 r. Stwierdza ona w art. XVI, iż: „Społeczeństwo, w którym poszanowanie praw nie zostało zagwarantowane (...) nie ma kon­stytucji", zaś art. II podkreśla, że: „Celem wszelkiej organizacji politycznej jest zachowanie naturalnych i nieprzedawnialnych praw człowieka. Prawami tymi są wolność, własność, bezpieczeństwo i opór przeciwko uciskowi".

Omawiając sytuację prawną jednostki, nie przypadkiem sięga się po wspomniany dokument, gdyż powstanie instytucji wolności i praw człowieka i obywatela jest związane właśnie z okresem rewolucji francuskiej. Dopiero wówczas mogła powstać kategoria wolności i praw, gdyż wcześniej sytuację prawną jednostki wyznaczała jej przynależność do określonego stanu. Inne zatem prawa przysługiwały szlachcicowi, inne duchownemu, mieszczanino­wi czy chłopu pańszczyźnianemu. Jednostka jako człowiek własnych praw nie posiadała i trzeba było dopiero rewolucji, aby złamać dotychczasowe struktury społeczne i podziały stanowe. Tak więc rewolucja francuska miała zasadnicze znaczenie dla powstania instytucji wolności, praw i obowiązków człowieka i obywatela.

Konstytucje kwestii tej poświęcają tradycyjnie wiele uwagi, choć i w tej dziedzinie odnotować należy wyraźną ewolucję. Instytucja swobód i praw przysługujących jednostce była dawniej traktowana głównie w kategoriach obywatelstwa. Konstytucja marcowa z 1921 r. kwestiom tym poświęciła roz­dział V zatytułowany „Powszechne obowiązki i prawa obywatelskie", wysuwając wyraźnie na plan pierwszy regulacje odnoszące się do obowiązków obywatela. Konstytucja kwietniowa z 1935 r. nie zawierała wyodrębnionego rozdziału poświęconego tym kwestiom, utrzymując na podstawie art. 81 niektóre, ale nie wszystkie artykuły rozdziału V uchylonej Konstytucji marcowej, dotyczące pewnej tylko części praw obywatelskich. Również Konstytucja z lipca 1952 r.

regulowała podstawowe prawa i obowiązki obywatelskie, poświęcając im rozdział VIP.

Nowe ujęcie problematyki

Zasadniczo odmienne podejście w tym względzie wprowadza dopiero nowa Konstytucja, która po pierwsze - zmienia miejsce rozdziału dotyczącego wolności i praw w systematyce ustawy zasadniczej, wysuwając rozdział regulu­jący te materie na czoło, jako rozdział II. Po drugie - regulacjom konstytucyjnym poddano w pierwszej kolejności wolności, dając im wyraźnie pierwszeństwo. Można w tym podejściu dopatrzyć się także wpływu wspomnianej Deklara­cji z 1789 r., której art. I stwierdzał: „Ludzie rodzą się i pozostają wolni (...)", co odpowiadało przekonaniom, że wynika to z naturalnego prawa człowieka do wolności i godności. Ta kolejność jest konsekwentnie utrzymywana w tytule rozdziału II, jak też w nagłówkach poszczególnych jego części.

Prawa obywatela a prawa człowieka

Zaznaczyć także należy, że po raz pierwszy w historii polskiego kon­stytucjonalizmu odpowiedni rozdział ustawy zasadniczej traktuje nie tylko o wolnościach i prawach obywatela, ale i człowieka, co znajduje wyraz w tytule rozdziału II. Regulując te kwestie, ustrojodawca musiał uwzględniać rozwią­zania prawne stosowane w prawie międzynarodowym, a także przyjmować współczesne tendenq'e widoczne w państwach demokratycznych do szerokiego traktowania omawianych spraw. Odróżnianie „praw obywatela" i „praw czło­wieka" widoczne jest w stosowanej stylistyce. Kiedy konkretne uprawnienie związane jest z wymogiem posiadania obywatelstwa, Konstytucja posługuje się terminem „obywatel" (np. art. 60,61), w innych przypadkach mamy do czynienia z określeniem „wszyscy" (art. 32), „każdy" (art. 38,41), „nikt" (art. 39, 40). Nawet w przypadku skargi konstytucyjnej (art. 79) nie ograniczono jej do obywateli polskich. Z prawa tego może korzystać „każdy, czyje konstytucyjne wolności lub prawa zostały naruszone (...)". Stanowisko to określa wyraźnie tendencje, jakie wyrażali twórcy Konstytucji.

2. Podstawowe pojęcia

Podejmując rozważania w zakresie problematyki wolności i praw jed­nostki, należy ustalić treść stosowanych pojęć. Jest to konieczne dla właściwego rozumienia tych kategorii, tym bardziej że spotykana w literaturze terminologia wykazuje niekiedy różnice w podejściu różnych autorów.

Stosując kolejność używanych w rozdziale II pojęć, zacząć należy od po­jęcia wolności jednostki. Najczęściej przez to pojęcie rozumie się tę kategorię uprawnień jednostki, która ma na celu zapewnienie jej sfery prywatności, czyli strefy wolnej od ingerencji państwa. W sferze określanej jako wolność, jednostka jest uprawniona do podejmowania decyzji, zachowań oraz działań określonych przez własną wolę, jest to więc ważne dobro chronione prawnie. Należy podkreślić, że wolność ma najbardziej wyraźny i ścisły związek z praw-nonaturalną doktryną określającą sytuację prawną człowieka, wskazującą zarazem na przyrodzony, naturalny jej charakter.

Współczesne państwa uznają, że wolności jednostki są pierwotne spo­śród wszystkich przysługujących jej uprawnień. Co więcej, nie bez podstaw uznaje się, że wolności stanowią gwarancję pozostałych uprawnień, gdyż tylko człowiek wolny może korzystać w pełni z przysługujących mu praw.

Aktualną koncepcję wolności jednostki tworzą trzy przesłanki:

1) wolność wyboru (decydowania),

2) nieszkodzenie innym w toku realizacji własnych decyzji, gdyż wszystkim przysługuje ten sam zakres wolności,

3) ograniczenie władzy państwowej nad jednostką².

Przesłanki te znalazły wyraz już w art. IV i V Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r., a przejęły je konstytucje współczesnych państw. Słusznie też przyjmuje się, iż państwo i prawo potrzebne są człowiekowi nie po to, aby przyznać mu wolność, lecz w celu jej zagwarantowania. Przy realizacji wolności nie ma podmiotu zezwalającego, człowiek realizuje ją sam, własnym aktem woli³.

Niekiedy w terminologii konstytucyjnej te same uprawnienia jednostki raz są określane jako prawa, innym razem jako wolności, np. niektóre konsty­tucje stanowią o prawie zrzeszania się, inne zaś uprawnienie to traktują jako wolność zrzeszania się, co nie jest bez znaczenia i bez konsekwencji prawnej dla korzystających z nich.

Wolność jednostki nie wynika z aktów prawnych, a więc z prawa podmio­towego, prawo bowiem jej nie tworzy, określa jedynie granice jej stosowania. Państwo wolności tych nie nadaje, jego zadaniem jest chronić je i gwarantować. W przypadku naruszenia tych granic to państwo ma obowiązek udowodnienia, że dana osoba je naruszyła.

Cechą charakterystyczną wolności, mających za cel ograniczenie kompe­tencji organów państwa, a także możliwości ich ingerowania w życie jednostki, jest to, że państwo i jego organy mają obowiązek powstrzymywania się od działania w sferach życia objętych konkretną wolnością. Ewentualne aktywne zachowanie się organów państwowych może być dopuszczone jedynie w celu zabezpieczenia swobody działania jednostek, ochrony ich przed naruszeniem ze strony innych podmiotów życia publicznego. Najbardziej typowe wolno­ści osobiste to: nietykalność osobista, nienaruszalność mieszkania, wolność sumienia i wyznania itp.

Wolności dotyczyć mogą różnych dziedzin życia, stąd wyróżnia się wolności osobiste, a także wolności polityczne, ekonomiczne. Współcześnie powszechnie przyjmowane jest stanowisko, iż wszystkie wolności ujęte w kon­stytucji przysługują jednostkom bez względu na ich państwową przynależność, zaś spotykane nieliczne wyłączenia, mające charakter wyjątku, są określone w ustawach⁴ i dotyczą niektórych wolności politycznych.

Zatem wolność człowieka stanowi sferę, w którą państwo nie powinno wkraczać (dopuszczalna jest jego ingerencja tylko w przypadku ograniczenia wolności jednostki lub jej naruszenia i tylko dla przywrócenia naruszonej wolności). Państwo powinno zatem powstrzymać się w tej sferze od działania (nonfacere).

Prawa człowieka natomiast rodzą po stronie państwa obowiązek aktyw­nego zachowania się (Jacere). Bez aktywnej postawy państwa, np. w dziedzinie ochrony zdrowia, prawo nie będzie mogło być realizowane. Prawo człowieka do ochrony zdrowia rodzi u państwa obowiązek budowy systemu ochrony zdrowia, prowadzenia polityki zdrowotnej, inwestowania w budowę obiektów służby zdrowia itp.

(obowiązki jednostki) Konstytucja reguluje także podstawowe obowiązki człowieka. Chodzi w tym przypadku o obowiązek prawny oznaczający nakaz lub zakaz określo­nego zachowania się jednostki w konkretnej sytuacji. Jest to pewna powinność wynikająca z obowiązujących przepisów prawa.

Prawa człowieka i obywatela służą ochronie interesów jednostki. Te, które są związane z obywatelstwem danego państwa, przysługują wyłącznie jego obywatelom (dotyczy to praw w dziedzinie politycznej, np. prawo dostępu do służby publicznej - art. 60). Poza tą wąską stosunkowo sferą ograniczeń, prawa jednostki przyznawane są każdej osobie niezależnie od posiadanego przez nią obywatelstwa.

Akty konstytucyjne pochodzące z wieku XVIII czy XIX akcentowały prawnonaturalne uzasadnienie praw jednostki. W późniejszych okresach spotyka się także inne podejścia - liberalne, pozytywistyczne itp.

Konstytucyjne podstawy wolności i praw

Prawa jednostki muszą mieć oparcie w konstytucji lub w ustawach, a więc nie ma prawa podmiotowego bez normy prawnej. W przypadku sporu mię­dzy jednostką a państwem obowiązek wskazania podstawy prawnej, z której wynika dane uprawnienie, spoczywa na jednostce, natomiast państwo jest zobowiązane do podejmowania działań w celu zapewnienia realizacji praw jednostki lub ich ochrony.

Prawa jednostki, ich zakres i dziedziny, których dotyczą, ulegały ewo­lucji. Początkowo konstytucje regulowały prawa w dziedzinie politycznej, związane z koncepcją demokracji politycznej. Ich celem jest zapewnienie jednostce wpływu na wykonywanie władzy publicznej. Z czasem doszły prawa o charakterze socjalnym, obejmujące prawa: społeczne, ekonomiczne i kulturalne⁵. Rozwój systemu międzynarodowej ochrony praw jednostki powoduje przy tym zacieranie się różnic między prawami obywatelskimi a prawami człowieka.

Współcześnie istniejące tendencje w dziedzinie praw jednostki zakładają nie tylko prawo do sądu, ale także powszechne prawo skargi konstytucyjnej, dające jednostce prawo dochodzenia przed Trybunałem Konstytucyjnym swych uprawnień naruszonych aktem prawnym sprzecznym z Konstytucją. Z prawa tego mogą także korzystać osoby nieposiadające polskiego obywatelstwa.

Podstawowe prawa jednostki to kolejne pojęcie wymagające wyjaśnie­nia. Wspomnieć należy, że w państwie demokratycznym sprawy z zakresu wolności, praw i obowiązków jednostki regulowane są aktami prawnymi organów władzy ustawodawczej. Wyłączona zostaje w tej dziedzinie prawo­twórcza rola organów władzy wykonawczej. Jednocześnie należy podkreślić, że nie wszystkie wolności i prawa jednostki znajdują swe podstawy w normach ustawy zasadniczej. Wprawdzie katalog tych wolności i praw ulega współ­cześnie znacznemu poszerzeniu, jednak ujęcie jego w konstytucjach nie jest kompletne i wyczerpujące.

Odpowiednie rozdziały konstytucji noszą często tytuł „Prawa podsta­wowe". Nazwa ta podkreśla zatem fakt, iż w rozdziałach tych ujęte zostają tylko podstawowe prawa, że nie jest to ich kompletny katalog. Stwierdzenie tego faktu rodzi zatem pytanie o kryterium, według którego ustalane jest czy dane prawo jest podstawowe. W literaturze przedmiotu wyróżnia się w tej dziedzinie dwa kryteria. Pierwsze z nich jest określane jako kryterium formalne, drugie zaś to kryterium materialne.

Jako kryterium formalne przyjmuje się fakt zamieszczenia danego prawa w konstytucji. Inaczej mówiąc, uznaje się, że zaliczenie danego prawa do grupy podstawowych zostaje przesądzone przez fakt uregulowania go w ustawie zasadniczej, przy czym nie musi to oznaczać ujęcia go w rozdziale poświę­conym wolnościom i prawom jednostki, gdyż uprawnienia te są spotykane także w innych rozdziałach ustawy zasadniczej.

W omawianym przypadku mamy zatem do czynienia z kryterium w du­żym stopniu subiektywnym, gdyż o tym czy dane prawo zostanie uznane jako podstawowe, czy też nie, decyduje wola ustrojodawcy. Odpowiedź zaś na pytanie, co przesądza o tym czy ustrój odawca zalicza dane prawo do grupy praw podstawowych, otrzymujemy, stosując kryterium materialne, które jednak przez różnych autorów różnie jest ujmowane. Można spotkać stanowisko, głoszące, iż prawo podstawowe charakteryzuje się tym, że dotyczy „najbardziej istotnych stosunków społecznych w danym etapie rozwoju"⁶. Inni za podstawowe uznają te prawa, „które są niezbędne z punktu widzenia realizacji naczelnej zasady ustroju — zasady suwerenności (...)"⁷. Jeszcze inni podkreślają, iż one „wynikają z samej istoty państwa danego typu (...)", „wią­żą się z jego fundamentalnymi zasadami, funkcjami i celami", „rozstrzygają

0 pozycji jednostki w danym państwie, są bowiem niezbędne dla realizacji

1 zagwarantowania innych, już nie podstawowych praw i obowiązków oby­watela"⁸. Można też spotkać pogląd, że podstawowe prawa i wolności to te, „które mają najistotniejsze znaczenie z punktu widzenia interesów obywatela i państwa"⁹ czy też te, „które gwarantują akty prawa międzynarodowego"¹⁰. Tak więc, chociaż przedstawione stanowiska nie są identyczne, to jednak dają podstawę do stwierdzenia, iż kryterium materialne odgrywa bardzo ważną rolę w kształtowaniu konstytucyjnego katalogu praw podstawowych, który w demokratycznym państwie prawa powinien pokrywać się z katalogiem praw funkcjonujących w świadomości społecznej.

Traktując o prawach i wolnościach jednostki, należy podkreślić, iż doktryna prawa konstytucyjnego dopuszcza jako jedyną i wyłączną formę ograniczania tych uprawnień, akt ustawowy, jako pochodzący od przedstawicielstwa na­rodowego, czyli od parlamentu. Nowa Konstytucja RP wręcz określa enume­ratywnie, jakie wolności i prawa nie mogą w żadnych okolicznościach, nawet w warunkach stanów nadzwyczajnych, ulegać ograniczeniu czy zawieszeniu (art. 233).

System międzynarodowej ochrona praw jednostki. Faszyzm, stalinizm, doświad­czenia II wojny światowej i okresu rządów totalitarnych dowiodły, że system ochrony wolności i praw jednostki gwarantowany prawem i instytucjami państwa nie jest wystarczający. Społeczność międzynarodowa zaczęła więc tworzyć system międzynarodowej ochrony wolności i praw człowieka i oby­watela. Za jego początek uznać należy rok 1948, kiedy to została uchwalona Powszechna Deklaracja Praw Człowieka. Jej uchwalenie zapoczątkowało tworzenie modelu ochrony o charakterze prawnomiędzynarodowym. De­klaracja ta zapoczątkowała powstanie systemu ochrony powszechnej, później zaś zaczęły powstawać także systemy regionalne.

Polska, z uwagi na swą przynależność do bloku radzieckiego i na wynika­jące stąd ograniczenia suwerenności, przez długi czas pozostawała właściwie poza tymi systemami. Zmiany pojawiły się dopiero w latach 70., wskutek czego Polska ratyfikowała wiele umów międzynarodowych dotyczących ochrony wolności i praw jednostki. Z uwagi na ich wagę należy zwłaszcza wymienić: Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, a także Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych. Szerszy udział Polski w systemie międzynarodowej ochrony zaznacza się w latach 80., a szczególne znaczenie miało ratyfikowanie przez Polskę Europejskiej Konwencji Ochrony Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Konwencja ta obejmuje 26 wolności i praw dostosowanych do bezpo­średniego ich stosowania. Jednym z najważniejszych jej postanowień jest określenie wykazu praw, jakich ustawodawca nie może ograniczać w żadnych warunkach. Wprowadziła ona także prawo skargi obywatela przeciwko włas­nemu państwu. W celu rozpatrywania tych skarg powstał Europejski Trybunał Praw Człowieka, którego orzeczenia są dla państwa wiążące. Polska stała się sygnatariuszem tej konwencji i do Trybunału wpłynęły już także skargi od polskich obywateli.

Jeśli państwo nie zastosuje się do orzeczenia Trybunału stwierdzającego łamanie praw czy wolności jednostki, naraża się na konsekwencje, aż do za­wieszenia w prawach członka Rady Europy, a nawet wykluczenia z niej. Jedną z pozytywnych konsekwencji obowiązywania tej konwencji jest demokratyzacja ustawodawstwa państw członkowskich, a także ugruntowanie się praktyki wywierania międzynarodowej presji na państwa naruszające konwencję.

Umocnieniu praw socjalnych jednostki służyło przyjęcie Europejskiej Karty Społecznej¹¹, dzięki czemu uprawnienia w tej dziedzinie zyskały rangę praw człowieka. Karta ta wskazuje siedem praw socjalnych, z których państwo ratyfikujące ją ma obowiązek przyjąć na siebie realizację co najmniej pięciu.

Podkreślić należy duży prestiż międzynarodowego systemu ochrony praw człowieka. Stanowi on w miarę skuteczny środek wywierania presji na państwa ratyfikujące Kartę. Temat zaś ochrony praw jednostki jest jednym z często podejmowanych w kontaktach międzynarodowych, także w rozmo­wach przywódców państw i rządów.

3. Zasady określające stosunki państwo a jednostka

Powstanie instytucji prawnej dotyczącej wolności i praw jednostki nie oznacza wcale, że w dziedzinie tej panuje pełna zgodność podejścia i poglądów. Występujące różnice są konsekwencją istnienia dwu modeli ich traktowania. Jeden z nich to koncepcja uniwersalistyczna, drugi zaś to kon­cepcja indywidualistyczna. Przyjęcie za punkt wyjścia jednej z nich wywołuje określone konsekwencje i różnice w zakresie wprowadzanych rozwiązań prawnych.

Koncepcja uniwersalistyczna zakłada i podkreśla nadrzędność interesu oraz celów zbiorowości, przede wszystkim państwa, wobec praw jednostki. Według tej koncepcji zasadniczym celem regulacji prawnych statusu jednostki jest dobro zbiorowości (ogółu, państwa), które państwo ma zabezpieczać. Jednostka, w myśl tej teorii, nie ma praw własnych, ich źródłem jest bowiem wola państwa. Państwo ma więc prawa te wyznaczać i określać w sposób dys­krecjonalny, dyktowany przez interesy i cele nadrzędne, jakimi są potrzeby tej zbiorowości. Jednostka nie posiada więc praw własnych, gdyż pierwotnymi są prawa zbiorowości i tylko w tych ramach jednostka może z nich korzystać. Przy czym i korzystanie z tak rozumianych praw nie może naruszać celów i interesów zbiorowości. W myśl tej koncepcji, realnie istniejącymi są wyłącznie cele i interesy państwa, jeśli zaś jednostka ma jakieś prawa, to powstają one z woli państwa i w granicach dowolnie przez to państwo ustalanych.

Zupełnie inny punkt wyjścia koncepcja indywidualistyczna. W myśl tej koncepcji nadrzędne, pierwszoplanowe są interesy jednostki, państwo zaś może być traktowane tylko jako narzędzie ich realizacji. Prawa jednostki w świetle tej koncepcji mają charakter praw przyrodzonych, są więc niezbywalne i nienaruszalne. Są one nierozerwalnie związane z człowiekiem, jego istotą. Sam fakt bycia człowiekiem przesądza o tym, że prawa te mu przysługują. Państwo nie powinno zatem wkraczać w sferę osobistego życia jednostki, jego praw w dziedzinie, w której postępowanie jednostki nie narusza praw i interesów zbiorowości.

Wymienione modele mają doktrynalny charakter, tak zostały ujęte w nauce prawa, a także w filozofii. Przyjęcie za punkt wyjścia jednego z tych modeli nie oznacza jeszcze, że doprowadzi on do omówionych rezultatów. Dotyczy to szczególnie koncepcji indywidualistycznej, z której wyrosła doktryna libe­ralna występująca w tak różniących się wersjach, jak laicka czy chrześcijańska, doktryna państwa dobrobytu czy socjalnego państwa prawa.

Również i koncepcja uniwersalistyczna legła u podstaw zróżnicowanych odmian będących rezultatem państwa faszystowskiego, doktryny islamu, a także państwa komunistycznego.

Jest więc rzeczą zrozumiałą, że na kształt konstytucyjnego ujęcia instytucji wolności i praw jednostki wywierają wpływ różne czynniki, wśród których ważne miejsce zajmuje koncepcja prawno-filozoficzna wyznawana przez twórców ustawy zasadniczej.

4. Ogólna charakterystyka wolności i praw jednostki w świetle Konstytucji z 1997 r.

W zakresie konstytucyjnej regulacji kwestii wolności i praw jednost­ki twórcy nowej ustawy zasadniczej mogli korzystać bądź to z rodzimych doświadczeń i regulacji prawnych zastosowanych w Konstytucji marcowej, bądź też sięgnąć do rozwiązań prawnych innych państw, a także oprzeć się na aktach prawnomiędzynarodowych.

(Wykorzystanie wzorów II RP) Sięgnięcie do Konstytucji marcowej było możliwe, i tak czyniono, o czym świadczy treść rozdziału II nowej Konstytucji, ale nie to miało decydujące znaczenie dla przyjętego kształtu tej instytucji. Konstytuq'a marcowa wyrażała tendencje liberalne, w małym stopniu odzwierciedlała te rozwiązania, które przyjęto w konstytucjach innych państw, uwzględniających w szerszym stop­niu także socjalne prawa obywateli. W dziedzinie tej Konstytucja marcowa wyrażała tendencje odbiegające od współcześnie szeroko przyjmowanych.

Ujęcie w konstytucji z 1952 r. Nie miały praktycznej przydatności rozwiązania prawne zastosowane w Konstytucji z 1952 r., wyrażające uniwersalistyczno-kolektywistyczne kon­cepcje, podkreślające klasowość praw obywatelskich, traktowanie ich w sposób ideologiczny, pomijające formalnoprawne gwarancje stosowania tych wolności i praw, a kładące nacisk na gwarancje o charakterze materialnym.

Konstytucja z 1952 r. prawa i wolności jednostki traktowała jako funkcję istniejącego ustroju społeczno-gospodarczego i politycznego, co przesądzało nie tylko o treści tego rozdziału, jego ideologicznych podstawach, o objętości katalogu tych uprawnień, ale także o miejscu rozdziału w ogólnej systematyce tamtej Konstytucji.

Wpływ regulacji prawnomiędzynarodowych Znaczący wpływ na treść rozdziału II obowiązującej Konstytucji wywarły normy prawne o charakterze międzynarodowym, ustanawiające prawa jed­nostki, które państwa ratyfikujące te umowy zobowiązują się wprowadzać do swojego ustawodawstwa. Założenia przyjęte przez twórców polskiej ustawy zasadniczej znajdują pełne oparcie w treści umów międzynarodowych. O wa­dze, jaką przywiązywali oni do konstytucyjnego określenia statusu prawnego jednostki, świadczy już fakt zmiany miejsca rozdziału o wolnościach i prawach człowieka i obywatela w ogólnej systematyce Konstytucji. Rozdział ten jest drugim z kolei, umieszczony został tuż po rozdziale określającym zasady, na jakich oparta została Konstytucja i zbudowany ustrój polityczny państwa.

0 wadze uregulowanej tam problematyki świadczy nie tylko fakt znacznej rozbudowy rozdziału II, który prawom i wolnościom jednostki poświęca 52 artykuły, a obowiązkom 5 artykułów, ale także przyjęcia zasady, że są to tzw. materie konstytucyjne, że powinny one być regulowane w ustawie za­sadniczej, a ewentualna zmiana tych przepisów wymaga nie tylko uchwalenia ustawy konstytucyjnej, ale na żądanie podmiotów do tego uprawnionych przeprowadzenia referendum zatwierdzającego. Tego rodzaju procedura zmian może być stosowana tylko w odniesieniu do trzech rozdziałów Konstytucji -1, II i XII. Wreszcie o randze instytucji wolności i praw jednostki świadczy konstytucyjny wymóg jej regulowania wyłącznie w ustawach. Tak więc sprawy te nie mogą być regulowane aktami prawnymi pochodzącymi od organów władzy wykonawczej.

Spory w toku prac nad konstytucją W toku prac nad nową Konstytucją instytucja wolności i praw jednostki wywoływała najbardziej gorące i zacięte spory. Działo się tak za sprawą dwu przeciwstawnych koncepcji leżących u podstaw projektowanych regulacji prawnych. Jedna z nich wynikała z założeń ideologii prawnonaturalnej, wysuwanej nie tylko przez przedstawicieli Kościoła katolickiego, ale także ze strony świeckich działaczy kierujących się nauką tegoż Kościoła. Zwolennicy tej koncepcji dążyli do pełnego wyrażenia swej ideologii w normach ustawy zasadniczej, przyjmując jednoznacznie, iż prawa człowieka wypływają wprost z prawa naturalnego.

Druga orientacja reprezentowała umiarkowany pozytywizm prawniczy upatrujący źródła praw jednostki w woli ustawodawcy.

Spór ten nie wyłonił jednoznacznego zwycięzcy. W zakresie kwestii gene­ralnych przyjęto koncepcje prawnonaturalne, co znalazło wyraz we Wstępie, a przede wszystkim w art. 30 otwierającym rozdział poświęcony wolnościom i prawom jednostki. Natomiast w rozwiązaniach konkretnych, w redakcyjnym wyrazie poszczególnych artykułów dominowało zgodne stanowisko zwolen­ników obydwu koncepcji, gdyż unikano ideologicznych sformułowań.

Większość zawartych w Konstytucji wolności i praw jednostki ma cha­rakter praw podmiotowych, podlegających prawnej ochronie, co gwarantuje zasada bezpośredniego stosowania Konstytucji (art. 8 ust. 2), jak też przyjęta zasada sądowego dochodzenia naruszonych praw czy wreszcie nowa instytu­cja prawna, jaką jest prawo skargi konstytucyjnej (art. 79)¹². Należy przy tym zaznaczyć, że zasada sądowej ochrony wolności i praw odnosi się nie tylko do praw podstawowych, a więc określonych w Konstytucji, ale do wszystkich praw i wolności przyznanych jednostce przez prawo.

Na czoło przepisów prawnych zawartych w Konstytucji wysunięte zostały wolności, w czym widoczny jest wpływ Międzynarodowego Paktu Praw Człowieka oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jako źródło tych wolności i praw uznana została przyrodzona i niezbywalna godność człowieka (art. 30).

Systematyka wolności i praw Rozbudowany katalog regulacji prawnych zawartych w rozdziale II wy­magał ich usystematyzowania, czego dokonali twórcy Konstytucji. Wydzielili oni najpierw część noszącą tytuł „Zasady ogólne", w której ujęto osiem arty­kułów, następnie zaś trzy części obejmujące złożony z 39 artykułów katalog wolności i praw. Pierwsza z tych części obejmuje wolności i prawa osobiste, druga - wolności i prawa polityczne, a trzecia - wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne. Osobna część określa środki ochrony wolności i praw (poświęcono temu pięć artykułów). Rozdział zamyka część poświęcona obo­wiązkom, złożona z pięciu artykułów.

5. Systematyka wolności i praw jednostki na gruncie Konstytucji

a) zasady ogólne

przyrodzona i niezbywalna godnośc człowieka Ta część rozdziału II wyjmuje jakby przed nawias wspólne dla całości instytucji wolności i praw jednostki zasady, które określa przed przystąpieniem do wyliczenia katalogu uprawnień jednostki. Punkt wyjścia stanowi art. 30 uznający przyrodzoną i niezbywalną godność człowieka za źródło jego wol­ności i praw¹³. Przepis ten ma zasadnicze znaczenie, gdyż wyraża on filozofię myślenia twórców Konstytucji, zobowiązuje też władze publiczne do uznania nienaruszalności godności człowieka, jej poszanowania, a także ochrony.

Wolność i równość Kolejne artykuły tej części też dotyczą kwestii o zasadniczym znaczeniu. Jako nadrzędne wartości wysunięte zostały wolność człowieka (art. 31) oraz zasada równości wszystkich wobec prawa¹⁴. Wolność człowieka potraktowana została szeroko, gdyż ust. 2 art. 31 stanowi, iż „nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje", a jednocześnie przepis ten zobowiązuje każdego do szanowania wolności i praw innych. Ogranicze­nie wolności może nastąpić pod trzema warunkami. Po pierwsze - może je wprowadzić tylko ustawa, po drugie - dopuszczalne jest tylko wówczas, gdy jest konieczne dla bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności albo wolności i praw innych osób. Po trzecie - ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności.

Druga zasada dotyczy równości wobec prawa bez względu m.in. na płeć. Oznacza to także równość w dostępie do stanowisk - pełnienia funkcji, uzyskiwania godności publicznych. Z zasady tej wynika także zakaz dyskry­minacji w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym.

W kwestii nabycia obywatelstwa Konstytucja przyjmuje zasadę krwi (przez urodzenie z rodziców będących obywatelami polskimi), choć dopuszcza także inne sposoby nabycia, których określenie pozostawia ustawie. Nowe postano­wienie zawiera art. 34, który stanowi, iż obywatelstwa polskiego nie można być pozbawionym; jedynym sposobem jego utraty jest zrzeczenie się go.

Prawa mniejszości Wspomnieć także należy, że art. 35 gwarantuje obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju ich języka, obyczajów i tradycji oraz kultury.

Kończy tę część art. 37, który wprowadza zasadę, że wolności i pra­wa ujęte w Konstytucji przysługują każdemu, kto znajduje się pod władzą Rzeczypospolitej. Wyjątki mogą dotyczyć tylko cudzoziemców, ale może je określić tylko ustawa.

b) wolności i prawa osobiste

Pierwsza grupa wolności i praw jednostki dotyczy sfery osobistej i ujęta została w 19 artykułach (art. 38-56). Rozpoczyna je art. 38, zapewniający każ­demu człowiekowi prawną ochronę życia, przy czym nie ma tu nawiązania do spornych kwestii kary śmierci ani też ustalenia początku życia.

Katalog tych wolności i praw obejmuje zakaz poddawania kogokolwiek eksperymentom naukowym, w tym medycznym, bez dobrowolnej zgody zainteresowanego. Zakaz tortur, jak też okrutnego i poniżającego traktowania oraz karania, zawiera art. 40. Zapewnienie nietykalności osobistej i wolności idzie bardzo daleko, bowiem Konstytucja wprowadziła zasadę, że każdy, kto został bezprawnie pozbawiony wołności, ma prawo do odszkodowania.

Podstawy odpowiedzialności karnej Odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto dopuścił się czynu zabronionego pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, chyba że czyn ten był przestępstwem w myśl prawa między­narodowego. Konstytucja przyjmuje zasadę domniemania niewinności oraz prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania karnego.

Omawiany katalog obejmuje również prawo do niezależnego i bezstron­nego sądu¹⁵, działającego w oparciu o zasadę jawności, a także prawo do pry­watności¹⁶, w tym tajemnicę korespondencji, jak również prawo do zachowania w tajemnicy gromadzonych przez władze informacji dotyczących danej osoby, wolność poruszania się po całym terytorium państwa i swobodnego wyboru miejsca zamieszkania¹⁷, wyjazdu i powrotu do kraju.

Obszernie potraktowane zostały kwestie z zakresu wolności sumienia i wyznania (art. 53)¹⁸, z wprowadzeniem zakazu żądania przez organy władzy publicznej ujawniania przez jednostkę swego światopoglądu, przekonań religijnych bądź wyznania.

Konstytucja gwarantuje wolność wyrażania poglądów, pozyskiwania i rozpowszechniania informacji, z czym wiąże się zakaz wprowadzania cenzury prewencyjnej środków masowego przekazu i koncesjonowania prasy.

Konstytucja z 1997 r. przyjęła zasadę, powszechnie stosowaną, że nie pod­lega ekstradycji osoba posiadająca obywatelstwo państwa, w którym przebywa. Konstytuqa zabraniała zatem ekstradyq'i polskiego obywatela, któremu zarzuca się popełnienie przestępstwa na terytorium innego państwa. Nie oznacza to bynajmniej bezkarności tej osoby, gdyż podlega ona wówczas jurysdykcji sądów polskich. Jednak członkostwo Polski w Unii Europejskiej zrodziło obowiązek stosowania instytucji europejskiego nakazu aresztowania także w odniesieniu do obywatela polskiego. Wymagało to dokonania zmiany treści art. 55 Konstytucji. Stało się to w wyniku uchwalenia ustawy z dnia 8 września 2006 r. o zmianie Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Jest to pierwsza zmiana ustawy zasadniczej w okresie 10 lat jej obowiązywania. Zmiana ta dopuszcza ekstradycję obywatela polskiego, jednak pod określonymi w art. 55 ust. 2 warunkami.

Podkreślić należy, że o dopuszczalności ekstradycji orzeka sąd i dopie­ro na tej podstawie stosowne władze państwowe podejmują decyzję w tej kwestii.

Warto zaznaczyć, że niektóre z praw ujętych w rozdziale II (np. art. 41) tradycyjnie były regulowane w rozdziale dotyczącym sądów. Twórcy Konsty­tucji przenieśli je do rozdziału II, gdyż dotyczą one w istocie sfery wolności i praw jednostki.

c) wolności i prawa polityczne

Najwcześniej regulowana w konstytucjach sfera życia jednostki dotyczyła, obok praw osobistych, życia politycznego. Konstytucja wyróżnia zatem i tę grupę wolności i praw, ale nie jest ona największa, obejmuje bowiem siedem artykułów. Katalog wolności i praw w dziedzinie politycznej zawiera:

a) wolność organizowania pokojowych zgromadzeń i uczestniczenia w nich,

b) wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i innych organiza­cjach,

c) prawo dostępu obywateli do służby publicznej,

d) prawo obywatela do uzyskiwania informacji o działalności organów władzy publicznej i dotyczących osób piastujących funkcje publiczne,

e) prawo wybierania prezydenta, posłów, senatorów, członków organów samorządu terytorialnego, a także udziału w referendum,

f) prawo składania petycji, skarg i wniosków w interesie publicznym, włas­nym lub osoby trzeciej za jej zgodą.

Tylko część z tych uprawnień (ujętych w punktach c, d, e) przysługuje wyłącznie obywatelom polskim, pozostałe są traktowane jako prawa czło­wieka.

d) wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne

Ta właśnie grupa uprawnień jednostki wywoływała najwięcej kontro­wersji w okresie prac nad Konstytucją. Przeciwnicy wprowadzenia do ustawy zasadniczej wolności i praw z tej grupy wychodzili z założenia, że nie należy w konstytucyjnym katalogu ujmować praw, których realizacji państwo nie jest w stanie zagwarantować w warunkach gospodarki rynkowej. Tymczasem europejskie tendencje w tym względzie idą w przeciwnym kierunku, o czym świadczy choćby Międzynarodowy Pakt Praw Człowieka. Takie są też i ocze­kiwania społeczne, których nie można pomijać. Przeważyła zatem opinia o potrzebie konstytucjonalizacji wolności i praw w tej dziedzinie, z tym jednak­że, iż wyraźnie rozróżnia się w przepisach Konstytucji te uprawnienia, które mogą być egzekwowane bezpośrednio na podstawie Konstytucji i ewentu­alnie pomocniczo w oparciu o ustawy, od tych, które mogą być dochodzone wyłącznie na podstawie i w granicach ustalonych w ustawie. Dzięki temu przepisy ustawy zasadniczej nie tracą jurydycznego charakteru i są zarazem potraktowane w sposób pozwalający im zachować realność.

Słusznie też podkreśla się w literaturze, że prawa ekonomiczne, socjal­ne i kulturalne charakteryzują się tym, że ich realizacja wymaga nie tylko prawnych, ale także gospodarczych i organizacyjnych działań państwa¹⁹. Przykładowo więc można wymienić grupę tych uprawnień, które mogą być dochodzone wyłącznie w granicach ustalonych w ustawach. Zalicza się do nich: prawo do korzystania z rezultatów polityki sprzyjających zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, ochronę konsumentów i najemców, ochronę środowiska czy prawo korzystania z efektów polityki zmierzającej do pełnego, produktywnego zatrudnienia.

W konstytucyjnym katalogu wolności i praw tej grupy wymienić należy:

a) prawo własności i prawo jej dziedziczenia,

b) swobodę działalności gospodarczej (art. 22),

c) wolność wyboru zawodu i miejsca pracy,

d) prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy,

e) prawo do zabezpieczenia społecznego, ochrony zdrowia, nauki,

f) obowiązek państwa uwzględniania dobra rodziny w polityce społecznej i gospodarczej oraz praw dziecka,

g) obowiązek państwa prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne, zaspokajające potrzeby mieszkaniowe obywateli i ochronę konsumentów.

e) środki ochrony wolności i praw jednostki

ochrona instytucjonalna W odróżnieniu od stanu prawnego istniejącego w okresie obowiązywania Konstytucji 1952 r., która w dziedzinie wolności i praw jednostki kładła nacisk na gwarancje materialne, obowiązująca Konstytucja wprowadza rozwinięty system ochrony instytucjonalnej, prawnej. Tym kwestiom poświęcona została kolejna grupa przepisów rozdziału II, obejmująca pięć artykułów (art. 77-81). Do środków tych należą:

a) prawo każdego do wynagrodzenia szkody wyrządzonej przez niezgodne z prawem działanie organów władzy publicznej,

b) prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydawanych w pierwszej instancji,

c) prawo powszechnej skargi do Trybunału Konstytucyjnego,

d) prawo występowania z wnioskiem do Rzecznika Praw Obywatelskich o pomoc w ochronie swoich wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej.

System instytucjonalnych gwarancji ochrony wolności i praw jednostki jeszcze sam przez się nie wystarcza, choć stanowi już ważny krok naprzód w tej dziedzinie. Pożądany stan w tym względzie można osiągnąć dopiero wraz z upowszechnianiem się kultury politycznej, a przede wszystkim szacunku dla prawa ze strony pracowników organów władz publicznych, elit rządzących, ale także szerokich kręgów społeczeństwa.

f) podstawowe obowiązki jednostki

Problematyka ta w niektórych konstytucjach ujmowana jest na początku rozdziału poświęconego obowiązkom i prawom obywateli (np. w Konstytucji marcowej). Niekiedy konstytucje w ogóle ją pomijają, wychodząc z założenia, że obowiązki jednostki wobec zbiorowości są istotne, ale mają mniejszy ciężar gatunkowy niż wolności i prawa. Trudniej jest też obywatelom wyegzekwo­wać należne im prawa i przysługujące wolności niż państwu wyegzekwować wykonanie obowiązków od obywateli. Konstytucja z 1997 r. nie pomija tej problematyki, ale też nie czyni jej pierwszoplanową. Kwestiom tym poświęcona jest ostatnia część rozdziału II obejmująca pięć artykułów (art. 82-86). Ujęcie tej problematyki w jednym rozdziale z wolnościami i prawami podkreśla integralność tych instytucji.

Ujęty w Konstytucji katalog obejmuje pięć obowiązków:

a) obowiązek wierności Rzeczypospolitej oraz troski o wspólne dobro,

b) obowiązek przestrzegania prawa,

c) obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podat­ków,

d) obrona Ojczyzny obejmująca także obowiązek służby wojskowej,

e) obowiązek dbałości o stan środowiska; w zdecydowanej większości egze­kwowanie tych obowiązków (poza obowiązkiem przestrzegania prawa) wymaga dodatkowej regulacji ustawowej.

Dwa z wymienionych obowiązków (obowiązek wierności Rzeczypo­spolitej i obrony Ojczyzny) mają wyraźnie obywatelski charakter, ciążą zatem na obywatelach polskich. Pozostałe dotyczą każdej osoby, która znajduje się pod jurysdykcją Rzeczypospolitej Polskiej.

---