VI. PRAWO PODMIOTOWE

Prof. Szafnicka o tym pisze.

A. HISTORIA PRAW PODMIOTOWYCH

Uczeni spierają się, czy prawo podmiotowe było już znane w starożytnym Rzymie. Był tam podział na ius i lex ( prawo podmiotowe i prawo pisane ). Jednak Rzymianie tego tak nie traktowali. Centralnym pojęciem było actio ( roszczenie )- Rzymianie nie koncentrowali się na tym, jakie prawo? tylko czy przysługuje im ochrona procesowa ( actio ). Nadal takie ujęcie jest charakterystyczne dla common law.

Zaczęło pojęcie prawa podmiotowego pojawiać się u glosatorów. Poszukiwano materialnej podstawy dla powództwa. Rozwój koncepcji prawa podmiotowego wiążę się z rozwojem koncepcji prawnonaturalnych- Locke, Rousseau- twierdzili, że ludziom przysługują pewne prawa mające charakter pierwotny w stosunku do prawa stanowionego. Ich źródłem może być natura ludzka lub Bóg. Państwo ma obowiązek poszanowania tych praw- pierwszeństwo praw podmiotowych nad prawem przedmiotowym. Są przedpaństwowe, a prawo przedmiotowe wykonuje funkcję służebną.

Niemiecki prof. Jan Schap stwierdził, że poszukiwanie katalogu praw podmiotowych jest bezcelowe- są one wymienione w Dekalogu

- nie kradnij- prawa majątkowe,

- nie cudzołóż- prawa związane z rodziną,

- nie zabijaj- prawo do życia, zdrowia,

- nie mów fałszywego świadectwo- godność ludzka.

KIERUNEK NATURALISTYCZNY- pierwszym dokumentem prawnym, który przyjął istnienie pierwotnych praw podmiotowych jest Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. W tej deklaracji- praw niezbywalne, niezaprzeczalne, których nie można człowieka pozbawić, zadaniem każdej organizacji jest ochrona tych praw. Są to:

- wolność,

- własność,

- prawo oporu przeciw uciskowi

Takie sformułowanie pojawiło się w ABGB.

TEORIE:

1) TEORIA WOLI- Windscheida- prawo podmiotowe jest to moc woli użyczona podmiotom. Oznacza swobodę kształtowania własnego zachowania i możliwość żądania zachowania od innych podmiotów zachowania kryło się za tym przeciwstawienie dwóch typów praw podmiotowych:

- właściciel może zrobić wszystko ze swoją rzeczą,

- wierzyciel może wyegzekwować swoje świadczenie ( swoboda decyzji uprawnionego ).

Przypisuje się mu złamanie rzymskiego pojęcia- czym innym jest skarga ( Klage ) a czym innym prawo stanowiące podstawę skargi ( Anspruch ). Dało to podstawę do rozróżnienia prawa cywilnego materialnego i formalnego.

Koncepcji tej stawiano zarzut, że trudno mówić o mocy woli, skoro prawa podmiotowe przysługują podmiotom, które swojej woli nie są w stanie wyrazić np. nasciturus, chory psychicznie. Odpowiedź jest taka, że porządek prawny przewiduje, żeby takie osoby miały swego przedstawiciela, który wykonuje wolę reprezentowanego. Moc woli użyczona jest przez porządek prawny.

2) TEORIA INTERESU ( Ihering )- podważył myśl o swobodnej woli jako centralnym punkcie. Istotą jest cel- obiektywnie istniejące interesy osób wymagają ochrony prawnej. Te interesy to właśnie prawa podmiotowe. Interes rozumiany jest szeroko- nie tylko interesy majątkowe.

- interes materialny ( moc kształtowania własnych zachowań ),

- interes formalny ( można realizować na drodze sądowej interesu materialnego ).

Zarzuty bycia uprawnionym leżą nie zawsze w interesie uprawnionego ( np. dziedziczenie spadku z długami ). Pewne interesy są chronione przez prawo, mimo iż nie przysługują prawa podmiotowe ( np. obowiązkowe szczepienia ochronne ).

Zarzut stawiany tej teorii to utożsamianie prawa podmiotowego z celem prawa.

Z tego zastrzeżenia powstały koncepcje kompromisowe- np. w Niemczech Eneccersus, Niperdei, Lehmann. Połączona koncepcję Windscheida i Iheringa- prawo podmiotowe to moc woli przyznana uprawnionemu w celu realizacji jego interesów.

3) NORMATYWIZM- na końcu zanegował prawa podmiotowe.

a) Leon Duguit- teoria socjologiczna- zastąpił pojęcia prawa podmiotowego funkcją społeczną- każdy pełni określoną funkcję w społeczeństwie, prawa i obowiązki, co determinuje naszą pozycję, prawa podmiotowe nie są nam dane.

b) Hans Kelsen- mówimy, że x ma prawo podmiotowe, jeśli jest bohaterem normy prawnej, ujął, że prawem podmiotowym jest norma prawna w stosunku do osoby, do której jest adresowana, i od której woli zależy urzeczywistnienie tej normy.

W okresie rozwoju nazizmu miało to poważne konsekwencje. Karl Lorenz w 1935 opublikował artykuł: "osoba prawna i prawa podmiotowe"- zakwestionował istnienie pojęcia prawa podmiotowych, zastępując je pozycją prawną. W okresie nazizmu odrzucono pojęcia prawa podmiotowego, to samo w państwach komunistycznych ( np. u nas K. Opałek ).

Odwrót od pozytywizmu zaczął się w nauce niemieckiej. K. Radbruch- mówił o grzechu nadmiernego pozytywizmu ( prawo podmiotowe wynika z woli ustawodawcy ). Koncepcja ta jest dobra, dopóki władza znajduje się w ręku odpowiednich ludzi.

Cahing- zakwestionował pozytywizm prawniczy, cytując ustawę z 1934, w której był tylko jeden artykuł- gdzie ustawodawca postanawiał, że wydarzenia pewnej nocy, gdzie dokonano masakry Żydów, były wynikiem stanu wyższej konieczności państwowej. Pojawiło się pytanie co to jest ustawa i czy ustawodawcy wszystko wolno?

4) NEONATURALIZM- rozwój praw człowieka i naturalizmu- prawo podmiotowe to atut, jaki dysponuje jednostka w stosunku do państwa. Możemy mówić o neonaturalizmie. Nastąpił proces UPOZYTWNIENIA PRAW PODMIOTOWYCH. Wprowadzano je do konstytucji. Są cztery decyzje francuskiej Rady Konstytucyjnej, w których uznała ona Deklarację Praw Człowieka i Obywatela za źródło prawa powszechnie obowiązującego we Francji. Art. 1 przyznaje jej prawa niezbywalne: wolność, własność i prawo oporu. Stało się to nieco przypadkowo, bo chodziło o kontrolę prewencyjną, a powołanie Deklaracji było jedyną drogą do zakwestionowania.

Podobnie w prawie niemieckim- prawa fundamentalne ( Grundrechte ) to coś więcej niż prawa podmiotowe, których przestrzegania może domagać się jednostka. Tworzą one system wartości, który pomocny jest także ustawodawcy. Wynika z tego system skargi indywidualnej- gdy przepis ustawy narusza nasze prawa podmiotowe ). Pojawił się problem współistnienia konstytucji i ustaw zwykłych. Żadna konstytucja nie ustala wysokości odsetek. Normy konstytucyjne są zbyt abstrakcyjne aby stosować je w zwykłych stosunkach cywilnoprawnych; dlatego mówimy o współstosowaniu interpretacyjnym - normy prawne muszą być interpretowane zgodnie z konstytucją ( mimo Art. 8. ust. 2. K mówiącego, iż przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio ). Np. SN odmówił Jackowi B. ochrony godności na podstawie Art. 34 ust. 1. K jasno mówiąc, iż przepis jest zbyt abstrakcyjny. Zasadniczym celem jest ograniczenie ustawodawcy w stanowieniu prawa, które naruszałoby prawa podmiotowe.

B. STANOWISKO DOKTRYNY POLSKIEJ

W latach 50- tych zakwestionowano pojęcie prawa podmiotowego i jego przydatność naukową. Analiza prawa podmiotowego miała być analizą uprawnień. Wynikające zawsze ze stosunków cywilnoprawnych- na nich powinna się skupić uwaga. Pojawiło się jednak pojęcie praw podmiotowych.

1) opierające się na teorii woli

a) Prof. A. Wolter- prawo podmiotowe, to funkcjonalna wiązka uprawnień.

Prawo podmiotowe jest to wynikająca ze stosunku prawnego sfera możności postępowania w określony sposób, przyznana przez normę prawną w celu ochrony interesów podmiotu uprawnionego i przez tę normę zagwarantowana

b) Prof. Grzybowski- też przyjmował, iż prawo podmiotowe to przyznana przez normę prawną sfera możliwości postępowania.

Te koncepcje były pozytywistyczne- ta sfera możliwości jest wyznaczona przez ustawodawcę. Akcentowano przymus państwowy, prawo podmiotowe wynika ze stosunku cywilnoprawnego.

2) opierające się na teorii interesu

a) Prof. Szpunar- opowiadał się za teorią interesu ( rozprawa habilitacyjna z 1947 "Nadużycie prawa podmiotowego" ). Podtrzymał te przekonania w monografii o ochronie dóbr osobistych. Jako jedyny unikał rozdrabniania prawa podmiotowego na uprawnienia. Rację ma Szpunar, gdy twierdzi, że ochrona praw podmiotowych to decyzja podejmowana w oderwaniu od uprawnień- celem jest nie tyle swoboda postępowania, ale ograniczenie sfery interesu- żebyśmy nie wchodzili w sferę uprawnień innych podmiotów.

b) Prof. Radwański- korzystna sytuacja podmiotu. Umiarkowany pozytywizm- współcześnie nie można już brać nurtu pozytywistycznego. Razi jednak przesunięcie rozważań w sferę korzystnej sytuacji podmiotu- jak ja się mogę zachować z tytułu, że np. jestem właścicielem kostiumu?

C. KLASYFIKACJA PRAW PODMIOTOWYCH WG WOLTERA

Normatywne postacie praw podmiotowych

Kryterium podziału jest sfera możności postępowania określona przez ustawodawcę.

Normatywne postacie prawa podmiotowego- zarówno do praw podmiotowych jak i uprawnień, które w pewnych sytuacjach mogą być tak dominujące, że uprawnienie jest prawem podmiotowym.

1) PRAWA BEZPOŚREDNIE ( WŁADCZE )- określane jako prawnie dopuszczalne zachowania uprawnionego w oderwaniu od obowiązku zachowań innych podmiotów- jak uprawniony może się zachować abstrahując od powinności innych podmiotów

Art.140 „W granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może, z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.” - co może robić uprawniony, ale ustawodawca nie opisuje zachowań innych.

Prawa władcze- bo chodzi o władzę podmiotu nad przedmiotem.

Interes podmiotu polega na tym, żeby posiadać i korzystać. Dany podmiot ma wyłączność w eksploatacji i korzystaniu z danego dobra. Wszystkie inne podmioty mają obligację generalną- negatywny obowiązek- nie mogą naruszyć tego prawa- jest to obowiązek negatywnego zachowania. Ten obowiązek jest jednak konstrukcją sztuczną.

Prawami o których mowa są przede wszystkim prawa rzeczowe. Takie prawo przysługuje też twórcą dzieł, różnego rodzaju projektów technicznych ( np. ustawa o własności przemysłowej- zajmuje się tym prof. Promińska ). Uprawniony ma monopol, wyłączność na korzystanie z dobra. Może go używać i korzystać z wyłączeniem innych osób.

2) ROSZCZENIA to możliwość żądania od oznaczonej osoby konkretnego zachowania się

Ukształtowane na wzór drugiej części definicji Windscheida w Art. 353.- jako do cudzego zachowania się. Ustawodawca określa co wolno uprawnionemu a jednocześnie wskazuje obowiązek zobowiązanego. W prawach zobowiązaniowych istotą jest roszczenie- możemy domagać się od drugiej osoby określonego zachowania się. Mamy tu do czynienia ze ścisłą korelacją między sferą postępowania 1 osoby, a odpowiadającym mu zachowaniem drugiej osoby .Trudno sobie wyobrazić istnienie poza stosunkiem cywilnoprawnym. Może ono wynikać:

- z ustawy ( odpowiedzialność deliktowa )

- z umowy ( odpowiedzialność kontraktowa )

Trzeba odróżnić

a) roszczenie materialne

b) roszczenie procesowe ( wg prof. Broniewicza ) jest to twierdzenie, które powód przedstawia w pozwie i które sąd ma zweryfikować w toku postępowania- ma się określone prawa, które podmiotowi nie przysługują. Roszczeniu procesowemu nie odpowiada roszczenie materialno-prawne. Można wystąpić do sądu z roszczeniem procesowym, nawet jeśli nie stoi za tym roszczenie materialno-prawne. Np. roszczenie, aby zanegować ojcostwo.

3) KSZTAŁTUJĄCE ( wśród nich ZARZUTY )- mówi się o nich wtedy, gdy podmiot przez oświadczenie woli może ukształtować stosunek cywilnoprawny, rozstrzygnąć nie tylko o własnej sytuacji prawnej ale także o sytuacji prawnej innego podmiotu.

Wykonanie prawa kształtującego może doprowadzić do

a) USTANOWIENIA- np. Art. 66. ( przed zmianą z 2003 )- od oświadczenia adresata oferty zależy, czy umowa zostanie zawarta

b) ZMIANY- możliwość wyboru świadczenia w zobowiązaniach przemiennych- jeśli określono kilka możliwych świadczeń do dłużnika należy jego wybór,

c) WYGAŚNIĘCIA stosunku cywilnoprawnego.- potrącenie ( Art. 498. )- gdy dwie osoby są jednocześnie dłużnikami i każda ze stron składa oświadczenie "potrącam". Wierzytelności potrącają się do wysokości wierzytelności niższej.

Prof. Szafnicka napisała monografię "Potrącenie w prawie cywilnym". Sądzi, że mamy do czynienie z uprawnieniem, które powstaje w ramach stosunku cywilnoprawnego. Jest to zawsze uprawnienie w ramach stosunku cywilnoprawnego, a nie prawo podmiotowe.

Prawa podmiotowe kształtujące nie rodzą roszczeń. Prawu kształtującemu nie odpowiada obowiązek drugiej strony ( wg Radwańskiego ). Druga strona musi uznać konsekwencji wykonania uprawnienia kształtującego- np. uznać potrącenie.

Są ograniczone terminem- uprawniony ma zawsze pewien termin na wykonanie prawa podmiotowego kształtującego ( np. przy ofercie, jeśli oferent nie ustali terminu, to oferta jest ważna tak długi, dopóki jej nie wycofa ). Dany podmiot nie może sam własnym działaniem ukształtować stosunku prawnego, ale może zrobić to sąd. Np. małżonek, który wyraził zgodę na małżeństwo pod przymusem, nie może sam unieważnić małzeństwa, ale może wystąpić do sądu o unieważnienie małżeństwa.

Inny przykład to SKARGA PAULIAŃSKA- wystąpienie do sądu o spełnienie świadczenia powołując się na własne prawo.

ZARZUTY- sytuacje, gdy uprawniony może odmówić czynienia zadość żądaniu powołując się na własne prawa.

Wyróżniamy zarzuty peremptoryjne (ostatecznie niweczące żądanie) i dylatoryjne (odsuwające wykonanie świadczenia w czasie)

a) zarzut przedawnienia- Art. 117. ( zob. rozdz. o przedawnieniu )

b) zarzut niespełnienia świadczenia wzajemnego (exceptio non adimpleti contractus)- przy świadczeniach wzajemnych świadczenia powinny być spełnione równocześnie. Jeśli tak w danym stosunku prawnym jest, to przewiduje się, że każda ze stron może powstrzymać się od spełnienia świadczenia, do momentu kiedy możliwe będzie świadczenie jednoczesne.

c) zarzut procesowy- pozwany nie kwestionuje żądań powoda, podnosi jednak pewne okoliczności, na podstawie których jego roszczenie przestaje być ważne, a on sam nie musi uczynić zadość żądaniom. Radwański traktuje potrącenie jako zarzut.

Podział ze względu na skuteczność ( zakres ochrony )

1) PRAWA BEZWZGLĘDNE ( Absolute rechte )-

• prawa skuteczne przeciwko wszystkim ( erga omnes )- prototypem jest własność

• na wszystkich poza uprawnionym ciąży negatywne obowiązek nie naruszania tych praw ( w prawie własności przemysłowej- prawa zakazane ). Jeśli wszyscy mają obowiązek poszanowania, to każdy jest potencjalnym naruszycielem tych praw.

• Jeśli ktoś naruszy prawa, to przeciwko niemu kieruje się roszczenie, przy czym zasadą jest, że jest to roszczenie o zaniechanie aby przywrócić monopol uprawnionego. Każde naruszenie rodzi reakcję w postaci roszczenia.

• prawa te nie wyczerpują się w roszczeniach, każde kolejne naruszenie spowoduje reakcję powstania kolejnego roszczenia

2) PRAWA WZGLĘDNE ( Relative rechte )

• prawa skuteczne tylko między stronami (inter partes)- skuteczne tylko przeciwko określonym osobom. Prototypem jest wierzytelność wynikająca ze zobowiązania.

• Obowiązek ciąży tylko na drugiej stronie czy kilku podmiotach, ale oznaczonych- tylko od nich uprawniony może domagać się spełnienia określonego pozytywnego zachowania.

• Tylko druga strona danego stosunku może naruszyć prawo.

• Prawa te wyczerpują się w roszczeniach. Wierzytelność to jedno lub kilka roszczeń. Jest to konsekwencją:

WYJĄTKI:

ROZSZERZONA SKUTECZNOŚĆ PRAW WZGLĘDNYCH- przełamanie względnego charakteru zobowiązań.

Są takie sytuacje, gdy uprawniony domaga się pewnych zachowań od osób trzecich- zakres ochrony wierzytelności spoza Art. 353. Przykłady:

a) ustawa o księgach wieczystych i hipotece- księgi wieczyste służą ujawnieniu praw rzeczowych ( a nie wierzytelności ). Księga składa się z czterech działów ( nieruchomość, prawa związane, prawa ciążące- np. służebność, hipoteka ).

- Art. 16. u.k.w.h.- w drodze wyjątku w dziale III księgi wieczystej ujawnić można prawa osobiste i roszczenia związane z nieruchomością.

- Art. 17. u.k.w.h.- jeśli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej, będzie skuteczne przeciwko każdemu kolejnemu właścicielowi nieruchomości. Każdy następny właściciel będzie musiał nasze prawo uznać.

b) SKRAGA PAULIAŃSKA ( Art. 527. )- ochrona wierzyciela przed zachowaniem dłużnika, które działa na jego szkodę.

A pożyczył B 100 tys. bez zabezpieczenia, ponieważ B miał bardzo korzystną sytuację majątkową. B przekazał jednak żonie i synom domy i samochody, sam zostając bez grosza. Zbliża się termin płatności i dłużnik jest niewypłacalny, nie ma z czego prowadzić egzekucji ( nie można jej prowadzić z gotówki!- nawet jeśli dłużnik ją posiada ). W tej sytuacji Art. 527.- wierzyciel występuje z powództwem bezpośrednio do osób, które uzyskały korzyść majątkową od dłużnika ( czyli żona i synowie B ). Domaga się aby ta czynność została uznana za bezskuteczną w stosunku do niego. Jeśli sąd uwzględni powództwo, to A może prowadzić egzekucję z samochodu i domów, tak jakby była to egzekucja z majątku dłużnika B. Sam wyrok nie podważa ważności czynności prawnej, tylko jej skuteczność w stosunku do wierzyciela.

c) Art. 59. zbliżona konstrukcja- początkowo utożsamiano go ze skargą pauliańską ( zawarcie umowy, której wykonanie czyni niemożliwym zadośćuczynienie ). W opisanej wyżej sytuacji B zawarł umowę z C, prze którą uczynił niemożliwym zadośćuczynienie wierzyciela A ( Prof. Szafnicka pisała doktorat o skardze pauliańskiej ). Art. 59. chroni przed NIEMOŻLIWOŚCIĄ SPEŁNIENIA ŚWIADCZENIA w ogóle a nie przed NIEWYPŁACALNOŚCIĄ jak Art. 527. Interes wierzyciela nie polega na tym, żeby dostać cokolwiek, tylko konkretne świadczenie.

d) Art. 690.- roszczenie ochrony najemcy lokalu- najemca jest chroniony tak jak właściciel- do ochrony praw najemcy do używania lokalu stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności.

e) jeśli ktokolwiek z winy swej narusza więź zobowiązaniową ( np. niszczy przedmiot świadczenia ) możliwa jest ochrona wierzyciela przez roszczenie przeciw osobie trzeciej ( roszczenie odszkodowawcze przez zobowiązanie deliktowe ).

Niektórzy postulują kres omawianego podziału ( np. we Francji- tzw. własność wierzytelności ). Te przełamania nie wydają się jednak upoważniać do takiego twierdzenia. Istotą praw bezwzględnych jest monopol, przy prawach względnych zobowiązaną jest tylko druga strona- należy rozszerzyć zakres ochrony, trzeba znaleźć przepis szczegółowy ( ochrona punktowa a nie generalna ).

1) PRAWA PODMIOTOWE BEZWZGLĘDNE ( może je tworzyć tylko ustawodawca, lista zamknięta- numerus clausus ),

2) PRAWA PODMIOTOWE WZGLĘDNE ( teoretycznie swoboda tworzenia praw podmiotowych, w praktyce wynika z tego wierzytelność ),

Kryterium: Czy prawo posiada walor majątkowy czy też nie

1) PRAWA PODMIOTOWE MAJĄTKOWE

- rzeczowe,

- obligacyjne,

- spadkowe,

- majątkowe na dobrach niematerialnych,

- rodzinne o charakterze majątkowym

2) PRAWA PODMIOTOWE NIEMAJĄTKOWE

- osobiste,

- rodzinne o charakterze niemajątkowym,

- niemajątkowe na dobrach niematerialnych,

Podział IV

1) PRAWA PODMIOTOWE ZBYWALNE

2) PRAWA PODMIOTOWE NIEZBYWALNE

Podział V

1) PRAWA PODMIOTOWE SAMOISTNE,

2) PRAWA PODMIOTOWE NIESAMOISTNE (AKCESORYJNE-nie mogą powstać samodzielnie, muszą towarzyszyć innemu prawu - zastaw, hipoteka )

Istnieją tutaj wyjątki, gdyż występują też prawa majątkowe niezbywalne

Np. użytkowanie, służebności osobiste

Podział VI

1. PRAWA PODMIOTOWE ZWIĄZANE - ustawodawca wymaga, aby określone 2 prawa były skumulowane w ręku jednego podmiotu

- prawo własności lokalu - wynika z niego prawo współwłasności gruntu, na którym budynek jest postawiony i części wspólnych nieruchomości;

- użytkownik wieczysty jest właścicielem budynku, który postawił na dzierżawionym gruncie (ale nie jest współwłaścicielem gruntu - art. 235 § 2 "Przysługująca wieczystemu użytkownikowi własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym.")

2) PRAWA PODMIOTOWE NIEZWIĄZANE

D. NABYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO

Zdarzenie cywilno-prawne w wyniku, którego podmiot staje się uprawniony

1) NABYCIE PIERWOTNE- nie ma współdziałania stron mogą być dwie sytuacje:

a) w ogóle nie ma uprawnionego ( rzecz jest niczyja ),

ZAWŁASZCENIE- objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej.

Nieruchomości- raczej takie sytuacje się już nie zdarzają.

Ruchomości- nabycie następuje przez objęcie rzeczy porzuconej w posiadanie ( inaczej z rzeczą znalezioną! ).

b) jest poprzedni uprawniony, ale nabywca prawa postępuje wbrew jego woli.

- NABYCIE WŁASNOŚCI PRZEZ ZASIEDZENIE ( ruchomości i nieruchomości ). Posiadanie samoistny przez czas wskazany w ustawie ( 20, 30 lat ). Jeśli upłynie określony czas następuje z mocy prawa nabycie własności. Konieczne jest postanowienie sądu stwierdzające zasiedzenie (orzeczenie deklaratoryjne)

-NABYCIE Z USTAWY

- ustawy nacjonalizacyjne.

- Jaki charakter ma nabycie przez gminy własności komunalnej?. Przyjmuje się, że są następcą prawnym Skarbu Państwa ( na podstawie Przepisów wprowadzających ustawę o samorządzie terytorialnym ).

2) NABYCIE POCHODNE- nabycie w oparciu o współdziałanie stron

NASTĘPSTWO PRAWNE ( SUKCESJA ).

Mamy tu zawsze do czynienia z dwoma podmiotami- jedna strona to POPRZEDNIK ( ZBYWCA ), druga NASTĘPCA ( NABYWCA ).

Obowiązuje tu rzymska zasada:

NEMO PLUS IURIS AD ALIUM TRANSFERRE POTEST QUAM IPSE HABET.

Nabywca uzyskuje prawo od zbywcy, ale nie można przenieść na inny podmiot więcej praw aniżeli sam posiada.

WYJĄTKI : Dotyczą one stanów faktycznych, gdy podmiot, któremu nie przysługuje prawo, zbywa je, a nabywca mimo to staje się uprawniony!!!!

a) Art. 83. §2. - nabycie od pozornie uprawnionego ( np. A grozi egzekucja, zawiera pozorną umowę sprzedaży majątku z B, aby ukryć majątek przed komornikiem, po czym B sprzedaje ten majątek C. Jeśli C działał w dobrej wierze, to czynność jest ważna,

b) Art. 169.- nabycie rzeczy od nieuprawnionego- ktoś, kto ma prawo władać rzeczą, a nie jest uprawniony do rozporządzania, zbywa rzecz ruchomą ( wymogiem jest dobra wiara nabywcy ),

c) Art. 1028.- nabycie spadku od osoby, która legitymuje się dowodem nabycia spadku ( postanowienie sądu, spadek nabyli A i B po 1/2 ). Jeśli A i B sprzedadzą swój udział spadkowy, to nabywca C zachowuje własność, nawet jeśli później okaże się, że testament był nieważny ( jeśli działał w dobre wierze ),

d) rękojmia wiary publicznej ksiąg wieczystych ( ust. o k. w. i h. )- jeśli ktoś jest ujawniony w księdze wieczystej jako właściciel lub użytkownik wieczysty, rozporządza nieruchomością, to czynność jest ważna, jeśli nabywca działa w dobrej wierze.

We wszystkich tych sytuacjach istotna jest dobra wiara drugiej strony, czyli sytuacja gdy nabywca ma zewnętrzne podstawy do myślenia, że zbywca jest uprawniony do przeprowadzenia czynności prawnej

II Podział

a) NABYCIE TRANSLTYWNE- dotychczas uprawniony właściciel rzeczy przenosi prawo w takim kształcie, w jakim ono mu przysługuje ( nie ma żadnych zmian- np. przeniesienie własności ).,

b) NABYCIE KONSTYTUTYWNE- uprawniony ze swego prawa wydziela wiązkę uprawnień tworząc nowe prawo, które przenosi na nabywcę - np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego, ustanowienie służebności przejazdu.

III Podział

a) NABYCIE POD TYTUŁEM OGÓLNYM ( SUKCESJA UNIWERSALNA )- nabycie ogółu praw na podstawie jednego zdarzenia cywilno-prawnego

Używa się określenia następca prawny- wstępuje w ogół praw i obowiązków swego poprzednika- tylko gdy przewiduje tak ustawa- np. dziedziczenie- liczy się to aby akt sukcesji odpowiadał wymogom ustawowym- nawet jeśli dla konkretnej czynności wymagana jest szczególna forma ( prof. Szpunar- najprościej sporządzić testament można biorąc kawałek papieru i pisząc ostatnią wolę- nawet w liście do osoby najbliżej- wg orzeczenia SN ).,

b) NABYCIE POD TYTUŁEM SZCZEGÓLNYM ( SUKCESJA SINGULARNA )- nabycia praw konkretnie oznaczonych na podstawie jednego zdarzenia cywilno-prawnego

Akt musi odpowiadać wymaganiom ustawy formułowanym ze względu na przedmiot nabycia ( np. własność nieruchomości- wymagana jest forma aktu notarialnego ).

E. NADUŻYCIE PRAWA PODMIOTOWEGO ( MISBRAUCH )

Chodzi o kwestię wykonywania prawa podmiotowego.

WYKONYWANIE PRAWA- podejmowanie działań w ramach ustawy:

a) faktyczne- np. będąc właścicielem,

b) przez czynności prawne- wynajęcie samochodu, wierzytelność

a) jednorazowe ( przyjęcie zwrotu pożyczki ),

b) okresowe ( alimenty, renta, najem lokalu ),

c) w sposób ciągły ( najemca, właściciel ),

a) osobiście,

b) korzystając z przedstawiciela

Czy wykonując własne prawo podmiotowe możemy przeszkadzać innym, czy jesteśmy wówczas zobowiązani do naprawienia tej szkody? Czy rodzi to naszą odpowiedzialność.

a) W prawie rzymskim:

QUIS SUO IURE UTITUR NEMINEM LAEDIT- Kto wykonuje własne prawo nikomu nie szkodzi.

b) TEORIA ZEWNĘTRZNA

W 1855 roku we Francji sąd w Colmar orzekał w następującej sprawie: obok siebie były dwa budynki. B miał okno, a A wybudowały w swym domu ślepy komin, aby zasłonić B dostęp światła słonecznego. B wystąpił o ochronę. A powiedział, że korzysta ze swego prawa. Sąd orzekł, iż wprawdzie własność jest prawem absolutnym ( art. 547 Kodeksu Napoleona ), ale ze względu na pobudkę działania właściciel może być zobowiązany do naprawienia szkody jaką sąsiad poniósł ( TEORIA SZYKANY - uprawniony wykonuje swoje prawa szkodliwie, aby zaszkodzić innej osobie). Z nadużyciem prawa mamy do czynienia wówczas, gdy uprawniony działa by szykanować ( działa ZŁOŚLIWIE ).W prawie francuskim rozwinęła się więc koncepcja powstała w prawie sąsiedzkim.

Sprawa Elmount Bajor 1915, sprawa również we Francji. Inżynier sterowców ( budowniczy balonów ) wypuszczał je ze swojej nieruchomości- eksperymenty prowadził na własnej nieruchomości, ale balony zlatywały na nieruchomość sąsiada. Sąsiad wybudował więc drewnianą konstrukcję najeżoną ostrymi widłami, o którą balony się rozdzierały. Sąd uznał, że nastąpiło nadużycie prawa podmiotowego, sięgnął nie do pobudek działacza, ale przeznaczenia prawa własności ( tę koncepcję rozbudował francuski uczony Jessermand ). KRYTERIUM OBIEKTYWNE NADUŻYCIA PRAWA PODMIOTOWEGO- wykonywanie prawa niezgodnie z jego celem, przeznaczeniem. Przeniesiono ciężar z okoliczności subiektywnych na przeznaczenie ( cel prawa ). Obie koncepcje przyznały, że nadużycie prawa jest wykonywaniem prawa, nie jest działaniem bezprawnym. Nie można więc żądać zaniechania wykonywania prawa. Sądy obciążały konsekwencjami finansowymi, ale nie mogły zakazać działania, bo było to wykonywaniem prawa

c) TEORIA WEWNĘTRZNA- francuski uczony Planiol- prawo cofa się tam, gdzie zaczyna się nadużycie. Powiedział, że teoria zewnętrzna jest wyraźnie sprzeczna, ponieważ to samo zachowanie kwalifikuje się jako wykonywanie prawa, a z punktu widzenia odpowiedzialności- jako działanie bezprawne. Aby usunąć wewnętrzną sprzeczność, trzeba się zdecydować- albo jest to nadużycie albo działanie bezprawne.

Teorie wewnętrzne- dwie granice:

1) przepisy- uprawnienia wynikające z definicji- np. z definicji prawa własności ( granica formalnoprawna ),

2) zasady prawne akceptowane przez porządki prawne, są to mierniki pozaprawne wg których oceniamy zachowania ludzkie.:

- dobra wiara,

- zasady słuszności,

- przeznaczenie prawa,

- cel prawa,

- uczciwość kupiecka

Nadużycie jest działaniem bezprawne, nie traktujemy go jako wykonywania prawa podmiotowego!

- można domagać się zaniechania,

- odpowiedzialność odszkodowawcza.

Jak wygląda nadużycia prawa podmiotowego w różnych systemach prawnych?

a) niemiecki kc- klauzula zabraniająca nadużywania prawa:

- § 226. niemieckiego kc- wykonywanie prawa jest niedopuszczalne, kiedy jako jedyny cel możemy wskazać wyrządzenie szkody innej osobie,

- § 242.- wykonywanie zobowiązań zgodnie z zasadami dobrej wiary- stało się to podstawą do teorii nadużycia prawa. Ten, kto nadużywa, nie korzysta z prawnej ochrony.

b) kc austriacki- idea nadużycia w 1916 ( 1295, 1305 ) opiera się na teorii zewnętrznej francuskiej.

Ustawodawstwo polskie:

a) KZ- Art. 135 „kto rozmyślnie lub przez niedbalstwo wyrządził drugiemu szkodę wykonywując swe prawo, obowiązany jest do jej naprawienia, jeżeli wykroczył poza granice zakreślone przez dobra wiarę lub przez cel, ze względu na który prawo mu służyło”.- kto wyrządza szkodę wykonując swe prawa ( a więc teoria zewnętrzna ) podmiotowe, zobowiązany jest do jej naprawienia, jeśli:

- wykonywał poza dobrą wiarą,

- cel, ze względu na który prawo służyło.

b) popc ( 1950 )- Art. 3.- nie można czynić ze swego prawa użytku, który naruszałby zasady współżycia społecznego w państwie ludowym.

Obecnie:

W kc z 1964- Art. 5.- nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno- gospodarczo przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie podlega ochronie.

Dwa kryteria oceny:

- zasady współżycia społecznego,

- społeczno- gospodarcze przeznaczenie prawa

Mają charakter obiektywny.

Tomasz Justyński, Szpunar- monografie o nadużyciu prawa podmiotowego.

Nadużycie nie jest wymysłem prawa socjalistycznego! Tylko w common law odrzucono tę

koncepcję. W systemach kontynentalnych przyjmuje się rzymską zasadę:

W koncepcji nadużycia prawa podmiotowego chodzi o to by przeciwdziałać, w których najwyższe prawo byłoby zarazem największym bezprawiem.

SUMMUM IUS SUMMA INIURIA - najwyższe prawo, najwyższym bezprawiem

W tym celu ustawodawca wprowadza klauzule generalne - przepisy zawierające pojęcia ocenne, nieostre, służące uelastycznieniu systemu prawa!

np. w nazistowskich Niemczech obowiązywał tak znakomity kodeks jak BGB, a sądy odmawiały stosowania przepisu twierdząc, że stosowanie przepisu wykracza poza dobre obyczaje czy dobrą wiarę.

W Polsce- w latach 50.- nadbudowa nie nadąża za bazą- np. żądano wydania krowy od PGR, a sąd odmówił, czy np. eksmisja j.g.u.- sąd stwierdził, że jest to sprzeczne z moralnością socjalistyczną ).

Te tendencje zostały przełamane po wejściu w życie kc- odpadł argument w postaci niedostosowania doktryny do stosunków społecznych.

Podkreślano, że stosowanie art. 5 należy ograniczyć, sądy winny się na niego powoływać tylko wtedy gdy jest to konieczne!

SN wytyczył zasady stosowania art.5:

1) ocena w sprawie nadużycia prawa podmiotowego musi być oparta na dokładnym zbadaniu stanu faktycznego. Nie można stosować żadnych stereotypów.

2) Art. 5 ma zastosowanie także do oceny działań osób prawnych.

3) Nie można stosować żadnych stereotypów, schematów, sąd powinien go stosować z umiarem i ostrożnością

4) Gdy stan faktyczny jest regulowany przez przepisy szczególne ( głównie w odniesieniu do przedawnienia ). Jeśli jest już taka klauzula w konkretnym przepisie (wentyl bezpieczeństwa), to nie można powoływać się na kolejną. Np. kara umowna ( Art. 484. )- jeśli zobowiązanie zostało w znacznej części umorzone, można żądać obniżenia kary umownej. To samo, jeśli kara jest rażąco wygórowana. Podobnie jest przy potrąceniu.

5) ZASADA CZYSTYCH RĄK- nie może się powoływać na nadużycie ten, kto sam ich nadużywa prawa

6) Przepisy o ważnym interesie społecznym, np. dotyczące stanu cywilnego. Postulat, aby prawa stanu były z prawdą obiektywną- np. ujawnienie biologicznego ojca- jest to tak ważne, że powoływanie się na zasady współżycia społecznego jest niedopuszczalne. Jeśli mąż wyraził zgodę na sztuczne zapłodnienie żony nasieniem innego mężczyzny, to nie może domagać się zaprzeczenia ojcostwa. Stosowanie art. 5 nie może doprowadzić do utraty prawa podmiotowego.

7) Stosowanie art.5 nie może prowadzić do utraty bądź nabycia prawa podmiotowego na rzecz drugiej strony

8) Art.5 nie może stanowić samodzielnej podstawy powództwa

9) Należy zachować umiar i ostrożność w stosowaniu art.5 - środek wyjątkowy

ZASADY WSPÓŁŻYCIA SPOŁECZNEGO- w okresie socjalizmu zastąpiły wszystkie poprzednio występujące klauzule. Obowiązek ich przestrzegania zawarty był w Art. 72. Konstytucji PRL. Jest to bez wątpienia pojęcie ocenne. Wprowadza się je, aby uelastycznić stosowanie prawa. Odpowiadają one zasadom moralnym, odnoszącym się do stosunków międzyludzkich ( z punktu widzenia dobra i zła ). Mogą to też być pewne reguły obyczajowe ( np. orkiestra na pogrzebie zamiast grać marsz pogrzebowy gra oberka ). W latach 90. powstał problem: czy wyeliminować zasady współżycia społecznego i powrócić do wcześniej stosowanych?- np. prof. Stępski z UJ. Treść tej klauzuli zmieniło jednak orzecznictwo. Pojęcie to jest powoli zastępowane przez pojęcie względów słuszności ( Art. 417.- odszkodowanie od władzy publicznej ).

Przepisy odwołujące się do zasad współżycia społecznego:

Są trzy grupy ( w zależności od funkcji ):

a) odwołanie się SŁUŻY OKREŚLENIU TREŚCI STOSUNKU CYWILNOPRAWNEGO ( nie ustalimy go bez odwołania się do zasad współżycia społecznego )

- Art. 56. ( czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów ),

- Art. 65 .§1. ( oświadczenie woli- tłumaczyć należy tak, jak tego wymagają zasady współżycia społecznego ),

- Art. 140.- granice prawa własności określają ustawa i zasady współżycia społecznego,

b) POWSTANIE ZOBOWIĄZANIA zależy od zasad współżycia społecznego,

- Art. 417^2.- władza publiczna ( zastąpiono względami słuszności ) odpowiada za szkody wyrządzone przy wykonywaniu władzy, nawet jeśli było zgodne z prawem, ale powstała szkoda na osobie. Poszkodowany może domagać się odszkodowania, jeśli wymagają tego zasady współżycia społecznego,

- gdy szkodę wyrządziła osoba, której nie można zarzucić wina ( odpowiada osoba zobowiązana do nadzoru, gdy brak- poszkodowany może żądać odszkodowania od samego sprawcy, jeśli z okoliczności wynika, że wymagają tego zasady współżycia społecznego ),

- z kro- Art. 144. §2.- alimenty między powinowatymi, jeśli wymagają tego zasady współżycia społecznego,

c) ustawodawca z naruszeniem zasad współżycia społecznego wiążę SANKCJE:

- Art. 5.,

- Art. 58 ( czynność prawna jest nieważna, jeśli jest sprzeczna z zasadami współżycia społecznego ),

- nie można orzec rozwodu, jeśli byłoby to sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

---